Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 392/08
POSTANOWIENIE
Dnia 5 czerwca 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku „E. O.” S.A. w G.
przy uczestnictwie R. M. i J. M.
o stwierdzenie nabycia służebności gruntowej przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 czerwca 2009 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 3 lipca 2008 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 21 marca 2008 r. Sąd Rejonowy w S. uwzględnił
wniosek E. O. S.A. w G. o stwierdzenie, że nabyła ona przez zasiedzenie z dniem 1
listopada 2005 r., na rzecz nieruchomości pozostającej w jej użytkowaniu
wieczystym, służebność gruntową obciążającą nieruchomość uczestników
postępowania R. M. i J. M., polegającą na prawie korzystania z bliżej opisanej w
postanowieniu, napowietrznej stacji transformatorowej, napowietrznej linii
energetycznej niskiego napięcia oraz prawie wstępu upoważnionych osób na
nieruchomość obciążoną w celu konserwacji, remontów oraz modernizacji i
instalacji powyższych urządzeń.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że urządzenia te wybudowane
zostały w 1975 r. na nieruchomości stanowiącej własność uczestników i oddane do
użytku poprzednikowi prawnemu wnioskodawcy. Od tego czasu stanowią składnik
sieci elektroenergetycznej, zaś wnioskodawca i jego poprzednicy zajmowali się
bieżącą naprawą i konserwacją tych urządzeń.
Sąd Rejonowy stwierdził, że spełnione zostały przesłanki art. 292 § 1 w zw.
z art. 172 k.c. nabycia przez wnioskodawcę służebności przesyłowej w wyniku
zasiedzenia, bowiem wnioskodawca był samoistnym posiadaczem służebności
w złej wierze i upłynął 30-letni okres posiadania.
W wyniku apelacji uczestników postępowania opartej na zarzutach
przerwania biegu zasiedzenia przez skierowanie do wnioskodawcy pisma w dniu
10 czerwca 1998 r. kwestionującego posadowienie urządzeń na działce
uczestników, uciążliwości służebności oraz nie uiszczania należności za zajęcie
terenu – Sąd Okręgowy w P. zaskarżonym postanowieniem z dnia 3 lipca 2008 r.
zmienił postanowienie Sądu pierwszej instancji i oddalił wniosek.
Sąd drugiej instancji choć podzielił wszystkie ustalenia faktyczne Sądu
Rejonowego i jego ocenę prawną co do charakteru posiadania wnioskodawcy
i upływu terminu zasiedzenia, a nie podzielił zarzutu apelacyjnego przerwy biegu
zasiedzenia stwierdzając, że wskazana w apelacji czynność uczestników
3
postępowania nie przerywa biegu zasiedzenia, to jednak uwzględnił apelację
z innych przyczyn niż w niej wskazane stwierdzając, że nie została spełniona
przesłanka art. 285 § 2 k.c. w postaci celu służebności, którym ma być zwiększenie
użyteczności nieruchomości władnącej. Uznał, że spełnieniem tej przesłanki nie jest
powołany we wniosku fakt posadowienia na tej nieruchomości rozdzielni
elektroenergetycznej, z której przesyłana jest energia elektryczna do stacji
transformatorowej. Stwierdził, że takie połączenie wynika z prowadzenia przez
wnioskodawcę określonej działalności gospodarczej i służy tylko temu celowi,
a efektem takiego połączenia elektroenergetycznego jest zwiększenie użyteczności
przedsiębiorstwa wnioskodawcy, a nie należącej do niego nieruchomości władnącej
w rozumieniu prawnorzeczowym, wynikającym z art. 46 k.c., zaś pojęcie
nieruchomości i pojęcie przedsiębiorstwa nie są pojęciami tożsamymi. Wskazał też,
że nie bez znaczenia dla interpretacji przepisów dotyczących zasiedzenia
służebności gruntowych jest fakt, że ustawodawca postanowił uregulować
ustawowo problem służebności przesyłowych, co oznacza, że uznał, iż na gruncie
art. 285 k.c. nie ma możliwości uregulowania tej kwestii, w przeciwnym bowiem
wypadku nowelizacja taka byłaby zbędna.
W skardze kasacyjnej opartej na pierwszej podstawie wnioskodawca zarzucił
naruszenie art. 285 § 2 k.c. przez błędną wykładnię i przyjęcie, że przesłanka
przewidziana w tym przepisie nie jest spełniona, gdy służebność ustanowiona jest
na nieruchomości wchodzącej w skład przedsiębiorstwa i zwiększa jego
użyteczność oraz naruszenie art. 352 § 1 k.c. przez jego pominięcie i oddalenie
wniosku, mimo że wnioskodawca jest posiadaczem w zakresie służebności
przesyłu i zachodziły podstawy z art. 172 § 2 w zw. z art. 292 k.c. do uwzględnienia
wniosku o zasiedzenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona.
Dokonana przez Sąd Okręgowy wykładnia art. 352 oraz art. 258 § 2 k.c.
pomija jednolite i utrwalone stanowisko Sądu Najwyższego w tym przedmiocie.
Choć przed wejściem w życie w dniu 3 sierpnia 2008 r. przepisów art. 3051
–
3054
k.c. o służebności przesyłu, dodanych przez ustawę z dnia 30 maja 2008 r.
4
o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116,
poz. 731), przepisy nie przewidywały wprost tego rodzaju służebności, będącej
przedmiotem rozpoznawanej sprawy i w literaturze istniał spór co do możliwości
nabycia służebności przesyłu przez zasiedzenie – w orzecznictwie Sądu
Najwyższego jednolicie przyjmowano, stosując w drodze analogii art. 145 k.c.,
możliwość ustanowienia służebności przesyłu, a także dopuszczalność nabycia jej
w drodze zasiedzenia (porównaj między innymi orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 3 czerwca 1965 r. III CO 34/65, OSNCP 1966/7-8/109, z dnia 30 sierpnia
1991 r. III CZP 73/91, OSNCP 1992/4/53, z dnia 17 stycznia 2003 r. III CZP 79/02,
OSNC 2003/11/142, z dnia 8 września 2006 r. II CSK 112/06, nie publ. i z dnia
4 października 2006 r. II CSK 119/06, nie publ.). Ostatecznie potwierdzone to
zostało w uchwale z dnia 7 października 2008 r. III CZP 98/08 ( jeszcze nie publ.),
w której Sąd Najwyższy stwierdził, że także przed ustawowym uregulowaniem
służebności przesyłu w art. 3051
– 3054
k.c. dopuszczalne było nabycie w drodze
zasiedzenia służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu oraz wskazał,
że nabycie takie następuje przez przedsiębiorcę, a nie właściciela nieruchomości
władnącej, która to kategoria prawna przy instytucji służebności przesyłu w ogóle
nie występuje.
Jak słusznie podnosi się w literaturze i co podkreślił także Sąd Najwyższy
między innymi w wyroku z dnia 31 maja 2006r. IV CSK 149/05 ( nie publ.), przy
ocenie posiadania prowadzącego do zasiedzenia służebności trzeba mieć na
uwadze, że zgodnie z art. 292 k.c. do nabycia służebności gruntowej przez
zasiedzenie stosuje się przepisy o nabyciu własności nieruchomości przez
zasiedzenie jedynie odpowiednio. Tym samym posiadania prowadzącego do
nabycia służebności gruntowej przez zasiedzenie nie należy utożsamiać
z posiadaniem prowadzącym do nabycia przez zasiedzenie własności
nieruchomości. Zgodnie z art. 352 k.c., kto faktycznie korzysta z cudzej
nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności, jest posiadaczem
służebności, a do posiadania służebności przepisy o posiadaniu rzeczy stosuje się
tylko odpowiednio. Przy ocenie posiadania prowadzącego do zasiedzenia
służebności gruntowej chodzi o faktyczne korzystanie z gruntu w takim zakresie
i w taki sposób, w jaki czyniłaby to osoba, której przysługuje służebność, zaś
5
władanie w zakresie służebności gruntowej kwalifikuje się, zgodnie z art. 336 k.c.,
jako posiadanie zależne.
Trafnie zatem skarżący zarzuca naruszenie art. 352 § 2 oraz art. 285 § 2 k.c.
przez błędną wykładnię wynikającą z tego, że Sąd Okręgowy do posiadania
i zasiedzenia służebności gruntowej przesyłu zastosował wprost zasady
obowiązujące przy posiadaniu i zasiedzeniu nieruchomości, do czego nie ma
podstaw.
Zgodzić się także trzeba ze skarżącym, że dokonana przez Sąd Okręgowy
wykładnia przesłanki ustanowienia służebności gruntowej przesyłu przewidzianej
w art. 285 § 2 k.c. nie uwzględnia obecnych kryteriów „użyteczności” nieruchomości
władnącej ani aktualnego stanu judykatury w tym zakresie. Za utrwaloną już
w orzecznictwie Sądu Najwyższego należy bowiem uznać wykładnię tego pojęcia
przyjmującą się, że okoliczność, iż nieruchomość władnąca wchodzi, jako jeden ze
składników, w skład przedsiębiorstwa energetycznego i służebność gruntowa
zwiększa użyteczność tego przedsiębiorstwa, nie wyklucza możliwości
zrealizowania przesłanki art. 285 § 2 k.c. Jak wskazał Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu uchwały z dnia 17 stycznia 2003 r. III CZP 79/02 (OSNC
2003/11/142) oraz w wyroku z dnia 8 września 2006 r. II CSK 112/06 (nie publ.)
służebności gruntowe spełniają istotną funkcję gospodarczą, a zatem wymagany
w art. 285 § 2 k.c. jedyny cel służebności gruntowej, którym ma być zwiększenie
użyteczności nieruchomości władnącej, także powinien być oceniany w aspekcie
gospodarczym, w sferze, jaka zwykle wiąże się z korzystaniem z nieruchomości
władnącej. Powszechnie wiadomo, że w skład przedsiębiorstwa mogą wchodzić
także nieruchomości (art. 551
pkt 2 k.c.), a funkcjonowanie przedsiębiorstwa
energetycznego bez takich nieruchomości jest trudne do wyobrażenia.
Funkcjonowanie przedsiębiorstwa energetycznego polega na przesyłaniu
i dystrybucji energii elektrycznej napowietrznymi liniami energetycznymi
stanowiącymi składnik tego przedsiębiorstwa. Następuje to przy wykorzystaniu
określonego zespołu składników, obejmującego zarówno ruchomości jak
i nieruchomości. Istnieje związek techniczny i gospodarczy pomiędzy liniami
przesyłowymi a stacjami energetycznymi. Linie mogą pozostawać w związku
z różnymi nieruchomościami należącymi do przedsiębiorstwa i mogą być niezbędne
6
do korzystania z tych nieruchomości zgodnie z ich społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem. Ułatwienie funkcjonowania przedsiębiorstwa może,
w okolicznościach konkretnej sprawy, stanowić jednocześnie zwiększenie
użyteczności nieruchomości należącej do tego przedsiębiorstwa. W wyroku z dnia
31 maja 2006 r. IV CSK 149/05 (nie publ.) Sąd Najwyższy przyjął, że
przedsiębiorstwo państwowe może nabyć przez zasiedzenie służebność gruntową
także wtedy, gdy tylko zwiększa ona użyteczność należącej do niego
nieruchomości, a nie gdy jest absolutnie konieczna. Trzeba też wskazać, że
zgodnie z obecnie obowiązującym art. 3051
k.c., ustanowienie służebności przesyłu
następuje na rzecz przedsiębiorcy, a nie na rzecz nieruchomości władnącej.
Podkreślił to także Sąd Najwyższy w powołanej już uchwale z dnia 7 października
2008 r. III CZP 89/08, odnoszącej się do nabycia przez zasiedzenie służebności
gruntowej przed wejściem w życie art. 3051
– 3054
k.c. Należy więc stwierdzić, że
w odniesieniu do służebności gruntowej przesyłu, wykładnia art. 285 § 2 k.c. musi
uwzględniać charakter tej służebności i jej przeznaczenie społeczno – gospodarcze
oraz społeczno- gospodarcze przeznaczenie nieruchomości wchodzącej w skład
przedsiębiorstwa energetycznego, któremu służebność ta ma służyć. Z tych
względów podzielić trzeba stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w powołanych
wyżej orzeczeniach, że przesłanka art. 285 § 2 k.c. może być spełniona także
wówczas, gdy służebność przesyłu ułatwia funkcjonowanie przedsiębiorstwa
przesyłowego, zwiększając jednocześnie użyteczność należącej do niego
nieruchomości.
Ponieważ Sąd Okręgowy dokonując odmiennej wykładni art. 285 § 2 k.c.
i art. 352 § 1 k.c. nie uwzględnił wszystkich wskazanych wyżej okoliczności, co
uzasadnia trafność zarzutów skargi kasacyjnej, konieczne było uchylenie
zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
k.p.c. oraz
art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).