Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 31/13
UCHWAŁA
Dnia 27 czerwca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku Spółki Wodnej I."U."
przy uczestnictwie W. Z.
o zasiedzenie służebności,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 27 czerwca 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy w T.
postanowieniem z dnia 28 lutego 2013 r.,
"Czy spółka wodna działająca na podstawie art. 164 i nast.
ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (tj. Dz. U. 2012.145 ze
zm.), której zadaniem jest m.in. zapewnienie (dostarczenie) wody dla
ludności, może nabyć w drodze zasiedzenia służebność
odpowiadającą treści służebności przesyłu - na rzecz
przedsiębiorstwa?"
2
podjął uchwałę:
Spółka wodna, utworzona do wykonywania, utrzymywania
oraz eksploatacji urządzeń służących do zapewnienia wody dla
ludności (art. 164 ust. 1 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo
wodne, jedn. tekst: Dz. U. z 2012 r. Nr 28, poz. 145 ze zm.), mogła
nabyć przed wejściem w życie art. 3051
- 3054
k.c. w drodze
zasiedzenia służebność gruntową odpowiadającą treścią
służebności przesyłu.
3
Uzasadnienie
Spółka Wodna I. U. z siedzibą w I. domagała się stwierdzenia, że z dniem 1
stycznia 2005 r. nabyła z mocy prawa przez zasiedzenie służebność gruntową
polegająca na prawie korzystania z części nieruchomości, oznaczonej jako działka
ewidencyjna nr 652 położona w I., w zakresie niezbędnym do korzystania z
posadowionych na tej nieruchomości urządzeń przesyłowych zgodnego z
przeznaczeniem tych urządzeń.
Sąd Rejonowy w B. postanowieniem z dnia 17 października 2012 r. oddalił
wniosek i obciążył Spółkę Wodną kosztami postępowania. Ustalił,
że nieruchomość oznaczona jako działka ewidencyjna nr 652 położona w I.
stanowi własność W. Z. Pierwsze prace związane z budową ujęcia wody na tej
działce były prowadzone na początku lat 60-tych XX wieku. Wtedy to właścicielem
działki był dziadek uczestnika – S. Z., który na mocy ustnej umowy zezwolił na
korzystanie z wody i budowę urządzeń potrzebnych do jej przesyłu, jak również na
ogrodzenie ujęcia wody. Nie pobierał za to wynagrodzenia. Całością prac
zarządzała Gmina w I. S. Z. wyraził zgodę na budowę drugiego zbiornika na
działce nr 652, wybudowanego przez mieszkańców 43 gospodarstw w połowie lat
70-tych XX wieku, którzy uzyskali podłączenie do wodociągu i nie płacą
wnioskodawcy za wodę do dnia dzisiejszego. Korzystaniu z ujęcia wody na jego
nieruchomości nie sprzeciwiał się także kolejny właściciel R. Z. - ojciec uczestnika
W. Z., który również nie pobierał żadnego wynagrodzenia za korzystanie z jego
nieruchomości. Spółka Wodna I. U. została zarejestrowana dnia 19 marca 1985 r.
Została utworzona na czas nieokreślony, a jej celem jest wykonywanie,
utrzymywanie i eksploatacja oraz konserwacja urządzeń wodociągowych. Obecnie
z ujęcia wodociągowego korzysta ponad 300 odbiorców. Wnioskodawca zwracał
się do właścicieli działki ewidencyjnej nr 652 w I. o uregulowanie stanu prawnego
ujęcia wody i wodociągu, ostatni raz w 2004 r.
Sąd Rejonowy przyjął, że wnioskodawca nie był samoistnym posiadaczem
całości ujęcia wody na działce nr 952 w okresie objętym wnioskiem o zasiedzenie
służebności w obecnym kształcie, bowiem w tym czasie z tego ujęcia korzystały
4
także osoby, które wybudowały we własnym zakresie zbiornik w zamian za
bezpłatne korzystanie z wodociągu. Ponadto zauważył, że wnioskodawca i jego
poprzednicy korzystali z rzeczonej nieruchomości na podstawie ustnej umowy,
według której poprzednicy prawni uczestnika zezwolili na korzystanie z działki.
