Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 224/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa E. M.
przeciwko Miastu W.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 22 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 czerwca 2013 r.
I. uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1 (pierwszym)
w części oddalającej apelację powoda co do kwoty
4.580.970 zł oraz w punkcie 2 (drugim) i zmienia go w ten
sposób, że:
2
1) zmienia wyrok Sądu Okręgowego w W. z dnia 24
września 2012 r., w punkcie I (pierwszym) oraz III
(trzecim) w zakresie kwoty 4.580.970 zł w ten sposób,
że zobowiązuje m. W. i E. M. do złożenia
oświadczeń woli następującej treści: "E. M.
legitymująca się numerem PESEL […] sprzedaje
m. W. należące do niej prawo własności
nieruchomości stanowiącej działkę o numerze ewidencyjnym
4 z obrębu 1-07-06 o powierzchni 7619 m2
położonej
w W. przy ul. B., dla której Sąd Rejonowy
w W. Wydział Ksiąg
Wieczystych prowadzi księgę wieczystą nr […]
za cenę 7.400.000 (siedem milionów czterysta tysięcy) złotych
płatną z chwilą uprawomocnienia się wyroku oraz z tą chwilą
wydaje nabywcy powyższą nieruchomość, a m. W.
powyższe prawo własności opisanej nieruchomości
za wskazaną cenę kupuje";
oraz w punkcie V (piątym) w ten sposób, że nakazuje pobrać
od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego
w W. kwotę 100.000,- (stu tysięcy) złotych tytułem
opłaty od pozwu, od której uiszczenia powódka była
zwolniona;
II. orzeka, że koszty procesu przed Sądami pierwszej i drugiej
instancji oraz koszty postępowania kasacyjnego ponosi
pozwany, pozostawiając ich szczegółowe wyliczenie
referendarzowi sądowemu w Sądzie pierwszej instancji.
3
UZASADNIENIE
Powód wniósł o wykup gruntu za cenę 7.764.000 zł na podstawie art. 36
ust. 1 ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym (j.t. Dz. U. z 2012 r., poz. 647; dalej u.p.z.p.) oraz o zasądzenie
odsetek ustawowych od tej kwoty od dnia 16 lipca 2002 r.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację obu stron od wyroku
Sądu Okręgowego w W. zobowiązującego je do złożenia oświadczeń woli, którymi
R. M. sprzedaje miastu W. prawo własności nieruchomości oznaczonej numerem
ewidencyjnym 4 o powierzchni 7619 m2
, położonej przy ulicy B., dla której Sąd
Rejonowy prowadzi księgę wieczystą nr […] za cenę 2.819.030 zł płatną z chwilą
uprawomocnienia się orzeczenia i z tą chwilą wydaje nieruchomość, a miasto W.
powyższe prawo własności kupuje, oraz zasądzającego na rzecz powoda odsetki
ustawowe od kwoty 2.819.030 zł za okres od dnia 16 lipca 2002 r. do dnia zapłaty
i oddalającego powództwo w pozostałej części.
Sądy obu instancji ustaliły, że nieruchomość, której właścicielem jest powód,
znajdowała się w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego z dnia
28 września 1992 r. na obszarze oznaczonym symbolem 0 - 58 o przeznaczeniu
określonym jako „funkcje ochrony systemu przyrodniczego miasta”, w którym
dopuszczono funkcję rolniczą bez zabudowy siedliskowej, natomiast wykluczono
lokalizowanie budownictwa mieszkaniowego, obiektów produkcyjnych, magazynów,
składów i wszelkich obiektów uciążliwych. Rada Gminy W. C. uchwałą z dnia 28
sierpnia 2000 r. uchwaliła miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który
zmienił przeznaczenie tego obszaru na zieleń parkową (symbol ZP-3) i ustalił
realizację parku miejskiego. Tereny zieleni publicznej zostały zaliczone do terenów
przeznaczonych na cele publiczne, co spowodowało utratę możliwości korzystania
przez powoda z nieruchomości w dotychczasowy sposób. Powód i jego
poprzedniczka prawna złożyli w dniu 15 stycznia 2002 r. do Burmistrza Gminy
wniosek o wykup nieruchomości po cenach rynkowych. Wartość nieruchomości na
dzień 16 lipca 2002 r. według przeznaczenia zgodnego z planem
zagospodarowania przestrzennego wynosiła 2.819.030 zł.
