Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 103/14
POSTANOWIENIE
Dnia 6 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
w sprawie z wniosku A. G.
przy uczestnictwie P.P., V. P. i J. H.
o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po S. P.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 3 października 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w Ł., w sprawie z wniosku A. G., z udziałem P. P., V. P. i J. H.,
postanowieniem z dnia 5 lipca 2012 r. oddalił wniosek o zmianę postanowienia z
dnia 16 lipca 2010 r., wydanego w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku po S.
P. oraz ustalił, że wnioskodawczyni i uczestnicy ponoszą koszty postępowania
związane ze swoim udziałem w sprawie. Jako podstawę faktyczną wniosku
wskazano, że wnioskodawczyni i P. P. nie brali udziału we wcześniejszym
postępowaniu oraz powołano się na to, że spadkodawca sporządził testament
własnoręczny, który nie był znany w tym postępowaniu.
Sąd Rejonowy ustalił, że głównym składnikiem majątku spadkowego było
gospodarstwo rolne położone w F. Nieruchomość ta, obecnie położona w Ł. przy ul.
Z., obejmuje jednopiętrowy dom mieszkalny oraz budynek gospodarczy z
wydzieloną częścią mieszkalną. W domu mieszkali i mieszkają do dzisiaj siostra S.
P. - A. G. z mężem na piętrze oraz brat S. uczestnik P. P. na parterze. S. P.
mieszkał w budynku gospodarczym znajdującym się w rzeczonej nieruchomości.
W listopadzie 1986 r. spadkodawca zawarł związek małżeński z V. P., z którego w
marcu 1988 r. urodziła się córka J. /obecnie H./. S. P. nadużywał alkoholu,
wyprzedawał składniki należące do majątku wspólnego i wynosił z domu różne
przedmioty. Około 1992 r. V. P. wyprowadziła się z domu wraz z córką do swoich
rodziców. Spadkodawca odwiedzał żonę i córkę. Podjął leczenie odwykowe. Żona i
córka utrzymywały kontakt ze S. P. i jego rodziną. S. P. napisał pismo o treści „Ja
S. właściciel gospodarstwa zostawiam swojej żonie i curce jednom połowę domu i
działkę Bratu drugą i działkę Siostrze Budynki gospodarcze z ziemią budynkami
gospodarczymi". Jest niesporne, że pismo to własnoręcznie spisał i podpisał
spadkodawca, lecz nie opatrzył go datą. Pismo to S. P. przekazał siostrze A.G.
Brat P. P. oraz żona V. P. nic nie wiedzieli o testamencie S. P. do chwili wszczęcia
postępowania w niniejszej sprawie. S. P. przebywał w różnych szpitalach z
przerwami w okresie od 24 października 1993 r. do 12 grudnia 1994 r. Na
podstawie opinii biegłych ustalono, że S. P. ujawniał cechy zaawansowanego
uzależnienia od alkoholu. Przy założeniu, że opisane wyżej pismo zostało
sporządzone w okresie trzeźwości, brak jest podstaw do kwestionowania zdolności
3
do podjęcia decyzji i wyrażenia woli. Natomiast gdyby oświadczenie woli zostało
sporządzone w stanie upojenia alkoholowego lub w okresie nasilonych objawów
abstynencyjnych, a w szczególności w okresie powikłań psychotycznych,
należałoby uznać, że S. P. nie był zdolny do świadomego i swobodnego powzięcia
decyzji i wyrażenia woli w zakresie oświadczenia testamentowego. S. P. zmarł w
dniu 12 listopada 1996 r. Sąd Rejonowy w Ł. postanowieniem z dnia 16 lipca 2010
r. stwierdził, że spadek po S. P. na podstawie ustawy, łącznie z wchodzącym w
skład spadku gospodarstwem rolnym, nabyły żona V. P. i córka J. H. po połowie.
Sąd Rejonowy ocenił, że nawet przy przyjęciu stanowiska wnioskodawczyni,
że oświadczenie woli S. P. było złożone w sierpniu 1994 r., nie można przyjąć
jednoznacznie, iż S. P. był w tym czasie zdolny do świadomego i swobodnego
powzięcia decyzji i wyrażenia woli w zakresie oświadczenia testamentowego.
Dlatego brak daty na przedłożonym dokumencie musiał powodować nieważność
testamentu.
Wnioskodawczyni wniosła apelację od postanowienia Sądu Rejonowego.
Sąd Okręgowy przy rozpoznawaniu apelacji powziął wątpliwość co do
wzajemnej relacji przepisów art. 945 § 1 i 2 oraz art. 949 § 2 k.c. W związku z tym
przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące
poważne wątpliwości, sprowadzające się do pytania, czy nieopatrzenie testamentu
własnoręcznego przez testatora datą, wywołujące wątpliwości co zdolności
spadkodawcy do sporządzenia testamentu, powoduje nieważność testamentu
własnoręcznego w rozumieniu art. 949 § 2 k.c. w sytuacji, gdy osoba
zainteresowana powołuje się na nieważność testamentu spowodowaną
jego sporządzeniem w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie
decyzji i wyrażenie woli (art. 945 § 1 pkt 1 k.c.) po upływie dziesięciu lat od otwarcia
spadku (art. 945 § 2 k.c.). Sąd Najwyższy w dniu 22 maja 2013 r., w sprawie
III CZP 22/13, podjął uchwałę stwierdzającą, że artykuły 945 i 949 k.c. stanowią
odrębne podstawy nieważności testamentu (OSNC 2013, nr 11, poz. 125).
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 3 października 2013 r. oddalił
apelację oraz ustalił, że uczestnicy ponoszą koszty postępowania apelacyjnego
zgodnie ze swoim udziałem w sprawie. Uznał, że analiza materiałów sprawy
4
wskazuje, iż choć testament nie jest opatrzony datą, to przybliżona data jego
sporządzenia pokrywa się z okresami, w których spadkodawca nie miał swobody
podjęcia decyzji i wyrażenia woli w zakresie oświadczenia testamentowego. Przyjął,
stosownie do art. 949 § 2 k.c., że w niniejszej sprawie istnieje wątpliwość co do
zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu. Sąd Okręgowy, rozważając
stosunek podstaw nieważności testamentu wskazanych w art. 949 § 2 i art. 945 § 1
k.c., przyjął, że sporządzony przez spadkodawcę testament jest nieważny
z powodu nieopatrzenia testamentu datą, w powiązaniu z wątpliwością
co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu. W nawiązaniu do
uchwały Sądu Najwyższego stwierdził, że upływ terminu określonego w przepisie
art. 945 § 2 k.c. nie wyłącza konieczności stwierdzenia nieważności testamentu
holograficznego ze względów wskazanych w art. 949 § 2 k.c.
Wnioskodawczyni wniosła skargę kasacyjną, w której zaskarżyła
postanowienie Sądu Okręgowego w całości, zarzucając naruszenie przepisów
prawa materialnego, mianowicie art. 945 § 2 k.c., art. 949 § 2 k.c., art. 944 § 1 k.c.,
a także naruszenie prawa procesowego, mianowicie art. 390 § 2 w związku z art.
13 § 2 k.p.c. oraz art. 378 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W niniejszej sprawie powstaje przede wszystkim pytanie, czy Sąd Okręgowy
nie naruszył art. 390 § 2 k.p.c. Sentencja uchwały podjętej przez Sąd
Najwyższy w dniu 22 maja 2013 r., III CZP 22/13, jest oczywista: artykuły 945
i 949 k.c. rzeczywiście stanowią odrębne podstawy nieważności testamentu.
Problem wymagający rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie jest jednak inny, chodzi
mianowicie o to, czy zamieszczone w art. 949 § 2 k.c. sformułowanie "nie wywołuje
wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu" upoważnia
sąd orzekający w sprawie do badania stanu psychicznego spadkodawcy.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 22 maja 2013 r., III CZP
22/13 podkreślił w szczególności, że zostało ustalone, iż spadkodawca miał
w chwili sporządzania testamentu zdolność testowania określoną w art. 944 § 1 k.c.,
tzn. miał pełną zdolność do czynności prawnych (art. 12 i 15 k.c.). Na zdolność
testowania nie ma wpływu stan psychiczny (choroba psychiczna) testatora, gdyż
5
takiej przesłanki negatywnej testowania przepisy nie wymieniają; stan taki może
jedynie stanowić o wadzie oświadczenia woli testatora w warunkach prawnych,
o których mowa w art. 945 § 1 k.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
30 kwietnia 1976 r., niepubl.). Sąd Najwyższy, nawiązując do dekretu z dnia
8 października 1946 r. - Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.), według
którego w testamencie musiała być oznaczona data albo jej oznaczenie dawało się
ustalić za pomocą dowolnych środków dowodowych, przy czym w ich braku
testament był nieważny, bez względu na jakiekolwiek inne wątpliwości, których sąd
w ogóle nie miał podstawy badać (zob. art. 79 § 2), wskazał, że tym bardziej
przekonuje to do oddzielenia zdolności testowania od zdolności spadkodawcy od
sporządzenia testamentu. Jedynie dokonując wykładni językowej i potocznie
rozumiejąc sformułowanie użyte w art. 949 § 2 k.c., można przez zdolność
testowania rozumieć ogół czynności faktycznych i prawnych prowadzących do
oświadczenia ostatniej woli. Kontrargumentem jest jednak to, że podobne
sformułowanie zawarte jest w art. 944 § 1 k.c., stanowiącym o możliwości
sporządzenia testamentu wyłącznie przez osobę mającą pełną zdolność
do czynności prawnych (zdolność testowania). Rozumując a contrario należy -
zdaniem Sądu Najwyższego - stwierdzić, że brak pełnej zdolności do czynności
prawnych spadkodawcy powoduje, iż testament sporządzony przez niego jest
dotknięty sankcją bezwzględnej nieważności. Jednocześnie nie ma terminów
ograniczających podnoszenie zarzutu nieważności testamentu z tego właśnie
powodu i ograniczających uwzględnienie tej okoliczności z urzędu przez sąd na
zasadach właściwych dla sankcji bezwzględnej nieważności czynności prawnej.
Uwzględniając jednak prawidłową wykładnię, zakres zastosowania art. 949 § 2
i art. 945 § 1 i 2 k.c. należy uznać za rozłączny. Zdolność testowania, to według art.
949 § 2 k.c. ocena formalna stwierdzenia pełnej zdolności spadkodawcy do
czynności prawnych. Ze względu na to, że prawo polskie nie zna naturalnej
niezdolności do czynności prawnych, bez znaczenie jest dla spełnienia przesłanek
przewidzianych w art. 944 k.c. stopień świadomości i swobody decyzji testatora
oświadczającego swoją ostatnią wolę. Ma on natomiast znaczenie dla oceny
wadliwości lub niewadliwości złożonego oświadczenia woli, do czego z kolei jest
obojętne posiadanie przez testatora pełnej zdolności do czynności prawnych;
6
jej brak powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej bez względu na
występowanie wady oświadczenia woli skutkującej również bezwzględną
nieważnością tej czynności. Z art. 945 § 2 k.c., odwołującego się do § 1 tego
artykułu, wyraźnie wynika, że chodzi o okoliczności wymienione w tym przepisie,
a wśród nich nie ma zdolności testowania. Zastosowanie więc art. 945 § 2 k.c.
w odniesieniu do przesłanek, o których stanowi art. 949 § 2 k.c., jest wyłączone.
Sąd Okręgowy naruszył więc wynikającą z art. 390 § 2 k.p.c. regułę
związania uchwałą Sądu Najwyższego. Ściślej zaś uwzględnił tylko jej sentencję,
zupełnie ignorując uzasadnienie. Sentencja jest oczywiście trafna, jednakże
z uzasadnienia wynika, że zamieszczone w art. 949 § 2 k.c. sformułowanie "nie
wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu"
odnosi się wyłącznie do tego, czy spadkodawca ma pełną zdolność do czynności
prawnych (art. 944 § 1 k.c.) i pozostaje bez związku z wadami oświadczenia woli
spadkodawcy (art. 945 k.c.).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.