Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 606/09
POSTANOWIENIE
Dnia 22 lipca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku E.(...) S.A. w G.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa reprezentowanego przez Starostę P., K. G., M. G.,
J. G. i J. G.
o stwierdzenie zasiedzenia służebności gruntowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 22 lipca 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 3 czerwca 2009 r., sygn. akt IV Ca (…),
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w P., pozostawiając temu sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 3 czerwca 2009 r. Sąd Okręgowy w P. oddalił apelację
wnioskodawczyni E.(...) Spółka Akcyjna w G. od postanowienia Sądu Rejonowego w P.
z dnia 24 lutego 2009 r. oddalającego wniosek o stwierdzenie zasiedzenia służebności
gruntowej.
Według ustaleń faktycznych Sądu Rejonowego, na działce stanowiącej obecnie
własność uczestników J. G., M. G. a wcześniej J. G. i K. G. rodziców J. G., została
w 1971 r. zbudowana, oparta na słupach, napowietrzna linia energetyczna średniego
2
napięcia 15 kV i jej część jest połączona z budynkiem Głównego Punktu Zasilania
usytuowanym na działce będącej w użytkowaniu wieczystym wnioskodawczyni E.(...)
Spółki Akcyjnej w G. Zbudowana na podstawie decyzji o lokalizacji szczegółowej i o
sposobie wykorzystania terenu linia energetyczna została wraz z urządzeniami
połączona z siecią zarządzaną przez Zakłady Energetyczne Okręgu Centralnego
Przedsiębiorstwo Państwowe – Zakład Energetyczny P., a następnie przez utworzony w
1989 r. w wyniku podziału w/w/ przedsiębiorstwa Zakład Energetyczny P. PP. W 1993 r.
przedsiębiorstwo to zostało przekształcone w spółkę akcyjną, a w 2004 r. doszło do
połączenia Zakładu Energetycznego Spółki Akcyjnej z siedmioma innymi spółkami
energetycznymi w trybie art. 492 § 1 k.s.h. przez przeniesienie całego majątku spółek na
jedną z nich, która po zmianie nazw działa pod firmą E.(...) S.A. w G.
Odwołując się do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2008 r. (sygn. akt III CSK
73/08) Sąd Rejonowy w P. przyjął, że posiadanie służebności przez przedsiębiorstwo
państwowe przed dniem 1 lutego 1989 r., (tj. przed datą wejścia w życie ustawy z dnia
31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny) nie miało samoistnego
charakteru i nie wlicza się go do okresu zasiedzenia. Dlatego, zdaniem Sądu, nie
upłynął okres samoistnego posiadania, który można było liczyć od uchylenia zasady
jednolitej własności państwowej zawartej w art. 128 k.c., od kiedy przedsiębiorstwa
państwowe mogły nabywać na swoją rzecz prawo własność i inne prawa rzeczowe.
Według Sądu Rejonowego, wątpliwości budziło również spełnienie przesłanki
zwiększenia użyteczności nieruchomości władnącej.
Sąd Okręgowy nie uwzględnił apelacji wnioskodawczyni tylko z tej przyczyny, że nie
zostało wykazane, aby korzystanie z nieruchomości uczestników miało na celu
zwiększenie użyteczności choćby części nieruchomości pozostające w użytkowaniu
wieczystym wnioskodawczyni. Wnosząca o zasiedzenie spółka dowiodła jedynie tego,
że służyło ono prowadzeniu przedsiębiorstwa energetycznego z jego urządzeniami
przesyłowymi, co jednak nie należy do istoty służebności, wyrażonej w art. 285 § 2 k.c.
Sąd Okręgowy przychylił się do wyrażanego w doktrynie poglądu, że instalacja urządzeń
przesyłowych nie zwiększa użyteczności przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym
ani nieruchomości należącej do przedsiębiorstwa, na której usytuowane zostały
urządzenia służące do przesyłu energii.
Poza tym, zdaniem Sądu Okręgowego, rozpoznawany wniosek o stwierdzenie
zasiedzenia służebności na rzecz każdoczesnego właściciela lub użytkownika
3
nieruchomości władnącej nie mógłby zostać uwzględniony, bez naruszenia art. 321 § 1
k.p.c., albowiem nie dotyczy stwierdzenia zasiedzenia na rzecz przedsiębiorcy.
Wnioskodawczyni wniosła skargę kasacyjną od postanowienia Sądu
Okręgowego. Oparła ją wyłącznie na podstawie wymienionej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
Zarzuciła naruszenie:
- art. 285 § 2 k.c. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że nie została spełniona
przesłanka zwiększenia użyteczności nieruchomości władnącej;
- art. 352 § 1 k.c. przez nieuwzględnienie, że korzystanie przez wnioskodawczynię
z nieruchomości obciążonej stanowiło posiadanie służebności;
- art. 172 k.c. oraz art. 176 § 1 k.c. w związku z art. 292, i 352 § 2 k.c. przez
niezaliczenie okresu posiadania służebności przez Skarb Państwa do okresu
posiadania służebności przez poprzednika prawnego wnioskodawczyni.