4
Sąd Okręgowy powołując treść art. 140 k.c. oraz art. 36 ust. 1 pkt 2 ustawy
z dnia 14 lipca 1994 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (j.t. Dz. U.
z 1999 r., Nr 15, poz. 139; dalej u.z.p.) w brzmieniu obowiązującym w dacie
złożenia wniosku o wykup tj. 15 stycznia 2002 r. wskazał, że po zmianie planu
w 2000 r. uprawnienia właścicielskie zostały znacznie ograniczone, co uzasadnia
roszczenie o wykup. Stwierdził również, że zgodnie z art. 37 ust. 9 ustawy wykup
powinien nastąpić w terminie 6 miesięcy od daty wniosku, chyba że strony
postanowią inaczej, a w wypadku opóźnienia w wypłacie odszkodowania lub
wykupie nieruchomości właścicielowi przysługują odsetki ustawowe (art. 37 ust. 9
u.p.z.p.). Skoro datą realizacji wniosku był dzień 15 lipca 2002 r., to na tę datę
należało określić wartość nieruchomości, a z tytułu opóźnienia właścicielowi
przysługiwały odsetki ustawowe. Za nieusprawiedliwione uznał żądanie powoda co
do ustalenia ceny nieruchomości wg jej aktualnej wartości i zasądzenie odsetek
ustawowych od tak ustalonej ceny i w tej części powództwo oddalił.
Sąd drugiej instancji zaakceptował dokonane przez Sąd Okręgowy ustalenia
faktyczne. Podzielił ocenę, że wartość nieruchomości należy ustalać wg daty,
w której aktualizuje się obowiązek gminy, z sankcją w postaci obowiązku zapłaty
odsetek umownych. Roszczenie z art. 36 ust. 1 pkt 2 należy odczytywać
w powiązaniu z art. 37 ust. 9 ustawy z 2003 (art. 36 ust. 12 poprzednio
obowiązującej ustawy z 1994 r.). Wraz z upływem 6 miesięcznego okresu liczonego
od daty złożenia skutecznego wniosku, gmina pozostaje w opóźnieniu w realizacji
wykupu, co skutkuje prawem do należności odsetkowej za okres opóźnienia
od ceny, która powinna być wówczas zapłacona. Podzielając pogląd Sądu
Najwyższego wyrażony w wyroku z dnia 15 lutego 2013 r., I CSK 305/12 (nie publ.),
że w art. 37 ust. 9 zd. 1 ustawodawca ustanowił sześciomiesięczny termin nie tylko
do zawarcia umowy o wykup, ale i jej wykonania przez gminę, tj. zapłaty
wynagrodzenia stwierdził, że rozważania te należy odnieść także do art. 36 ust. 12
z ustawy 1994 r. Ma to ten skutek, że termin realizacji roszczenia realizuje się
w wartości nieruchomości w dacie, w której gmina była zobowiązana dobrowolnie
zrealizować wykup. Ustawodawca założył, ze takie unormowanie dostatecznie
zabezpiecza interes uprawnionego. Wskazał, że powołane przez powoda przepisy
5
ustawy o gospodarce nieruchomościami dotyczące odszkodowania z tytułu
wywłaszczenia nie miały zastosowania w sprawie.
W skardze kasacyjnej powód zaskarżając powyższy wyrok w punkcie 1
w części oddalającej apelację powoda w zakresie punktu III wyroku Sądu
Okręgowego oddalającego powództwo co do kwoty 4.580.970 zł oraz w części
oddalającej apelację powoda co do punktu IV i VI tego wyroku, a także w punkcie
drugim, wniósł o jego uchylenie w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania albo o jego uchylenie i zmianę
poprzez uchylenie punktu III wyroku Sądu Okręgowego oraz przez zastąpienie
w punkcie pierwszym ceny w kwocie 2.819.030 zł ceną w punkcie 7.400.000 zł,
uchylenie punktu IV, zmianę punktu VI przez obciążenie wskazanymi tam kosztami
pozwanego oraz przez zasądzenie na rzecz powoda zwrotu kosztów postępowania
za drugą instancję i kosztów postępowania kasacyjnego. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej zarzucił błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie : - art.
487 §2 k.c. w zw. z art. 36 ust. 1 pkt 2 u.p.z.p. (art. 36 ust. 1 pkt 2 u.z.p.) w zw. z art.
140 i 64 k.c. oraz 1047 k.p.c. (w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.); - art. 36 ust. 1 pkt 2 w zw.
z art. 37 ust. 11 i art. 2 pkt 18 u.p.z.p. (art. 36 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 36 ust. 14
u.z.p.) w zw. z art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 k.p.c. (w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.) w zw.
z art. 149, 150, 151, 153, 154 ust.1 i 156 ust. 1 i 2 u.g.n. oraz w zw. z art. 140 k.c.; -
art. 36 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 37 ust. 11 u.p.z.p., art. 2 pkt 18. (art. 36 ust. 1 pkt 2
w zw. z art. 36 ust. 14 u.z.p.) w zw. z art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 k.p.c. (w zw. z art.