Zatem mieli świadomość, że korzystają z nieruchomości Z. na podstawie stosunku
zobowiązaniowego, a nie rzeczowego. W ocenie Sądu Rejonowego byli
posiadaczami zależnymi całego ujęcia i wodociągu w obecnym kształcie, a takie
posiadanie nie może prowadzić do zasiedzenia.
Sąd Okręgowy w T. przy rozpoznawaniu apelacji powziął wątpliwość
wyrażoną w zagadnieniu prawnym przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. W stanie faktycznym niniejszej sprawy spółka wodna, działająca na
podstawie art. 164 i nast. ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (jedn.
tekst: Dz. U. z 2012 r. Nr 28, poz. 145 ze zm.; dalej: „pr. wod.”), korzystała z
urządzenia trwałego i widocznego, przy pomocy którego dostarczała wodę
okolicznej ludności. Powołując się na art. 292 k.c., wniosła o stwierdzenie
zasiedzenia służebności gruntowej odpowiadającej treścią służebności przesyłu
(art. 3051
-3054
k.c.). Przepisy o służebności przesyłu zostały wprowadzone do
Kodeksu cywilnego ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks
cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731), a weszły w życie
dnia 3 sierpnia 2008 r. Z okoliczności sprawy wynika natomiast, że upływ terminu
zasiedzenia służebności miał nastąpić z dniem 1 stycznia 2005 r. Przepisy
o służebności przesyłu nie mogą mieć zatem zastosowania do przedstawionego
stanu faktycznego. W rachubę nie wchodzą również żadne reguły prawa
międzyczasowego. Można byłoby ich ewentualnie poszukiwać tylko wtedy, gdyby
w okresie posiadania prowadzącego do zasiedzenia służebności już obowiązywały
przepisy o służebności przesyłu, co jednak nie miało miejsca. Powstaje w tej
sytuacji pytanie, czy spółka wodna mogła przed wejściem w życie art. 3051
- 3054
k.c. nabyć przez zasiedzenie służebność gruntową odpowiadającą treścią
służebności przesyłu.
5
2. Kodeks cywilny nie recypował art. 175 pr. rzecz., zgodnie z którym
służebność mogła być ustanowiona także na rzecz każdoczesnego właściciela
oznaczonego przedsiębiorstwa. Do takiej służebności należało stosować
odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych. W literaturze przepis ten był
krytykowany jako taki, który nie harmonizował z istniejącymi stosunkami
gospodarczymi ani stanem ustawodawstwa państwa ludowego. W zmienionej po
1989 r. sytuacji społeczno-gospodarczej kraju wprowadzenie przepisów
regulujących służebność przesyłu stało się więc z natury rzeczy uzasadnione.
Przed wejściem w życie ustawy z dnia 30 maja 2008 r. orzecznictwo Sądu
Najwyższego dopuszczało nabywanie przez przedsiębiorców służebności
gruntowych, które treścią odpowiadały służebności przesyłu. Według uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02 (OSNC 2003, nr 11, poz.
142) okoliczność, że nieruchomość władnąca wchodzi w skład przedsiębiorstwa
energetycznego, sama przez się nie wyklucza możliwości zrealizowania przez
strony umowy o ustanowienie służebności gruntowej celu określonego w art. 285
§ 2 k.c.
