Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 53/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
Protokolant Agnieszka Łuniewska
w sprawie z powództwa I. Spółki Akcyjnej z siedzibą w P.
przeciwko "C. – N." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
z siedzibą w P.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 6 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 września 2013 r.
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od powódki na rzecz pozwanej 5 400 (pięć tysięcy
czterysta) złotych tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
I. S.A. w P. wniosła przeciwko C.-N. sp. z o.o. w P. powództwo o ustalenie
nieistnienia uchwał w sprawie podwyższenia kapitału zakładowego pozwanej,
zmiany umowy spółki pozwanej oraz przyjęcia tekstu jednolitego umowy spółki
podjętych dnia 13 października 2010 r. na zgromadzeniu wspólników pozwanej, jak
również o ustalenie nieistnienia trzech analogicznych uchwał podjętych dnia 14
lipca 2011 r. na zgromadzeniu wspólników pozwanej (art. 189 k.p.c.). Powódka
wniosła też roszczenie ewentualne o stwierdzenie nieważności wymienionych
uchwał (art. 252 w związku z art. 250 pkt 3 k.s.h.).
Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 20 marca 2013 r. oddalił powództwo
zarówno co do żądania głównego, jak i ewentualnego oraz orzekł o kosztach
postępowania. Ustalił, że powódka jest operatorem telekomunikacyjnym
świadczącym usługi na terenie W. Pozwana również jest operatorem
telekomunikacyjnym, działającym na terenie P. i Powiatu P., a jej obecnymi
wspólnikami są: powódka, P. K. i J. R. Jednocześnie m.in. pozwana oraz P. K. są
akcjonariuszami powódki. P. K., M. M. i J. K. ustalili, że P. K. będzie samodzielnie
zarządzał pozwaną spółką, zaś M. M. i J. K. uzyskają samodzielność w
zarządzaniu powodową spółką. W tym celu zawarli pisemne umowy użytkowania
udziałów i akcji. Umowa pozwanej spółki przewiduje możliwość obciążenia
udziałów prawem użytkowania, a także możliwość wykonywania prawa głosu z tych
udziałów przez użytkownika udziałów. W dniu 18 grudnia 2006 r. P. K. S.A.
(poprzedniczka prawna powódki) i P. K. zawarli umowę użytkowania udziałów w
pozwanej spółce, zgodnie z którą P. K. uzyskał niezbywalne uprawnienie
ograniczone do wykonywania z udziałów powódki prawa głosu na zgromadzeniu
wspólników pozwanej, a użytkowanie miało być nieodpłatne. Jednocześnie została
zawarta pomiędzy C.-N. Sp. z o.o. a M. M. analogiczna umowa dotycząca akcji.
Strony tych umów ustaliły, że nie są obowiązane do wzajemnego informowania się
o terminach zgromadzeń obu spółek. P. K. od dnia 22 grudnia 2006 r. dysponował
pełnomocnictwem trzeciego wspólnika pozwanej spółki – J. R. do wykonywania
wszelkich praw korporacyjnych przysługujących temu wspólnikowi w pozwanej
spółce, w tym do wykonywania prawa głosu. W dniach 13 października 2010 r. i 14
3
lipca 2011 r. P. K. stawił się u notariusza i odbył nadzwyczajne zgromadzenia
wspólników pozwanej spółki, o czym nie zostali zawiadomieni pozostali wspólnicy
spółki. Na każdym z tych zgromadzeń zostały podjęte trzy uchwały, które
doprowadziły do zachwiania dotychczasowej struktury udziałów w pozwanej spółce
(przed podjęciem uchwał powodowi przysługiwały udziały reprezentujące 47%
kapitału zakładowego, P. K. - udziały reprezentujące 47%, a J. R. - udziały
reprezentujące 6% kapitału zakładowego). Po podjęciu uchwał powódce
przysługiwały udziały reprezentujące 17,14%, P. K. - udziały reprezentujące 80,68%
kapitału zakładowego, a J. R. - udziały reprezentujące 2,19% kapitału zakładowego.
Uchwały zostały zarejestrowane w Krajowym Rejestrze Sądowym postanowieniami
z dnia 7 grudnia 2010 r. (treść wpisu została ogłoszona w Monitorze Sądowym i
Gospodarczym w dniu 20 grudnia 2010 r.) i z dnia 28 lipca 2011 r. Na mocy tych
uchwał P. K. dokonał dwukrotnego podwyższenia kapitału zakładowego oraz objął
wszystkie nowo powstałe udziały w podwyższonym kapitale zakładowym.
Pismem z dnia 13 lutego 2012 r. powódka poinformowała P. K., że nie jest on
uprawniony do wykonywania prawa głosu oraz innych uprawnień korporacyjnych z
4.080 udziałów w pozwanej spółce, gdyż umowa użytkowania udziałów zawarta
dnia 18 grudnia 2006 r. jest nieważna.
Sąd Okręgowy uznał, że powódka miała legitymację do wytoczenia
powództwa o ustalenie nieistnienia uchwał podjętych na zgromadzeniach
wspólników pozwanej spółki. Zdaniem Sądu, P. K. był uprawniony do zwołania tych
zgromadzeń, bowiem reprezentował całość kapitału zakładowego pozwanej (art.
240 k.s.h.). Sąd Okręgowy przyjął, że nie ma podstaw do uznania nieważności
umowy użytkowania udziałów (art. 252 w związku z art. 265 k.c.). Prawo głosu jest
bowiem swoistym pożytkiem prawa użytkowania udziałów w spółce z o.o. Zdaniem
Sądu Okręgowego, uchwały podjęte na dwóch zgromadzeniach wspólników
uszczuplały prawa udziałowe powódki i J. R., naruszały bowiem strukturę kapitału
zakładowego i dotychczasowy „układ sił” w pozwanej spółce. Do podjęcia tych
uchwał była więc konieczna zgoda wszystkich wspólników, a oddanie głosu na
zgromadzeniu wspólników przez P. K. w imieniu pozostałych wspólników nie jest
tożsame z udzieleniem zgody wymaganej przez art. 246 § 3 k.s.h. W ocenie Sądu
Okręgowego, w braku zgody wszystkich wspólników takie uchwały istnieją
4
i są ważne, ale do chwili wyrażenia zgody przez wspólników, których dotyczą,
pozostają bezskuteczne. Sąd Okręgowy uznał, że żądanie ewentualne stwierdzenia
nieważności uchwał podjętych na zgromadzeniu wspólników w dniu
13 października 2010 r. jest spóźnione (art. 252 § 3 k.s.h.), powódka bowiem
w dniu 20 grudnia 2010 r. dowiedziała się o uchwałach podjętych dnia
13 października 2010 r. Poza tym powód nie miał legitymacji do zaskarżenia
uchwał podjętych na zgromadzeniu wspólników w dniu 14 lipca 2011 r., bowiem
w wypadku wykonywania prawa głosu przez użytkownika bądź zastawnika tylko
jemu przysługuje prawo zaskarżania uchwał w trybie art. 250 i 252 § 1 k.s.h.
Ponadto powódka nie należy do kręgu osób wymienionych w art. 250 k.s.h.
w związku z art. 252 § 1 k.s.h.
Powódka wniosła apelację od wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 18 września 2013 r. oddalił apelację i
zasądził od powódki na rzecz pozwanej 540 zł tytułem kosztów postępowania
apelacyjnego. Nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego o bezskuteczności
zawieszonej uchwał podjętych przez pozwaną spółkę. P. K. był bowiem uprawniony
do wykonywania prawa głosu na zgromadzeniu wspólników, w tym również do
wyrażania zgody, o której mowa w art. 246 § 3 k.s.h. Taka zgoda może być
wyrażona w uchwale, gdy wspólnik za nią głosuje, należy jednak wyraźnie
zaznaczyć to w protokole, co miało miejsce w niniejszej sprawie. Sąd Apelacyjny
przyjął, że uznanie uchwały za nieistniejącą jest ograniczone jedynie do wypadków
rażącego naruszenia istotnych norm proceduralnych. Zarząd pozwanej nie był
obowiązany do zawiadomienia powódki jako wspólnika o dwóch zgromadzeniach.
Poza tym pozwana nie miała wpływu na zawarcie umowy użytkowania udziałów i jej
treść, gdyż nie była stroną tej umowy. W ocenie Sądu Apelacyjnego, zaskarżone
uchwały zostały ważnie podjęte. Sąd Okręgowy trafnie przyjął przekroczenie
terminu opisanego w art. 252 § 3 k.s.h. do wytoczenia powództwa o unieważnienie
uchwał podjętych 13 października 2010 r. (art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 20 sierpnia
1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1203 ze
zm.). Trafnie też przyjął Sąd Okręgowy, że powódce nie przysługuje legitymacja do
zaskarżania uchwał powziętych przez pozwaną spółkę na podstawie art. 252 § 1
k.s.h. ze względu na zawartą umowę użytkowania udziałów. Zdaniem Sądu
5
Apelacyjnego, przyznanie użytkownikowi prawa głosu oznacza przyznanie mu
legitymacji do zaskarżenia uchwały. Samo prawo głosu bez możliwości domagania
się sądowej weryfikacji podjętych uchwał byłoby uprawnieniem iluzorycznym i
podważającym sens zawierania umów użytkowania udziałów.
Powódka wniosła skargę kasacyjną, w której zaskarżyła wyrok Sądu
Apelacyjnego w całości, zarzucając naruszenie przepisów prawa materialnego,
mianowicie art. 246 § 3 w związku z art. 187 § 2 k.s.h., art. 187 k.s.h. w związku
z art. 252 i art. 265 k.c., art. 58 w związku z art. 252 i 253 § 1 w związku z art. 265
k.c., art. 238 § 1 k.s.h., art. 250 pkt 3 k.s.h., art. 65 k.c., art. 240 k.s.h., art. 252
w związku z art. 250 k.s.h. i art. 15 ust. 1 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym
w związku z art. 252 § 3 k.s.h., a także naruszenie przepisu postępowania,
mianowicie art. 189 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Najdalej idące są zarzuty naruszenia art. 187 k.s.h. w związku z art. 252 i art.
265 k.c. oraz art. 58 w związku z art. 252 i 253 § 1 w związku z art. 265 k.c.
zmierzające do zakwestionowania ważności umowy ustanawiającej użytkowanie
udziałów jedynie na prawie głosu przysługującym wspólnikowi, z wyłączeniem
prawa do pobierania pożytków.
Artykuł 187 § 1 k.s.h. dopuszcza ustanowienie zastawu lub użytkowania
udziału, nakłada na zainteresowane osoby związane z tym obowiązki informacyjne
względem spółki z o.o. oraz określa przesłanki skuteczności
ustanowienia zastawu lub użytkowania udziału wobec spółki. Zgodnie z art. 187
§ 2 k.s.h., umowa spółki może przewidywać, że zastawnik lub użytkownik udziału
może wykonywać prawo głosu. Użytkowanie jest prawem rzeczowym
ograniczonym, uprawniającym użytkownika do używania rzeczy i do pobierania jej
pożytków (art. 252 k.c.). Zakres użytkowania można ograniczyć przez wyłączenie
oznaczonych pożytków rzeczy. (art. 253 § 1 k.c.). Udział jest, zgodnie
ze stanowiskiem przyjętym w piśmiennictwie, częścią kapitału zakładowego spółki
z o.o., która odpowiada nominalnej wartości wniesionego przez wspólnika wkładu
oraz określa kompleks praw wspólnika. Przepisy art. 252 k.c. i nast. dotyczące
użytkowania rzeczy nie mają bezpośredniego zastosowania do użytkowania
6
udziałów w spółce z o.o. z dwóch powodów. Po pierwsze, w sprawach dotyczących
spółek handlowych, nieuregulowanych w kodeksie spółek handlowych, stosuje się
przepisy kodeksu cywilnego, a jeżeli wymaga tego właściwość (natura) stosunku
prawnego spółki handlowej, przepisy kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio.
(art. 2 k.s.h.). Po drugie, skoro udziały są prawami, a nie rzeczami, do użytkowania
udziału stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu rzeczy (art. 265 § 2 k.c.).
Według ustaleń dokonanych w niniejszej sprawie, umowa pozwanej spółki
dopuszcza użytkowanie udziałów i wykonywanie przez użytkownika prawa głosu,
a zawarta dnia 18 grudnia 2006 r. umowa użytkowania udziałów w pozwanej spółce
ograniczała uprawnienie P. K. do wykonywania z udziałów powódki prawa głosu na
zgromadzeniu wspólników pozwanej. Użytkowanie miało być nieodpłatne, przez co
należy rozumieć wyłączenie prawa użytkownika do pobierania pożytków.
Rozważenia w związku z tym wymaga, czy umowa użytkowania udziałów może
skutecznie wyłączyć uprawnienie użytkownika do pobierania pożytków.
Zagadnienie to nie było dotychczas przedmiotem wypowiedzi orzecznictwa,
podobnie zresztą jak problem dopuszczalności wyłączenia uprawnienia do
pobierania pożytków wypadku użytkowania rzeczy. Artykuł 253 § 1 k.c. dopuszcza
ograniczenie zakresu użytkowania przez wyłączenie oznaczonych pożytków rzeczy.
W piśmiennictwie jest reprezentowany pogląd dopuszczający umowne wyłączenie
uprawnienia do pobierania wszystkich pożytków. Przeważa jednak pogląd, zgodnie
z którym jest możliwe w szczególności ograniczenie uprawnienia pobierania
pożytków do naturalnych bądź cywilnych. Obydwa poglądy są zresztą
wypowiadane w zasadzie bez uzasadnienia. Pożytki naturalne z natury rzeczy nie
występują w wypadku użytkowania udziałów w spółce z o.o. Jest tu zatem
dopuszczalne ograniczenie pobierania pożytków polegające na wyłączeniu
pożytków cywilnych, co w praktyce oznacza całkowite wyłącznie uprawnienia do
pobierania pożytków. Wolą stron umowy może bowiem być - jak w niniejszej
sprawie - ograniczenie zakresu użytkowania udziałów wyłącznie do wykonywania
prawa głosu (i praw pochodnych) oraz pozostawienie wspólnikowi uprawnień
majątkowych, w szczególności prawa do dywidendy. W konkluzji należy podkreślić,
że w umowie ustanawiającej użytkowanie udziałów w spółce z o.o. jest
7
dopuszczalne ograniczenie zakresu użytkowania przez wyłączenie uprawnienia
użytkownika do pobierania pożytków.
Skarżąca zarzuca następnie naruszenie art. 65 k.c. polegające na dokonaniu
błędnej wykładni umowy użytkowania, a w konsekwencji przyjęcie, że użytkownik
był uprawniony do odbycia samodzielnie zgromadzenia wspólników spółki
bez formalnego zwołania oraz przyjęcie, że użytkownik był uprawniony do
samodzielnego podejmowania uchwał w sprawach przekraczających kwestie
związane z zarządzaniem spółką. Wiąże się z tym zarzut naruszenia art. 240 k.s.h.
przez błędne przyjęcie, że użytkownik prawa głosu z udziałów był upoważniony do
odbycia samodzielnie, tj. bez udziału powódki, nadzwyczajnego zgromadzenia
wspólników obejmującego podwyższenie kapitału zakładowego z pozbawieniem
powoda prawa poboru, pomimo braku formalnego zwołania. Zarzuty te
są niedopuszczalne, skarżąca bowiem kwestionuje ustalenia faktów lub ocenę
dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.). Z ustalonego w niniejszej sprawie nie wynika, aby
nadzwyczajne zgromadzenia pozwanej spółki były nieprawidłowo zwołane.
Użytkownik udziałów mógł zaś samodzielnie podejmować uchwały, co expressis
verbis wynika z umowy użytkowania.
Zarzut naruszenia art. 238 § 1 k.s.h. polega na jego niezastosowaniu
i błędnym przyjęciu, że zarząd pozwanej nie był obowiązany do zawiadomienia
powoda jako wspólnika o nadzwyczajnych zgromadzeniach wspólników
przeprowadzonych w dniach 13 października 2010 r. i 14 lipca 2011 r.
Wiąże się z tym zarzut naruszenia art. 250 pkt 3 k.s.h. przez przyjęcie, że powódka
nie została bezzasadnie niedopuszczona do udziału w nadzwyczajnych
zgromadzeniach. Znowu są to zarzuty niedopuszczalne, zmierzają bowiem do
zakwestionowania ustaleń faktycznych dokonanych przez Sądy orzekające
w niniejszej sprawie.
Zarzut naruszenia art. 246 § 3 w związku z art. 187 § 2 k.s.h. sprowadza się
do niewłaściwego ich zastosowania przez błędne przyjęcie, że użytkownik udziałów
był uprawniony do wyrażenia zgody na uchwałę uszczuplającą prawa udziałowe
wspólnika, a w konsekwencji przyjęcia, iż zaskarżone uchwały nie są uchwałami
nieistniejącymi. Zgodnie z art. 246 § 3 k.s.h., uchwała dotycząca zmiany umowy
8
spółki, zwiększająca świadczenia wspólników lub uszczuplająca prawa udziałowe
bądź prawa przyznane osobiście poszczególnym wspólnikom, wymaga zgody
wszystkich wspólników, których dotyczy. Skarżąca nie dostrzega jednak - podobnie
jak Sądy orzekające w niniejszej sprawie - że Sąd Najwyższy przyjął w wyroku
z dnia 3 grudnia 2008 r., V CSK 283/08 (OSNC 2009, nr 12, poz. 170),
iż uchwała wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością o podwyższeniu
kapitału zakładowego przez zmianę umowy spółki nie wymaga jednomyślności.
Sąd Najwyższy w niniejszym składzie podziela ten pogląd.
Zarzut naruszenia art. 252 w związku z art. 250 k.s.h. polega na błędnym
przyjęciu, że w wypadku ustanowienia użytkowania prawa głosu uprawnienie
do wytoczenia powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały wspólników
przysługuje użytkownikowi, a nie wspólnikowi, a wskutek tego przyjęciu, iż wspólnik
nie był legitymowany do wystąpienia z powództwem o stwierdzenie nieważności
uchwał. Zarzut ten jest nietrafny, zgodnie bowiem z dokonanymi w niniejszej
sprawie ustaleniami powódka nie spełnia żadnej z przesłanek określonych w art.
250 k.s.h.
Zarzut naruszenia art. 15 ust. 1 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym
przez niewłaściwe zastosowanie, a przez to błędnej wykładni art. 252 § 3 k.s.h., jest
nie tylko nietrafny, ale przede wszystkim bezprzedmiotowy, skoro powódce nie
przysługuje legitymacja do żądania stwierdzenia nieważności uchwał.
Zarzut naruszenia przepisu postępowania dotyczy art. 189 k.p.c. i polega na
przyjęciu, że powództwo o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego lub prawa
służy wykreowaniu dowodów w innym postępowaniu. Przede wszystkim należy
podkreślić, że art. 189 k.p.c. jest przepisem prawa materialnego. Poza tym zarzut
ten jest niezrozumiały. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku o art. 189 k.p.c.
wspomniano wyłącznie jako podstawie żądania głównego powódki zmierzającego
do ustalenia nieistnienia uchwał pozwanej.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.
9