Na tej podstawie wnioskodawczyni wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i
poprzedzającego je postanowienia Sądu Rejonowego w P. i przekazanie sprawy temu
sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak wspomniano, apelacja wnioskodawczyni nie została uwzględniona tylko z
dwóch przyczyn, a mianowicie uznania niedopuszczalności powstania i istnienia objętej
wnioskiem służebności w związku z treścią art. 285 § 2 k.c. oraz ze względu na
wiążące, w ocenie Sądu, sformułowanie wniosku o stwierdzenie zasiedzenia
służebności. Zarzucane w skardze kasacyjnej niezastosowanie innych przepisów prawa
materialnego było jedynie konsekwencją tego stanowiska sądu.
Przestawiona przez Sąd Okręgowy wykładnia art. 285 k.c. nie odpowiada
skomplikowanym stosunkom sąsiedzkim, które wraz z rozwojem cywilizacji w dziedzinie
zaopatrzenia w wodę, gaz, energię elektryczną wymagają rozwiązania całego szeregu
problemów związanych z zakładaniem i utrzymaniem instalacji wodnych,
kanalizacyjnych, gazowych, telekomunikacyjnych i energetycznych przez
przedsiębiorstwa dostarczające media.
W ramach podejmowanych w judykaturze prób uwzględnienia tych okoliczności przy
wykładni art. 285 § 2 k.c. ukształtowała się ostatecznie jednolita linia orzecznictwa Sądu
Najwyższego przyjmująca dopuszczalność nabycia w drodze zasiedzenia służebności
odpowiadającej treści służebności przesyłu, a nabycie to następuje nie na rzecz
właściciela nieruchomości władnącej, ale na rzecz przedsiębiorstwa przesyłowego ( w
znaczeniu podmiotowym).
4
Już na gruncie prawa rzeczowego (dekret z dnia 11 października 1946 r. Dz. U.
Nr 57, poz. 319 z późn. zm.), przy regulacji art. 33 ograniczonej do ustanowienia
służebności drogi koniecznej przyjmowano, że względy społeczno-gospodarcze leżące
u podstaw powyższego przepisu, które uzasadniają potrzebę korzystania z energii
elektrycznej, usprawiedliwiają ocenę, że w drodze analogii do powyższego przepisu
należy uznać za dopuszczalne ustanowienie przez Sąd odpowiedniej służebności
gruntowej umożliwiającej doprowadzenie linii elektrycznej do nieruchomości, która nie
jest przyłączona do sieci elektrycznej (tak Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 31
grudnia 1962 r., OSPiKA 1964 r., poz. 91).
Podobne stanowisko ugruntowało się później w judykaturze i literaturze na tle art.
145 k.c., który, tak jak art. 33 Prawa rzeczowego, nie przewiduje expressis verbis
ustanowienia służebności gruntowej polegającej na obciążeniu nieruchomości sąsiedniej
prawem przeprowadzenia linii energetycznych, wodociągowych, paliwowych i innych
podobnych urządzeń przesyłowych (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca
1965 r., III CO 34/65, OSNCP 1966/6-7/109, z dnia 30 sierpnia 1991 r., III CZP 73/9,
OSNCP 1992/4/53).
W uchwale z dnia 17 stycznia 2003 r. (III CZP 79/02, OSNC 2003/11/142) Sąd
Najwyższy przyjął, że okoliczność, iż nieruchomość władnąca wchodzi w skład
przedsiębiorstwa energetycznego sama przez się nie wyklucza możliwości
zrealizowania przez strony umowy o ustanowienie służebności gruntowej celu
określonego w art. 285 § 2 k.c. a zatem dopuścił umowne ustanowienie służebności
gruntowej na rzecz przedsiębiorstwa. Stosowanie w drodze analogii instytucji
służebności drogi koniecznej do przeprowadzenia i utrzymania przesyłowych linii
elektroenergetycznych oraz dopuszczenie ustanawiania w tym zakresie w drodze
umowy czynnych służebności gruntowych przemawia za dopuszczalnością nabycia
służebności tego rodzaju, nie tylko na podstawie umowy, orzeczenia sądowego, ale
także przez zasiedzenie, z mocy art. 292 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19
maja 2004 r., sygn. akt III CK 496/02, niepubl., z dnia 11 marca 2005 r., sygn. akt II CK
489/04, niepubl., uchwałę z dnia 11 maja 2003 r., III CK 556/04, M.P. 2005/13, s. 621, w
postanowieniu z dnia 4 października 2006 r., II CSK 119/06, M. P. 2006/21/1128).
Konsekwentnie, w postanowieniu z dnia 8 września 2006 r. (sygn. akt II CSK
112/06, Mon. Pr. 2006/19/1016) Sąd Najwyższy uznał, że obowiązujące przepisy nie
wykluczają nabycia przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo w drodze zasiedzenia
służebności gruntowej polegającej na doprowadzeniu linii elektrycznej do
5
nieruchomości, która nie jest przyłączona do sieci energetycznej wówczas, gdy
zwiększa ona użyteczność nieruchomości wchodzącej w skład tego przedsiębiorstwa
(podobnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 31 maja 2006 r., sygn. akt IV CSK 149/05,
niepubl).