Możliwość umownego nabycia służebności gruntowej odpowiadającej treścią
służebności przesyłu spowodowała pytanie o dopuszczalność nabycia takiej
służebności przez zasiedzenie. Za taką możliwością Sąd Najwyższy opowiedział
się w wyroku z dnia 19 maja 2004 r., III CK 496/02 (niepubl.), wyroku z dnia
11 marca 2005 r., II CK 489/04 (niepubl.), postanowieniu z dnia 31 maja 2006 r.,
IV CSK 149/05 (niepubl.), postanowieniu z dnia 8 września 2006 r., II CSK 112/06
(Monitor Prawniczy 2006, nr 19, s. 1016), postanowieniu z dnia 4 października
2006 r., II CSK 119/06 (Monitor Prawniczy 2006, nr 21, s. 1128), postanowieniu
z dnia 10 lipca 2008 r., III CSK 73/08 (niepubl.), uchwale z dnia 7 października
2008 r., III CZP 89/08 (Biul. SN 2008, nr 10, s. 7), postanowieniu z dnia 7 listopada
2008 r., II CSK 326/08 (niepubl.), wyroku z dnia 12 grudnia 2008 r., II CSK 389/08
(niepubl.), postanowieniu z dnia 5 czerwca 2009 r., I CSK 392/08 (niepubl.),
postanowieniu z dnia 22 lipca 2010 r., I CSK 606/09 (niepubl.), uchwale siedmiu
sędziów z dnia 9 sierpnia 2011 r., III CZP 10/11 (OSNC 2011, nr 12, poz. 129),
postanowieniu z dnia 6 lipca 2011 r., I CSK 157/11 (Biul. SN 2011, nr 11, s. 12),
postanowieniu z dnia 18 kwietnia 2012 r., V CSK 190/11 (niepubl.), postanowieniu
6
z dnia 26 lipca 2012 r., II CSK 752/11 (niepubl.) i uchwale z dnia 22 maja 2013 r.,
III CZP 18/13 (Biul. SN 2013, nr 5, s. 5-6). W powołanych orzeczeniach przyjmuje
się, odwołując się w szczególności do uchwały z dnia 17 stycznia 2003 r., III CZP
79/02, że skoro możliwe jest umowne nabycie takiej służebności, dopuszczalne jest
także jej nabycie w drodze zasiedzenia (art. 292 k.c.). Sąd Najwyższy w niniejszym
składzie podziela to stanowisko.
3. Dopuszczalność ustanowienia służebności gruntowej na rzecz
przedsiębiorcy przed wejściem w życie art. 3051
- 3054
k.c. implikuje kolejne
pytanie, czy służebność gruntowa, przysługująca przedsiębiorcy, musi być
związana z własnością tzw. nieruchomości władnącej.
Służebność gruntowa jest tzw. prawem związanym, którego istnienie jest
uzależnione od istnienia prawa głównego. W przypadku służebności gruntowej jest
to własność nieruchomości zwanej władnącą. Za takim charakterem służebności
gruntowej przemawia nie tylko art. 50 k.c., ale także jej definicja (art. 285 § 1 k.c.)
oraz funkcja (art. 285 § 2 k.c.). Tylko w drodze wyjątku służebność gruntowa może
być prawem samodzielnym, a więc niezwiązanym z własnością nieruchomości
władnącej (art. 286 k.c.). Służebnością samodzielną jest także służebność osobista
(art. 296-305 k.c.) oraz służebność przesyłu (art. 3051
– 3054
k.c.), które jednak nie
są rodzajami służebności gruntowej, ale odrębnymi instytucjami.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02
i w postanowieniu z dnia 8 września 2006 r., II CSK 112/06 wypowiedział wyraźnie
pogląd o konieczności istnienia nieruchomości władnącej, wchodzącej w skład
przedsiębiorstwa, jako przesłanki nabycia służebności przez zasiedzenie.
Natomiast w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2008 r., III CZP
89/08 przyjęto, że na podstawie art. 292 k.c. w związku z art. 3054
k.c. służebność
przesyłu, gdy polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia, może być
nabyta przez zasiedzenie. Służebność przesyłu, w przeciwieństwie do służebności
gruntowej, nie została powiązana z nieruchomością władnącą. Ma ona na celu
umożliwienie przedsiębiorcy właściwego korzystania z urządzeń, których jest
właścicielem, a zatem, które wchodzą w skład jego przedsiębiorstwa (art. 551
k.c.).
Ustanowienie służebności przesyłu następuje na rzecz przedsiębiorcy, a jej nabycie
7
w drodze zasiedzenia następuje przez przedsiębiorcę, a nie na rzecz właściciela
nieruchomości władnącej lub przez takiego właściciela. Przy służebności przesyłu
kategoria „nieruchomości władnącej” w ogóle nie występuje. Oznaczenie takiej
nieruchomości jest więc dla ustanowienia lub nabycia przez zasiedzenie
służebności przesyłu niepotrzebne. Stanowisko to podzielił Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 12 grudnia 2008 r., II CSK 389/08. Sąd Najwyższy w niniejszym
składzie również je podziela.
