Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 167/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
SSA Jacek Grela
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta S.
przeciwko K & K P. Spółce jawnej w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 sierpnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację (punkt
II w związku z punktem I. 3) oraz w części orzekającej o kosztach
procesu (punkt I. 4 i punkt III) i w tym zakresie przekazuje sprawę
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowy Skarb Państwa – Prezydent Miasta S. domagał się zasądzenia
od K&K P. Spółki Jawnej w S. kwoty 219 295,11 zł tytułem nieuiszczonej części
opłat rocznych za użytkowanie wieczyste nieruchomości gruntowej przy ul. H. 3 w S.
za lata 2009-2011 z odsetkami ustawowymi od poszczególnych należności
składowych od 1 kwietnia roku, za który opłata była żądana. W toku procesu
pozwana wpłaciła szereg kwot na poczet zaległej opłaty, a powód stosownie do
wpłat modyfikował żądanie, domagając się ostatecznie zapłaty kwoty 189 105,60 zł
z odsetkami ustawowymi i cofając powództwo w pozostałym zakresie.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 6 marca 2013 r. oddalił powództwo.
Sąd Apelacyjny zmienił to orzeczenie wyrokiem z dnia 14 sierpnia 2013 r. na skutek
apelacji powoda w ten sposób, że umorzył postępowanie w zakresie żądania kwoty
30 189,51 z ustawowymi odsetkami od szczegółowo wskazanych kwot składowych,
zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 73 314,91 zł z ustawowymi
odsetkami od kwoty 31 398,07 zł od 1 kwietnia 2010 r. oraz od kwoty 41 916,84 zł
od dnia 1 kwietnia 2011 r. W pozostałej części powództwo i apelację oddalił.
Sąd Apelacyjny zaakceptował z niewielką poprawką ustalenia faktyczne
Sądu Okręgowego i podstawą oceny uczynił następujący stan faktyczny:
Wspólnikami pozwanej spółki jawnej są D. P. i T. P. Użytkownikiem nieruchomości
przy ul. H. 3 w S. był T. P., który w dniu 31 października 2008 r. zawarł z pozwaną
spółką umowę przeniesienia na nią tego prawa wraz z prawem własności
budynków znajdujących się na nieruchomości w celu pokrycia podwyższonego
wkładu. W tym samym dniu złożony został wniosek o dokonanie wpisu zmiany
uprawnionego do księgi wieczystej, w dniu 3 listopada 2008 r. w księdze wieczystej
wpisana została wzmianka o zawartej umowie, natomiast wpis przeniesienia prawa
użytkowania wieczystego nastąpił w dniu 20 stycznia 2009 r.
Równolegle powód wszczął procedurę aktualizacji opłaty rocznej za
użytkowanie wieczyste nieruchomości. W dniu 25 listopada 2008 r. doręczył T. P.
zawiadomienie zawierające wypowiedzenie na koniec grudnia 2008 r.
dotychczasowej wysokości opłaty rocznej i ofertę jej nowej wysokości,
obowiązującej od 1 stycznia 2009 r. w kwocie 93 980,07 zł wraz z wymaganym
3
pouczeniem o możliwości zakwestionowania zmiany umowy w drodze złożenia
wniosku do Samorządowego Kolegium Odwoławczego w S. Wniosek taki nie został
złożony.
Pozwana spółka jawna otrzymała kopię zawiadomienia o wypowiedzeniu
opłaty rocznej i jej nowej wysokości przy piśmie z 14 września 2009 r. Uiściła
w okresie 2009 - 2012 r. całość opłaty rocznej za 2009 r. z odsetkami, na poczet
opłaty za 2010 r. – kwotę 20 000 zł i na poczet opłaty za 2011 r. – kwotę 25 000 zł.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, ponieważ uznał, że bezskuteczne było
wypowiedzenie opłaty rocznej T. P. w dniu 25 listopada 2008 r., kiedy prawo
użytkowania wieczystego przysługiwało już pozwanej spółce jawnej na podstawie
umowy zawartej 31 października 2008 r.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko o bezskuteczności wypowiedzenia
dotychczasowej opłaty za użytkowanie wieczyste. Wskazał, że wprawdzie zgodnie
z art. 27 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 518 ze zm.) skuteczność przeniesienia prawa
użytkowania wieczystego wymaga dokonania konstytutywnego wpisu do księgi
wieczystej, jednakże art. 29 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.) nadaje wpisowi w księdze
moc wsteczną od chwili złożenia wniosku o dokonanie wpisu, a w wypadku
wszczęcia postępowania z urzędu – od chwili wszczęcia postępowania.
Sąd zaznaczył, że art. 29 u.k.w.h. dotyczy także wpisów konstytutywnych.
Nie zgodził się z poglądem, że przepis ten dotyczy wszystkich konsekwencji
zawartej umowy z wyłączeniem daty powstania prawa, akcentując, że takiego
wyłączenia art. 29 u.k.w.h. nie przewiduje. Sąd Apelacyjny stwierdził, że skutek
wsteczny wpisu powstaje wyłącznie, kiedy wpis został rzeczywiście dokonany,
jednak z treści art. 27 u.k.w.h. wynika jego zdaniem jedynie, że skuteczność umowy
przenoszącej na nabywcę prawo użytkowania wieczystego została uzależniona od
dokonania wpisu do księgi wieczystej, nie oznacza on natomiast daty powstania lub
przejścia prawa. Wobec tego Sąd przyjął, że wprost z ustawy wynika powiązanie
daty powstania prawa z określonym zdarzeniem, którym jest złożenie wniosku
o dokonanie wpisu w księdze wieczystej. Taki pogląd potwierdza, jego zdaniem,
funkcja art. 29 u.k.w.h. polegająca na likwidacji stanu niepewności co do sytuacji
4
prawnej nabywcy w zakresie skutków wpisu, wynikającej z przypadkowości daty
jego dokonania. Wspiera go także dominująca linia orzecznicza Sądu Najwyższego.
Sąd odwoławczy uznał, że powstałe niedogodności natury praktycznej nie
uniemożliwiały powodowi dokonania aktualizacji opłaty, ponieważ mógł usunąć je
sprawdzając, czy wpłynął stosowny wniosek o zmianę użytkownika wieczystego
i skierować wypowiedzenie dotychczasowej opłaty rocznej i ofertę nowej wysokości
tej opłaty do pozwanej, która stała się użytkownikiem wieczystym nieruchomości od
dnia złożenia wniosku i była nim w chwili doręczania tego wniosku T. P. Pozwana
nie otrzymała jednak oświadczenia ani oferty i nie mogła wszcząć postępowania
kwestionującego ich prawidłowość.
Wobec stwierdzenia nieskuteczności zmiany wysokości opłaty rocznej Sąd
Apelacyjny zbadał, czy pozwana uiściła w całości opłaty w dotychczasowej
wysokości za ten okres. Umorzył postępowanie w sprawie w zakresie, w jakim
powód cofnął pozew, dokonał zaliczeń dokonanych wpłat i zasądził część opłat za
okres 2009 - 2011, które uznał za niezapłacone.
Powód wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego, zaskarżając
go w części oddalającej powództwo (pkt I.3), w części zasądzającej od powoda na
rzecz pozwanej koszty procesu (pkt I.4), w części oddalającej apelację (pkt II) oraz
w części orzekającej o kosztach przyznanych powodowi w instancji apelacyjnej.
Skargę oparł na podstawie naruszenia prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c.). Zarzucił błędną wykładnię art. 27 zd. drugie u.g.n. w zw. z art. 29 u.k.w.h.
przez przyjęcie, że zasada mocy wstecznej wpisu określa datę przeniesienia prawa
użytkowania wieczystego na nabywcę, podczas gdy zdarzeniem, z którym należy
wiązać zmianę stanu prawnego jest data dokonania wpisu do księgi wieczystej.
Zakwestionował też prawidłowość zastosowania obu przepisów przez przyjęcie,
że prawo użytkowania wieczystego nieruchomości przeszło na pozwaną z dniem
3 listopada 2008 r., podczas kiedy stało się to dopiero 20 stycznia 2009 r., w dniu
dokonania wpisu na rzecz pozwanej. Ponadto zarzucił niewłaściwe zastosowanie
art. 78 ust. 1 w zw. z art. 78 ust. 2 , art. 78 ust. 4 zd. drugie i trzecie i w zw. z art. 79
ust. 5 u.g.n. oraz w zw. z art. 40 § 1 k.p.a. przez przyjęcie, że wypowiedzenie opłaty
rocznej skierowane zostało do osoby niebędącej już użytkownikiem wieczystym
5
i nie było ono skuteczne wobec pozwanej spółki, która nie mogła go
zakwestionować.
We wnioskach powód domagał się uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej części i jego zmiany przez zasądzenie od pozwanej na rzecz
powoda dodatkowo kwoty 115 790,69 zł z odsetkami ustawowymi od kwoty
38 576,09 zł od 1 kwietnia 2009 r., a od dwóch kwot po 38 607,30 zł odpowiednio
od dnia 1 kwietnia 2010 r. i od dnia 1 kwietnia 2011 r. i kosztami procesu za całość
postępowania na rzecz Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.
Pozwana złożyła odpowiedź na skargę kasacyjną, w której wniosła
o oddalenie tej skargi i zasądzenie od powoda na jej rzecz kosztów postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem jaki pojawił się w niniejszej sprawie dotyczy kwestii skuteczności
czynności prawnych, a konkretnie wypowiedzenia wysokości opłaty rocznej za
użytkowanie wieczyste i złożenia oferty nowej wysokości opłaty, które - jak wynika
z art. 77 ust. 1 w zw. z art. 78 ust. 1 u.g.n. właściciel nieruchomości musi podjąć
w ściśle określonym terminie (w razie zmiany wartości nieruchomości gruntowej,
nie częściej niż raz na trzy lata i w drodze wypowiedzenia złożonego do dnia
31 grudnia roku poprzedzającego) w stosunku do użytkownika wieczystego tej
nieruchomości. Powstał w związku z tym, że czynności konieczne do
zaktualizowania opłaty rocznej właściciel podjął w specyficznym odcinku czasowym,
kiedy dotychczasowy użytkownik wieczysty zawarł już umowę zbycia prawa
i złożony został wniosek o wpisanie nabywcy tego prawa do księgi wieczystej, wpis
jednak jeszcze nie został dokonany. Właściciel doręczył wypowiedzenie i ofertę
nowej wysokości opłaty dotychczasowemu użytkownikowi - zbywcy prawa,
uważając, że dopiero po dokonaniu wpisu przestanie on być użytkownikiem
wieczystym, a zostanie nim nabywca, ponieważ wpis jest w tym wypadku
konstytutywny, co wynika z art. 27 zdanie drugie u.g.n. Sąd Apelacyjny stanął
jednak na stanowisku, że konsekwencją przewidzianego w art. 29 u.k.w.h.
wstecznego skutku dokonanego wpisu, także o charakterze konstytutywnym, jest
konieczność traktowania wpisanego nabywcy prawa użytkowania wieczystego jako
użytkownika wieczystego już od chwili złożenia wniosku o wpis, a w rezultacie
6
konieczność skierowania do niego wypowiedzenia dotychczasowej wysokości
opłaty i przedstawienia oferty nowej jej wysokości, aby czynności te odniosły skutek.
Różnica między obydwoma stanowiskami wynika z perspektywy spojrzenia na stan
prawny istniejący w okresie pomiędzy złożeniem wniosku o wpisanie nabywcy
użytkowania wieczystego a dokonaniem wpisu przez sąd wieczystoksięgowy.
Powód poddaje go ocenie według realiów z chwili składania wypowiedzenia i oferty,
kiedy wpis nie był jeszcze dokonany, wobec czego nie powstały jeszcze jego
wsteczne konsekwencje. Sądy obydwu instancji mają natomiast na uwadze stan
prawny, jaki powstał po dokonaniu wpisu, według którego nabywca (pozwana) stała
się użytkownikiem wieczystym z chwilą złożenia wniosku o wpis, ponieważ
tę chwilę ustawodawca wskazał w art. 29 u.k.w.h. jako moment do którego sięga
wsteczna moc wpisu, a więc także wynikające z wpisu skutki konstytutywne
przewidziane w art. 27 zd. drugie u.g.n.
Zgodzić się jednak należy z powodem, że prawidłowość czynności prawnej
dokonanej w określonym momencie oceniać należy według stanu rzeczy
istniejącego w tym czasie, którym musiał się kierować przy podejmowaniu tej
czynności. Wsteczna zmiana pozycji prawnej nabywcy ma oczywiście znaczenie
z punktu widzenia chwili powstania jego obowiązków i praw wynikających z umowy
stanowiącej podstawę wpisu, nie może jednak prowadzić do ograniczenia czy
unicestwienia praw osób trzecich. W piśmiennictwie i orzecznictwie rozważano
już stan istniejący w okresie oczekiwania na załatwienie wniosku o konstytutywny
wpis do księgi wieczystej. Przyjmuje się, że w tym okresie osobie, na rzecz której
wpis ma nastąpić przysługują wszystkie uprawnienia wynikające z umowy
o ustanowienie prawa, które ma być wpisane, oprócz samego prawa, co –
w wypadku ustanawiania prawa - odpowiada ekspektatywie uzyskania tego prawa
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2007 r., II CSK 523/06, nie publ.
poza bazą Lex nr 253425, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 września
2011 r., I CSK 32/11, OSNC-ZD 2012/4/77). Tak samo kształtuje się położenie
nabywcy istniejącego już prawa, jeżeli konstytutywny wpis jest niezbędny do jego
skutecznego przeniesienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia
2014 r., III CSK 319/13, nie publ. poza bazą Lex nr 1489252). Także on do
momentu dokonania wpisu nie uzyskuje prawa, ponieważ skutek rozporządzający
7
uzależniony jest od wpisu. Po wpisaniu przejścia prawa – nabywa je nie tylko na
przyszłość, lecz także na przeszłość – od dnia złożenia wniosku o wpis, jednakże
następuje to w drodze retrospektywnej fikcji prawnej. W czasie rzeczywistym jego
sytuacja po złożenia wniosku a przed dokonaniem wpisu jest zbliżona do położenia
uprawnionego warunkowo, wpis konstytutywny uznawany jest bowiem z tzw.
warunek prawny. Uzasadnione więc będzie stosowanie, w drodze analogii, art. 91
k.c., uprawniającego go do wykonywania wszelkich czynności które zmierzają do
zachowania oczekiwanego prawa, nie może on jednak być w tym czasie traktowany
jako podmiot tego prawa. Prawo użytkowania wieczystego przysługiwało nadal
zbywcy, on więc musiał być adresatem oświadczeń przewidzianych w art. 78 ust. 1
u.g.n. Wzmianka o złożeniu wniosku nie powoduje przejścia prawa ze zbywcy
użytkowania na nabywcę, wobec czego złożenie w tym czasie przez powoda
oświadczenia nabywcy byłoby nieskuteczne. Zmiana użytkownika wieczystego
w toku postępowania aktualizacyjnego stanowi następstwo prawne, które podlega
ocenie według przepisów kodeksu cywilnego, dotyczy bowiem praw i obowiązków
cywilnoprawnych. Nabywca wstępuje w prawa zbywcy, także w zakresie terminów
i uprawnień związanych z postępowanie aktualizacyjnym. W tym więc wypadku
postanowienia art. 29 u.k.w.h. nie rzutują na przebieg czynności związanych
z ustaleniem nowej wysokości opłaty rocznej. Mają natomiast znaczenie dla
skutków tego postępowania, ponieważ wyznaczają moment, od którego nabywca
stał się użytkownikiem wieczystym i zobowiązany jest do ponoszenia opłaty rocznej.
Ponieważ Sąd Apelacyjny przyjął odmienny pogląd, a uwzględnienie wykładni, za
którą opowiada się Sąd Najwyższy w składzie rozpatrującym niniejszą sprawę
wymaga poczynienia ustaleń, w jakim zakresie pozwana zalega z zapłatą
zaktualizowanych należności, wyrok Sądu odwoławczego należało uchylić
w zaskarżonej części na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i przekazać sprawę temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z treści art. 39821
w zw. z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.