Stanowisko to zostało potwierdzone w uchwale z dnia 7 października 2008 r. (III
CZP 89/09, Biul. SN 2008/10/7), w której Sąd Najwyższy uznał, że przed ustawowym
uregulowaniem służebności przesyłu (art. 3051
- 3054
k.c.) dopuszczalne było nabycie w
drodze zasiedzenia służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu na rzecz
przedsiębiorstwa. W uzasadnieniu tego zapatrywania Sąd Najwyższy wskazał, że
ustanowiona na rzecz przedsiębiorstwa (w znaczeniu podmiotowym) lub nabyta przez
przedsiębiorstwo w drodze zasiedzenia służebność gruntowa, jako prawo korzystania z
nieruchomości obciążonej w zakresie związanym z działaniem tego przedsiębiorstwa
(art. 285 k.c.), odpowiada funkcji i treści nowo kreowanej służebności przesyłu. Tak jak
dla ustanowienia na rzecz przedsiębiorcy lub nabycia przez przedsiębiorcę w drodze
zasiedzenia służebności przesyłu, tak i dla ustanowienia na rzecz przedsiębiorstwa lub
nabycia przez przedsiębiorstwo w drodze zasiedzenia służebności gruntowej
odpowiadającej treści służebności przesyłu, bezprzedmiotowe jest oznaczenie
„nieruchomości władnącej". Wyrażone w uchwale z dnia 7 października 2008 r.
stanowisko podtrzymał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 listopada 2008 r.,
(sygn. akt II CSK 326/08, niepubl.), w wyroku z dnia 12 grudnia 2008 r., (sygn. akt II
CSK 389/08, niepubl.) oraz w postanowieniu z dnia 5 czerwca 2009 r. (sygn. akt I CSK
392/08, niepubl., wydanych w zbliżonym stanie faktycznym, z udziałem tego samego
wnioskodawcy). Trafnie podkreśla się w tych orzeczeniach, że w odniesieniu do
służebności gruntowej przesyłu, wykładnia art. 285 § 2 k.c. musi uwzględniać charakter
tej służebności i jej przeznaczenie społeczno - gospodarcze oraz społeczno
gospodarcze przeznaczenie nieruchomości wchodzącej w skład przedsiębiorstwa
energetycznego, któremu służebność ta ma służyć. Potrzeby społeczno gospodarcze
nieruchomości wchodzącej w skład przedsiębiorstwa energetycznego są tożsame z
potrzebami tego przedsiębiorstwa, którego przedmiotem działalności jest dostarczanie
energii elektrycznej do innych miejsc.
Z tych względów należy podzielić stanowisko wyrażone w wymienionych
orzeczeniach Sądu Najwyższego, że przesłanka z art. 285 § 2 k.c. może być spełniona
także wówczas, gdy służebność przesyłu ułatwia funkcjonowanie przedsiębiorstwa
przesyłowego, zwiększając użyteczność należącej do niego nieruchomości.
6
Drugim z powodów, dla których Sąd Okręgowy oddalił apelację wnioskodawczyni,
było wadliwe, w ocenie tego Sądu, sformułowanie wniosku o zasiedzenie służebności
gruntowej. Wprawdzie w skardze kasacyjnej nie podnosi się zarzutów w tym zakresie, to
jednak ze względu na przewidziane w art. 398 k.p.c. okoliczności, usprawiedliwiające
oddalenie skargi kasacyjnej pomimo jej uzasadnionych podstaw, należy jedynie
wskazać, że wynikająca z art. 321 § 1 k.p.c. zasada rządząca rozstrzyganiem spraw w
procesie cywilnym, według której, zakres wyrokowania określony jest żądaniem powoda,
ma - zgodnie z art. 13 § 2 k.p.c. - odpowiednie zastosowanie także w postępowaniu
nieprocesowym. Z tej przyczyny w postępowaniu tym sąd jest - co do zasady - związany
żądaniem wniosku. W sprawach o zasiedzenie owo związanie granicami żądania
dotyczy przedmiotu zasiedzenia (np. określenia, czy chodzi o nabycie prawa własności
nieruchomości lub jej oznaczonej części, czy też o nabycie oznaczonej służebności
gruntowej), nie zaś osoby, która nabyła prawo w drodze zasiedzenia, czy chwili, w której
to nabycie nastąpiło (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 października 2005 r.
(sygn. akt IV CSK 133/05, nie publ.). W uzasadnieniu uchwały z dnia 12 czerwca 1986
r., III CZP 28/86 (OSNCP 1987, nr 5-6, poz. 74) Sąd Najwyższy wskazał że, po
udowodnieniu przez osoby zainteresowane faktów uzasadniających stwierdzenie
zasiedzenia, sąd wydaje postanowienie co do istoty sprawy, wymieniając osobę, która
nabyła własność, choćby to była inna osoba niż wskazana przez wnioskodawcę, a jeżeli
jest więcej takich osób, należy określić ich udziały. Wynika to z treści art. 677 k.p.c. w
związku z art. 610 § 1 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
orzekł jak wyżej.