Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 62/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
SSA Anna Szczepaniak-Cicha
w sprawie z odwołania J. K.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o ustalenie wartości kapitału początkowego i emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 14 listopada 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 14 listopada 2013 r. oddalił apelację skarżącej
wnioskodawczyni J. K. od wyroku Sądu Okręgowego w R. z 4 czerwca 2013 r. w
sprawie o ustalenie kapitału początkowego i emeryturę (pkt I wyroku), ponadto
wniosek skarżącej z 12 listopada 2012 r. o ponowne obliczenie wysokości
emerytury, poprzez przyjęcie przeciętnej podstawy wymiaru składek na
2
ubezpieczenie społeczne z okresu kolejnych dziesięciu lat (1988-1997) wybranych
przez wnioskodawczynię z ostatnich dwudziestu lat kalendarzowych
poprzedzających rok, w którym został zgłoszony wniosek o emeryturę, przekazał do
rozpoznania Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (pkt II wyroku).
Decyzją z 13 września 2012 r. pozwany ustalił kapitał początkowy. Do
ustalenia wskaźnika wysokości podstawy wymiaru kapitału początkowego przyjął
wskaźnik podstawy wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy w wysokości
74,10%, tj. ustalony w decyzji o przyznaniu wnioskodawczyni renty. Okresy
składkowe wynosiły 21 lat, 4 m-ce i 26 dni a nieskładkowe 1 rok i 6 m-cy.
Emeryturę pozwany ustalił decyzją z 1 października 2012 r. zgodnie z art. 183
ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (dalej jako „ustawa
emerytalna”). Podstawę wymiaru emerytury ustalono na podstawie składek z 20 lat
wybranych z całego okresu ubezpieczenia od 1977 do 1997 r. Wskaźnik wysokości
podstawy wymiaru („wwpw”) wyniósł 64,43%. Wnioskodawczyni domagała się
uwzględnienia ponadto okresu zatrudniania w trakcie nauki w szkole
ponadpodstawowej od 1 września 1968 r. do 30 czerwca 1971 r., a także okresu
pracy w gospodarstwie rolnym rodziców od 1 października 1968 r. do 26 stycznia
1976 r. Domagała się też ustalenia wyższego wskaźnika wysokości podstawy
wymiaru z 10 kolejnych lat wybranych z 20 lat poprzedzających rok złożenia
wniosku o emeryturę. Pozwany podał, że we wniosku o emeryturę z 3 września
2012 r. skarżąca wniosła o wyliczenie świadczenia według „najkorzystniejszego
wariantu” i taki „wwpw” został wyliczony.
Sąd Okręgowy połączył obie sprawy do wspólnego rozpoznania i
rozstrzygnięcia. Wyrokiem z 4 czerwca 2013 r. Sąd ten oddalił odwołania
wnioskodawczyni od decyzji pozwanego. Ustalił, że wnioskodawczyni (urodzona 1
października 1952 r.) uczęszczała do Zasadniczej Szkoły Zawodowej w R. od 1
października 1968 r. do 30 czerwca 1971 r. W trakcie nauki miała praktyki w PSS
S./…/. Trwały trzy dni w tygodniu i tyle samo trwała nauka w szkole.
Wnioskodawczyni została zatrudniona w PSS S./…/ w R. 10 maja 1972 r. i
pracowała do 30 września 1972 r. Sąd Okręgowy ustalił i ocenił, że praktyka w
czasie nauki w szkole nie była okresem pracowniczego zatrudnienia. Okres pracy w
gospodarstwie rolnym nie zalicza się do emerytury, gdyż wnioskodawczyni ma
3
wystarczający staż emerytalny (okres składkowy). Okresu tego nie zalicza się do
kapitału początkowego. Emerytura została obliczona według wariantu
najkorzystniejszego. Do obliczenia kapitału początkowego przyjęto wskaźnik
wysokości podstawy wymiaru o wartości 74,10%, który jest korzystniejszy niż
wskazywany w odwołaniu i obliczony z kolejnych 10 lat kalendarzowych 1988-1997
(72,94%).
Sąd Apelacyjny za prawidłowe uznał rozstrzygnięcie, że okres nauki w
szkole nie był okresem zatrudnienia. Tylko młodociany odbywający naukę zawodu
w ramach umowy zawartej z zakładem pracy posiadał status pracownika (art. 10
ustawy z 2 lipca 1958 r. o nauce zawodu, przyuczeniu do określonej pracy i
warunkach zatrudnienia młodocianych w zakładach pracy oraz o wstępnym stażu
pracy (Dz.U. Nr 45, poz. 226 ze zm.). Sąd przyjął, że zeznania wnioskodawczyni,
informacja udzielona przez PSS S./…/ przesądzają, że nie istniał stosunek
pracowniczego zatrudnienia. Strony nie zawarły indywidulanej umowy o pracę.
Zajęcia praktyczne, które odbywali uczniowie w S./…/ związane były z zawartym ze
szkołą porozumieniem i stanowiły tylko element programu nauczania, co oznacza,
że praktyczna nauka zawodu nie odbywała się w ramach stosunku pracy łączącego
młodocianego z pracodawcą. Dowód z wnioskowanych zeznań świadków był
zbędny wobec jednoznacznych zeznań wnioskodawczyni. Natomiast okres pracy w
gospodarstwie rolnym rodziców od 1 października 1968 r. do 26 stycznia 1976 r.
byłby okresem uzupełniającym, gdyby wnioskodawczyni nie miała wystarczającego
okresu składkowego i nieskładkowego do emerytury (art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy
emerytalnej). Okresu tego nie można doliczyć do kapitału początkowego (art. 174
ust. 2 ustawy emerytalnej). Z tych motywów Sąd Apelacyjny oddalił apelację (art.
385 k.p.c.). Żądanie ponownego obliczenia wysokości emerytury na podstawie
składek w latach 1988-1997 wnioskodawczyni sformułowała 12 listopada 2012 r.,
zatem jako nowe żądanie – nieobjęte decyzją pozwanego – przekazane zostało
organowi rentowemu w trybie art. 47710
§ 2 k.p.c.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zaskarżyła wyrok w całości i
zarzuciła naruszenie: I. prawa materialnego: 1. a) „pkt 2, art. 16 i art. 53 ust. 3
ustawy emerytalnej oraz art. 6 ust. 2 pkt 3 tej ustawy przez: - brak uwzględnienia
przy ustalaniu wysokości emerytury okresów składkowych praktycznej nauki
4
zawodu definiowanych jako „zatrudnienie młodocianych na obszarze Państwa
Polskiego na warunkach określonych w przepisach obowiązujących przed 1
stycznia 1975 r.”; - brak uwzględnienia jako okresów uzupełniających (zaliczonych
przez ZUS w 2008 r. na podstawie art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej) okresów
pracy wnioskodawczyni w gospodarstwie rolnym rodziców; b) art. 174 ust. 4 w
związku z art. 15 ust. 1 pkt 2, art. 16 i art. 53 ust. 3 ustawy emerytalnej oraz art. 6
ust. 2 pkt 3 tej ustawy przez: - odmowę uwzględnienia dla celów ustalenia
wysokości emerytury okresów składkowych praktycznej nauki zawodu
definiowanych jako „zatrudnienia młodocianych na obszarze Państwa Polskiego na
warunkach określonych w przepisach obowiązujących przed 1 stycznia 1975 r.”; -
odmowę uwzględnienia jako okresów uzupełniających (zaliczonych przez ZUS w
2008 r. na podstawie art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej) okresów pracy
odwołującej się w gospodarstwie rolnym rodziców; - brak przyjęcia do ustalenia
podstawy wymiaru emerytury wariantu wyboru przeciętnej podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych,
wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w
którym zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę, wbrew obowiązującej w tym
zakresie zasadzie korzystności; c) art. 174 ust. 4 w związku z art. 15, 16 i art. 53
ust. 3 oraz art. 6 ust. 2 pkt 3 ustawy emerytalnej przez przyjęcie do obliczenia
podstawy wymiaru kapitału początkowego wskaźnika wysokości podstawy wymiaru
renty z tytułu niezdolności do pracy przyznanej odwołującej się a także poprzez
brak uwzględnienia dla celów ustalenia podstawy wymiaru kapitału początkowego
okresów składkowych praktycznej nauki zawodu definiowanych jako „zatrudnienie
młodocianych na obszarze Państwa Polskiego na warunkach określonych w
przepisach obowiązujących przed 1 stycznia 1975 r.”; II. prawa procesowego: -
art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 328 § 2 k.p.c. przez brak wszechstronnego
rozważenia materiału dowodowego sprawy oraz logicznego powiązania przyjętych
przez Sąd wniosków z treścią materiału dowodowego; - art. 233 § 2 k.p.c. w
związku z art. 328 k.p.c. przez brak uwzględnienia jako okresu składkowego pracy
wnioskodawczyni od 1 września 1968 r. do 30 czerwca 1971 r. jako ucznia
praktycznej nauki zawodu w PSS „S./…/”; - art. 233 § 2 k.p.c. w związku z art. 328
k.p.c. przez pominięcie przy obliczaniu kapitału początkowego znajdujących się w
5
aktach sprawy dokumentów określających okresy składkowe, a to okresu od 1
września 1968 r. do 30 czerwca 1971 r. pracy odwołującej się jako ucznia
praktycznej nauki zawodu w PSS „S./…/”; - art. 328 k.p.c. przez brak rozważenia
przez Sąd przy wydawaniu zaskarżonego wyroku znaczenia dla ustalenia stanu
faktycznego sprawy konieczności wyjaśnienia w jakim charakterze
wnioskodawczyni pracowała w S./…/ w okresie od 1 września 1968 r. do 30
czerwca 1971 r.; - art. 227 w związku z art. 279 k.p.c. przez przyjęcie, iż Sąd
pierwszej instancji zasadnie oddalił wniosek dowodowy zgłoszony na rozprawie a
dotyczący powołania dwóch świadków i przyjęcie, że zgłoszony wniosek nie ma
znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.
Sąd Najwyższy zważy, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie są zasadne i dlatego została oddalona.
Skarżąca bezpodstawnie żąda zaliczenia do emerytury okresu pracy w
gospodarstwie rolnym. Zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej przy
ustalaniu prawa do emerytury oraz przy obliczaniu jej wysokości uwzględnia się
również jako okres składowy przypadający przed 1 stycznia 1983 r. okres pracy w
gospodarstwie rolnym po ukończeniu 16 roku życia, jeżeli okresy składkowe i
nieskładkowe, ustalone na zasadach określonych w art. 5-7 tej ustawy, są krótsze
od okresu wymaganego do przyznania emerytury, w zakresie niezbędnym do
uzupełnia tego okresu. Regulacja ta nie spełnia się w sytuacji skarżącej, jako że
emeryturę nabyła w zwykłym wieku emerytalnym, którą warunkuje 20 lat stażu
emerytalnego, czyli okresów składkowych i nieskładkowych. Skarżąca posiada
wystarczający staż emerytalny. W decyzji pozwany zaliczył jej 21 lat, 4 m-ce i 26
dni okresów składkowych i 1 rok i 6 m-cy okresów nieskładkowych. Nie było więc
konieczne uzupełnienie stażu emerytalnego okresem pracy w gospodarstwie
rolnym. Błędne jest zapatrywanie, jakoby okres pracy w gospodarstwie rolnym
dolicza się w każdym przypadku do stażu emerytalnego. Żądanie skarżącej jest
więc sprzeczne z art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej. Inna sytuacja wystąpiła,
gdy skarżąca poprzednio ubiegała się o wcześniejszą emeryturę na podstawie
art. 29 ustawy emerytalnej. Wówczas pozwany decyzją z 4 sierpnia 2010 r.
6
odmówił jej prawa do tej emerytury wobec niewykazania wymaganych 30 lat stażu
emerytalnego. Z uzasadnienia decyzji wynika, że pozwany zaliczył wówczas do
stażu emerytalnego okres pracy w gospodarstwie rolnym, co jednak nie wystarczyło
do osiągniecia wymaganego stażu emerytalnego (30 lat). W obecnej sprawie o
emeryturę (decyzja pozwanego z 1 października 2012 r.), takie zaliczenie nie było
konieczne i dopuszczalne wobec posiadania wymaganego stażu emerytalnego
(20 lat).
Okres pracy w gospodarstwie rolnym nie podlega wliczenia do kapitału
początkowego, gdyż w tym zakresie regulacja też jest jasna. Znaczenie mają tylko
okresy składkowe i nieskładkowe (art. 174 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej).
W aktach rentowych znajduje się fotokopia świadectwa ukończenia przez
skarżącą Liceum Ekonomicznego Zaocznego w R. (z 29 kwietnia 1976 r.) „na
podbudowie Zasadniczej Szkoły Zawodowej” (k. 5 akt). Potwierdza to ustalenie
zaskarżonego wyroku, że skarżąca uczęszczała do zasadniczej szkoły zawodowej i
w ramach programu nauki w tej szkole miała praktyki zawodowe. W takiej sytuacji
nie było pracowniczego stosunku zatrudnienia młodocianego, lecz tylko
administracyjne podporządkowanie ucznia w szkole i realizacja praktycznej nauki
zawodu w ramach szkolnego programu nauczania. Skoro skarżąca uczęszczała do
zasadniczej szkoły zawodowej, to wykluczona była sytuacja odwrotna, w której na
pierwszym miejscu było pracownicze zatrudnianie ucznia przez pracodawcę
uzupełniane nauką, a wynikające z zawarcia przez pracodawcę z młodocianym
określonej umowy o pracę. Nie było w tym zakresie dowolności, gdyż zatrudnianie
młodocianych było ściśle uregulowane we wskazanej i omówionej przez Sąd
Apelacyjny ustawie z 2 lipca 1958 r. o nauce zawodu, przyuczaniu do określonej
pracy i warunkach zatrudniania młodocianych w zakładach pracy. Sąd ustalił, że
skarżąca nie ma żadnych dokumentów świadczących o zatrudnieniu jej w spornym
okresie jako młodocianego pracownika. Dowodów takich nie ma też PSS S./…/. Po
ukończeniu szkoły zawodowej skarżąca pracowała w PSS Społem i ten okres
zatrudnienia został potwierdzony. Nie inaczej powinno być, gdyby skarżąca już
wcześniej (w czasie nauki w szkole) była tam zatrudniona jako młodociany
pracownik. Skarżąca w postępowaniu przed organem rentowym oświadczyła, że
nie przedłoży żadnych dodatkowych dokumentów dotyczących zatrudnienia w
7
okresie nauki w szkole, nie posiada też legitymacji ubezpieczeniowej wystawionej
przez PSS S./…/ (k. 99 akt ZUS). Nie można też nie dostrzec, że w pierwszych
wnioskach o świadczenia, składanych w ZUS, skarżąca nie podawała w
kwestionariuszach, iż była pracownikiem PSS S./…/ w okresie nauki w zasadniczej
szkole zawodowej. Na tym tle skarżąca nie kwestionuje prawa materialnego.
Skarżąca zarzuca, że przedwcześnie zostało zakończone postępowanie
dowodowe, gdyż Sąd nie przesłuchał wnioskowanych przez nią świadków. Rzecz
jednak w tym, iż zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. nie jest wystarczający. Sąd nie
przeprowadza wszystkich zgłoszonych przez stronę dowodów, gdy uznaje, że
okoliczności sporne zostały dostatecznie wyjaśnione do rozstrzygnięcia. Zgodnie z
art. 217 § 3 k.p.c. sąd pomija twierdzenia i dowody, jeżeli okoliczności sporne
zostały już dostatecznie wyjaśnione. W tej sprawie Sąd ograniczył postępowanie
dowodowe, jednak zgodnie z zasadą samodzielnej oceny dowodów mógł
stwierdzić, że materiał zgromadzony w sprawie (art. 382 k.p.c.), dostatecznie
wyjaśnia sporne okoliczności do rozstrzygnięcia. Skarżąca nie zarzuca naruszenia
w takiej sytuacji przepisu art. 217 § 3 k.p.c., czyli, że z naruszeniem tej regulacji
okoliczności sporne nie zostały dostatecznie wyjaśnione do rozstrzygnięcia. Innymi
słowy skoro Sąd Apelacyjny uznał za wystarczający dla wyjaśnienia tych
okoliczności tylko określony materiał (zakres postępowania dowodowego), to
dalsze zarzuty skargi nie dają podstaw do zakwestionowania takiego stanowiska
(art. 39813
§ 1 k.p.c.). Brak w skardze zarzutu naruszenia art. 217 § 3 k.p.c. ma
większe znaczenie niż zarzut naruszenia art. 227 k.p.c. Sąd nie ma obowiązku, a
wręcz powinien ograniczyć postępowanie dowodowe (art. 217 § 3 k.p.c. – „Sąd
pomija twierdzenia i dowody, jeżeli okoliczności sporne zostały dostatecznie
wyjaśnione /.../”), jeżeli w jego ocenie okoliczności sporne zostały już dostatecznie
wyjaśnione. Oczywiście są granice takiego uznania, jednak jego kontestowanie
wymaga powołania w zarzucie skargi odpowiednich przepisów ustawy procesowej
lub ustawy zasadniczej. Granicę ustaleń stanu faktycznego stanowi więc
dwuinstancyjne postępowanie przed sądem powszechnym. Sąd Najwyższy
związany jest ustaleniami stanu faktycznego, na którym oparto zaskarżony wyrok
(art. 39813
§ 2 k.p.c. art. 3983
§ 3 k.p.c.). W sprawie nie ustalono, iż w okresie od 1
września 1968 r. do 30 czerwca 1971 r. (nauki w szkole) skarżąca była zatrudniona
8
jako pracownik. Nie ma więc podstaw do zaliczenia tego okresu jako okresu
składkowego do emerytury i do kapitału początkowego (art. 6 ust. 2 pkt 3 i art. 174
ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej).
W tym samym nurcie negatywnie wypada też ocena pozostałych zarzutów
procesowych. Zarzut naruszenia art. 279 k.p.c. jest bezprzedmiotowy, gdyż przepis
ten dotyczy dowodu z opinii biegłego, a taki dowód w sprawie nie wystąpił (skarga
nie konkretyzuje wniosku dowodowego). Bezprzedmiotowy jest również zarzut
naruszenia art. 233 § 2 k.p.c., gdyż nie wystąpiła sytuacja opisana w tym przepisie.
W szczególności akta rentowe i zgromadzona w nich dokumentacja są dostępne.
Niezasadny jest również zarzut naruszenia art. 328 k.p.c., gdyż uzasadnienie
zaskarżonego wyroku wystarczająco klarownie przedstawia ustalony stanu
faktyczny i podstawę prawną rozstrzygnięcia, w tym dlaczego nie zaliczono do
emerytury i do kapitału początkowego okresu nauki w szkole zawodowej, który nie
był – wbrew twierdzeniom skarżącej - okresem zatrudnienia młodocianego w
rozumieniu wskazanej ustawy z 2 lipca 1958 r. Natomiast przepis art. 233 § 1 k.p.c.
bezpośrednio dotyczy ustalenia faktów oraz oceny dowodów i dlatego z mocy
art. 3983
§ 3 k.p.c. nie może być podstawą zarzutu skargi kasacyjnej.
Ma rację skarżąca, że zgodnie z art. 174 ust. 4 ustawy emerytalnej
konieczny był jej wniosek do obliczenia kapitału początkowego według wskaźnika
wysokości podstawy wymiaru przysługującej jej uprzednio renty z tytułu
niezdolności do pracy. Nie oznacza to, że przyjęto niekorzystny wskaźnik. Pozwany
podał, iż sprawa o kapitał początkowy została wszczęta w związku z koniecznością
ustalenia emerytury z urzędu (art. 24a ustawy emerytalnej). Przyjęty przez ZUS
wskaźnik wysokości podstawy wymiaru do ustalenia kapitału początkowego wynosi
74,10% i według ustaleń w sprawie jest korzystniejszy niż wskazywany przez
skarżącą w odwołaniu wskaźnik 72,94% z kolejnych 10 lat kalendarzowych
1988-1997 r. Skarżąca nie podważa tego ustalenia, zatem trudno stwierdzić
naruszenie jej interesu i jako zasadny uznać zarzut naruszenia art. 174 ust. 4
ustawy emerytalnej.
Nie ma też podstaw do zakwestionowania ustalenia wysokości emerytury.
Ustalono ją według aktualnej kwoty bazowej wynoszącej 2.974,69 zł (Monitor Polski
z 2012 r., poz. 68). Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru został ustalony na
9
podstawie składek z 20 lat z całego okresu ubezpieczenia (1977-1997). Skarżąca
zarzuca jedynie, że we wniosku emerytalnym żądała obliczenia emerytury według
najkorzystniejszego wariantu. Nie ma podstaw aby stwierdzić, że decyzja
pozwanego z 1 października 2012 r. metodycznie i merytorycznie nie oddaje
takiego wyliczenia emerytury. Skarga nie przedstawia w tym zakresie konkretnych
zarzutów.
Poza oceną merytoryczną pozostaje jednak kwestia objęta pkt II
zaskarżonego wyroku, jako że w pierwszej kolejności wypowiedzieć powinien się
organ rentowy. Wniosek zaistniał już po wydaniu decyzji emerytalnej (12 listopada
2012 r.). Oznacza to, że jeżeli wskazana przez skarżącą podstawa zwiększy
„wwpw”, to pozwany nie powinien odmówić zmiany wysokości świadczenia. Może
być jednak wątpliwe czy wskazane przez skarżącą dziesięciolecie (1988-1997)
powinno być akceptowane do ustalenia podstawy wymiaru, skoro nie może
wykraczać poza ostatnie 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok,
w którym zgłoszono wniosek o emeryturę (art. 15 ust. 1 ustawy emerytalnej).
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.