4. Brak konieczności związania służebności gruntowej, przed wejściem
w życie art. 3051
- 3054
k.c. przysługującej przedsiębiorcy i odpowiadającej treścią
służebności przesyłu, z własnością tzw. nieruchomości władnącej, wywołuje dalsze
pytanie, czy spółka wodna jest przedsiębiorcą.
Według art. 431
k.c., przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna
i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 331
§ 1, prowadząca we własnym
imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Kodeks cywilny nie definiuje
natomiast działalności gospodarczej. Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r.
o swobodzie działalności gospodarczej (jedn. tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 672
ze zm.), działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza,
budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie
kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób
zorganizowany i ciągły jedynie działalność zarobkowa. Działalnością gospodarczą
jest więc wyłącznie działalność zarobkowa, czyli taka, która może przynosić
dochód, a więc jest skierowana na osiąganie zysku.
Spółka wodna, która jest osobą prawną (art. 165 ust. 4 pr. wod.), nie działa
w celu osiągnięcia zysku (art. 164 ust. 1 pr. wod.). Może ona wprawdzie
podejmować prowadzenie działalności umożliwiającej osiągnięcie zysku netto,
jednakże taki zysk przeznacza się wyłącznie na jej cele statutowe (art. 164 ust. 1
pr. wod.). Podobna regulacja została zamieszczona w art. 34 ustawy z dnia
7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (jedn. tekst: Dz. U. z 2001 r. Nr 79,
poz. 855 ze zm.). Dochód z działalności gospodarczej stowarzyszenia służy
realizacji celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między jego
członków, jednakże w tym przypadku wyraźnie podkreślono w ustawie,
8
że stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą według ogólnych
zasad określonych w odrębnych przepisach.
Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach
mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.), różnica
między kosztami eksploatacji i utrzymania danej nieruchomości, zarządzanej przez
spółdzielnię, a przychodami z opłat eksploatacyjnych, zwiększa odpowiednio
przychody lub koszty eksploatacji i utrzymania danej nieruchomości w roku
następnym. Spółdzielnia mieszkaniowa prowadzi zatem tzw. działalność
„bezwynikową”, a więc niezarobkową, przy czym w ogóle nie tworzy nadwyżki
bilansowej. Mimo to w orzecznictwie Sądu Najwyższego obecnie jednolicie
przyjmuje się, że spółdzielnia mieszkaniowa jest przedsiębiorcą (uchwała z dnia
25 czerwca 1991 r., III CZP 53/01, niepubl., uchwała składu siedmiu sędziów
z dnia 6 grudnia 1991 r., III CZP 117/91, OSNC 1992, nr 5, poz. 65, postanowienie
z dnia 20 października 1999 r., III CKN 372/98, OSNC 2000, nr 4, poz. 81; inaczej
jedynie dawny wyrok z dnia 7 grudnia 1990 r., II CR 462/90, OSP 1992, nr 3,
poz. 69). Do tego orzecznictwa nawiązał aprobująco Sąd Najwyższy w uchwale z
dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 125/10 (OSNC 2011, nr 10, poz. 107) dotyczącej
traktowania jako przedsiębiorcy spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej,
która także prowadzi działalność niezarobkową.
Z podobnych powodów również spółka wodna, która utworzona do
wykonywania, utrzymywania oraz eksploatacji urządzeń służących do zapewnienia
wody dla ludności, musi być traktowana jako przedsiębiorca w rozumieniu art. 431
k.c. Nie było dotychczas wypowiedzi Sądu Najwyższego w tym zakresie. Natomiast
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 18 kwietnia 2012 r., II FSK 1954/10
(niepubl.) stwierdził, że spółka wodna prowadząca działalność umożliwiającą
uzyskanie zysku netto, o której mowa w art. 164 ust. 2 w związku z ust. 3 pr. wod.,
na rzecz podmiotów w niej niezrzeszonych, prowadzi działalność gospodarczą,
o której mowa w art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie
prawne, jak w uchwale.
9
es

III CZP 31/13

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia