Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 85/14
UCHWAŁA
Dnia 11 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z wniosku System Gazociągów Tranzytowych "E. G." S.A. w
W.
o zmianę wpisu w Krajowym Rejestrze Sądowym w przedmiocie skargi na
orzeczenie referendarza sądowego z dnia 4 lutego 2014 r. o odmowie
dopuszczenia do udziału w sprawie akcjonariusza Polskie Górnictwo Naftowe
i Gazownictwo S.A. w W.
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 11 grudnia 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 18 lipca 2014 r.,
"Czy przysługuje skarga na orzeczenie referendarza sądowego
o odmowie dopuszczenia do wzięcia udziału w sprawie, wydane na
podstawie art. 510 § 1 k.p.c.?"
podjął uchwałę:
Dopuszczalna jest skarga na orzeczenie referendarza
sądowego o odmowie dopuszczenia do wzięcia udziału
w sprawie (art. 510 § 1 i art. 39822
§ 1 k.p.c.).
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 4 lutego 2014 r. referendarz sądowy w Sądzie
Rejonowym w W. odmówił dopuszczenia Polskiego Górnictwa Naftowego i
Gazownictwa S.A. w W. oraz Otwartej Spółki Akcyjnej „G.” z siedzibą w M. (Rosja)
do uczestnictwa w sprawie o wpis zmian danych podmiotu w rejestrze
przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego
Sąd Rejonowy w W. uznał, że zaskarżone skargą postanowienie nie zostało
wymienione w przewidzianym w art. 39822
k.p.c. katalogu orzeczeń, na które
przysługuje skarga, w związku z czym postanowieniem z dnia 25 marca 2014 r.
skargi Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A. oraz Otwartej Spółki
Akcyjnej „G.” na orzeczenie referendarza odrzucił.
Rozpoznając zażalenie Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A.
na to postanowienie, Sąd Okręgowy w W. powziął poważne wątpliwości, którym dał
wyraz w zagadnieniu prawnym przedstawionym Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. Jednocześnie
odroczył rozpoznanie zażalenia Otwartej Spółki Akcyjnej „G.” do czasu
rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy przedstawionego zagadnienia prawnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Dopuszczalność skargi na orzeczenie referendarza sądowego została
unormowana w art. 39822
§ 1 k.p.c., zgodnie z którym skarga przysługuje na
orzeczenia co do istoty sprawy oraz na orzeczenia kończące postępowanie, a także
na orzeczenia, o których mowa w art. 394 § 1 pkt 1, 2, 42
i 5–9 k.p.c.
W piśmiennictwie przyjmuje się trafnie, że wyliczenie zaskarżalnych orzeczeń
referendarza jest wyczerpujące, oraz podnosi się - również trafnie - że nie może
być sytuacji, w której na orzeczenie sądu przysługuje środek odwoławczy (apelacja
lub zażalenie), a na takie samo orzeczenie wydane przez referendarza sądowego
skarga jest niedopuszczalna. Założeniem zapobiegającym takim właśnie sytuacjom
kierował się ustawodawca, formułując treść art. 39822
§ 1 k.p.c., stanowi więc ono
istotną wskazówkę przy analizie rozstrzyganego zagadnienia prawnego, zgodnie
3
bowiem z art. 510 § 1 in fine k.p.c. na postanowienie sądu odmawiające
dopuszczenia do wzięcia udziału w sprawie przysługuje zażalenie. Trudna zatem
do akceptacji byłaby konkluzja, że na wymienione postanowienie, ale wydane przez
referendarza sądowego w ramach jego ustrojowych uprawnień (art. 471
k.p.c.),
żaden środek zaskarżenia nie jest dopuszczalny.
Zgodnie z art. 510 § 1 k.p.c., zainteresowanym jest każdy, czyich praw
dotyczy wynik postępowania; może on wziąć udział w każdym stanie sprawy aż do
zakończenia postępowania w drugiej instancji. Przesłanka przystąpienia do udziału
w sprawie ma charakter materialnoprawny, merytoryczny, wyrażający się interesem
prawnym związanym z konkretnym rozstrzygnięciu sprawy in merito oraz
z możliwością wpływu na ukształtowanie tego rozstrzygnięcia. W związku z tym sąd,
oceniając zasadność przystąpienia zainteresowanego do udziału w sprawie, już
na tym etapie postępowania rozpoznaje sprawę co do jej istoty; dokonuje tego
w aspekcie podmiotowym, w odniesieniu do zainteresowanego zgłaszającego swój
udział w sprawie i deklarującego materialnoprawny interes w rozstrzygnięciu
sprawy. Negatywna decyzja sądu, będąca wynikiem oceny, że osoba ta nie ma
interesu prawnego w jej rozstrzygnięciu, jest decyzją in merito i w stosunku do tej
osoby kończy postępowanie w sprawie w sposób równoznaczny z odmową ochrony
prawnej udzielanej w rozpoznawanej sprawie. Postanowienie o odmowie
dopuszczenia do wzięcia udziału w sprawie jest więc orzeczeniem co do istoty,
kończącym postępowanie – w obu przypadkach w odniesieniu do osoby
zgłaszającej swój udział w sprawie i przedstawiającej swój interes prawny w jej
rozstrzygnięciu co do istoty.
Tego wniosku nie naruszają, prawidłowe na obszarze procesu,
poglądy odmawiające cech orzeczenia kończącego postępowania postanowieniom
o odmowie dopuszczenia do udziału w sprawie interwenienta ubocznego
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 1997 r., III CZ 36/97, OSNC
1998, nr 1, poz. 17) oraz odmowie wezwania osoby trzeciej do udziału w sprawie
(np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 1968 r., III CZP 69/67, OSNCP
1969, nr 7–8, poz. 122). Między tymi postanowieniami a postanowieniem
odmawiającym dopuszczenia zainteresowanego do udziału w sprawie
rozpoznawanej w trybie nieprocesowym nie ma jakiejkolwiek zbieżności. Nie można
4
także zaaprobować odmiennego stanowiska Sądu Najwyższego zajmowanego
w czasie obowiązywania art. 392 i nast. k.p.c., a więc w okresie funkcjonowania
kasacji jako zwyczajnego środka zaskarżenia; stanowisko to, odmawiające
postanowieniu o odmowie dopuszczania do udziału w sprawie w postępowaniu
nieprocesowym cech orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, stanowiło
podłoże tezy, że postanowienie sądu drugiej instancji oddalające zażalenie na
postanowienie odmawiające dopuszczenia do wzięcia udziału w sprawie
nie podlega zaskarżeniu kasacją (np. postanowienia z dnia 18 listopada 1998 r.,
II CZ 127/98, nie publ., z dnia 10 października 2000 r., II CZ 78/00, nie publ.
lub z dnia 26 kwietnia 2001 r., II CZ 148/00, nie publ.).
W celu wzmocnienia tezy o merytorycznym i kończącym postępowanie –
w aspekcie podmiotowym – charakterze orzeczeń o odmowie dopuszczenia osoby
zainteresowanej do udziału w sprawie należy dostrzec, że gdyby ta sama osoba
jako pierwsza złożyła wniosek o wszczęcie postępowania, które już się toczy na
skutek wniosku innej osoby i do którego chce przystąpić, to sąd - dokonując takiej
samej, czyli negatywnej oceny jej interesu prawnego w rozstrzygnięciu tej sprawy –
oddaliłby wniosek, w niektórych sytuacjach ze względu na oczywisty brak
uprawnienia (por. art. 514 § 2 k.p.c.). Tak czy inaczej, orzeczenie sądu miałoby
w takiej sytuacji charakter orzeczenia in merito, kończącego postępowanie
w sprawie, na które - jeżeli sądem ferującym to orzeczenie był sąd pierwszej
instancji - przysługuje apelacja (art. 518 k.p.c.). W tym stanie rzeczy brak podstaw
do odmiennej oceny charakteru orzeczeń sądu oraz różnicowania sytuacji
procesowej zainteresowanego - jak się okaże, niemającego interesu prawnego
w sprawie - w zależności od tego, czy wstępuje do już toczącej sprawy, czy też
wszczyna ją, przypisując sobie atrybuty wnioskodawcy.
Takiego zróżnicowania nie stwarza to, że „zainteresowanemu”, który mimo
braku interesu prawnego składa wniosek, na orzeczenie oddalające ten wniosek
przysługuje apelacja, natomiast „zainteresowany”, który - mimo braku interesu
prawnego - przystępuje do toczącej się sprawy, może złożyć zażalenie.
Sąd Najwyższy niejednokrotnie podkreślał, że system zaskarżania orzeczeń
przyjęty w postępowaniu nieprocesowym jest niejednolity i niekonsekwentny.
Dwoistość zaskarżania orzeczeń wydawanych w postępowaniu nieprocesowym
5
oraz brak konsekwencji w ocenie przesłanek doboru środka zaskarżenia na
postanowienie sądu ma charakter reliktowy i wywodzi się z unormowań zawartych
w kodeksie postępowania niespornego - dekrecie z dnia 18 lipca 1945 r. (Dz.U.
z 1945 r. Nr 27, poz. 169 ze zm.). Zgodnie z art. 34 k.p.n. (według tekstu
pierwotnego), na postanowienia sądu kończące postępowanie przysługiwało
zażalenie, z tym że zaskarżenie zażaleniem postanowienia przedstanowczego było
dopuszczalne tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie. Po reformie
postępowania cywilnego dokonanej ustawą z dnia 20 lipca 1950 r. o zmianie
przepisów postępowania w sprawach cywilnych (Dz.U. z 1950 r. Nr 38, poz. 349),
w związku z odstąpieniem przez ustawodawcę od podziału postanowień
na stanowcze i przedstanowcze, od postanowienia kończącego postępowanie
niesporne lub samodzielną jego część przysługiwała rewizja, ewentualnie zażalenie,
jeżeli przepis ustawy wyraźnie je przewidywał (art. 34 § 1 i 2 k.p.n. według tekstu
jednolitego z 1950 r.).
Należy przypomnieć, że pod rządem kodeksu postępowania niespornego
Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 26 sierpnia 1955 r.,
wpisanej wówczas do księgi zasad prawnych, I CO 26/55 (OSN 1956, nr 1, poz. 5)
przyjął jednoznacznie, iż odmowa dopuszczenia zainteresowanego do udziału
w sprawie kończy samodzielną - w znaczeniu podmiotowym - część postępowania,
podlega więc zaskarżeniu w drodze rewizji, będącej wówczas środkiem
odwoławczym od orzeczeń co do istoty sprawy (art. 34 § 1 k.p.n.).
W kodeksie postępowania cywilnego z 1964 r. wprowadzono podział
postanowień wydawanych w postępowaniu nieprocesowym na postanowienia
orzekające co do istoty sprawy i inne postanowienia; zgodnie z art. 518,
od postanowień sądu pierwszej instancji orzekających co do istoty sprawy,
niezależnie od tego, czy są to orzeczenia kończące postępowanie w sprawie,
przysługuje apelacja (przed 1996 r. - rewizja), a na inne postanowienia tego sądu -
w wypadkach wskazanych w ustawie - zażalenie. Istnieją jednak liczne przypadki
naruszające tę zasadę; np. w myśl art. 27 ust. 4 ustawy z dnia 26 października
1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (jedn. tekst:
Dz.U. z 2012 r., poz. 1356 ze zm.) oraz zgodnie z art. 551 § 1, art. 5861
, 612 § 2
lub art. 648 § 2 k.p.c. na postanowienia co do istoty sprawy, a niekiedy także
6
kończące postępowanie, przysługuje zażalenie, a nie apelacja (por. uzasadnienia
uchwał Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1999 r., III CZP 25/99, OSNC 2000,
nr 3, poz. 45, z dnia 31 stycznia 2001 r., III CZP 51/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 81,
z dnia 22 listopada 2006 r., III CZP 49/06, OSNC 2007, nr 7–8, poz. 98, z dnia
27 lutego 2008 r., III CZP 149/07, OSNC 2009, nr 2, poz. 27, lub z dnia 18 marca
2011 r., III CZP 140/10, OSNC 2011, nr 11, poz. 123). Tak więc brak pełnej symetrii
w zakresie środków zaskarżenia od postanowień co do istoty sprawy wydawanych
w postępowaniu nieprocesowym należy traktować jako zjawisko naturalne, wpisane
w ustanowiony system zaskarżania orzeczeń.
W rozpoznawanym wypadku niejednolitość środków odwoławczych ma,
oprócz historycznego, także uzasadnienie pragmatyczne; postanowienie
o odmowie dopuszczenia do udziału w sprawie dotyczy części postępowania, które
jest w toku, zatem wniesienie apelacji - uzasadnione w razie oddalenia wniosku
i zakończenia sprawy w całości - powodowałoby w tym postępowaniu nadmierne
oraz zbędne zahamowania. Z tych względów można zaaprobować tezę, że w takim
wypadku zażalenie stanowi środek bardziej skuteczny i sprzyjający sprawności
postępowania.
W konsekwencji, skoro postanowieniu odmawiającemu dopuszczenia
zainteresowanego do udziału w sprawie należy przypisać cechy postanowienia
dotyczącego istoty tej sprawy, kończącego postępowanie w sprawie w aspekcie
podmiotowym - w odniesieniu do uczestnika zgłaszającego udział w sprawie -
to wykładnia art. 39822
§ 1 w związku z art. 510 § 1 k.p.c. nie może budzić
wątpliwości; skarga na orzeczenie referendarza sądowego o odmowie
dopuszczenia do wzięcia udziału w sprawie jest dopuszczalna.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.