391 § 1 k.p.c.) w zw. z art. 361 § 1 i 363 § 2 k.c. w zw. z art. 128, 130, 131 i 134
u.g.n.;- art. 36 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 37 ust. 9 u.p.z.p. (art. 36 ust. 1 pkt 2 w zw.
z art. 36 ust. 12 u.z.p.);- art. 36 ust. 1 pkt 2 u.p.z.p. (art. 36 ust. 1 pkt 2 u.z.p.) w zw.
z art. 31 ust. 3, 21 i 64 ust. 2 i 3 Konstytucji RP w zw. z art. 140 k.c. i art. 1
Protokołu Nr 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności; - art.
36 ust. 1 pkt 2 u.p.z.p. (art. 36 ust. 1 pkt 2 u.z.p.) w zw. z art. 37 ust. 11 u.p.z.p.
(art. 36 ust. 14 u.z.p.) w zw. z art. 159 u.g.n. i § 3 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu
szacunkowego oraz w zw. z art. 140 k.c. przez pominięcie ratio legis tych
przepisów. Naruszenie przepisów postępowania wywiódł z naruszenia art. 328 § 2
6
w zw. z 391 § 1 k.p.c., art. 378 § 1 k.p.c., art. 100 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 98
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafny jest zarzut naruszenia art. 328 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. oraz
art. 378 § 1 k.p.c. Pewna lakoniczność uzasadnienia sama przez się nie jest
równoznaczna z naruszeniem wskazanych przepisów skoro uzasadnienie zawiera
wymagane elementy i pozwala na poddanie zaskarżonego wyroku kontroli
kasacyjnej z punktu widzenia zarzutów ujętych w skardze w ramach
pierwszej podstawy kasacyjnej. Odnosząc się natomiast do zarzutu naruszenia art.
100 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 98 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. wskazać należy,
że katalog orzeczeń sądu drugiej instancji, od których przysługuje skarga
kasacyjna nie obejmuje postanowienia w przedmiocie kosztów procesu, o których
orzekał ten sąd (art. 3981
k.p.c.).
W pierwszej kolejności wymaga rozważenia kwestia stanu prawnego
właściwego do rozpoznania roszczenia powoda, Sąd Apelacyjny wskazał bowiem
równolegle na art. 36 ust. 1 pkt 2 i 37 ust. 9 u.p.z.p. oraz art. 36 ust. 12 u.z.p.
Dla oceny, czy powstało roszczenie o wykup relewantny jest stan prawny
obowiązujący w dacie wejścia w życie planu zagospodarowania przestrzennego,
a więc w sprawie niniejszej ocena w tym zakresie powinna nastąpić na podstawie
art. 36 ust. 1 pkt 2 u.z.p., który w tej części ma tożsame brzmienie z art. 36 ust. 1
pkt 2 u.p.z.p. Skutki nie wykonania przez gminę obowiązku przewidzianego w art.
36 ust. 1 i 2 u.z.p. w ciągu sześciu miesięcy od daty złożenia wniosku zostały
uregulowane w art. 36 ust. 12 u.z.p., który przewidywał, że w wypadku opóźnienia
w wypłacie z tytułu odszkodowania lub wykupu nieruchomości należą się odsetki
ustawowe. W orzecznictwie przyjmowano, że odsetki należały się w razie
opóźnienia w wypłacie należności, a nie w wypadku samego opóźnienia w wykupie
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 2004 r., I CK 244/04, nie publ.).
Przepis ten utracił moc obowiązującą z dniem 11 lipca 2003 r. tj. w dacie wejścia
w życie ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym, a jego odpowiednikiem jest art. 37 ust. 9 u.p.z.p., który w sposób
tożsamy zakreśla gminie termin sześciomiesięczny na wykonanie obowiązku
7
wynikającego z roszczeń, o których mowa w art. 36 ust. 1 - 3 oraz stanowi,
że w wypadku opóźnienia w wypłacie odszkodowania lub w wykupie
nieruchomości właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu przysługują odsetki
ustawowe. Tym samym odsetki ustawowe przysługują za opóźnienie w samym
wykupie nieruchomości a nie, jak w poprzednim stanie prawnym, w zapłacie
należności z tytułu jej wykupu. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 11 kwietnia 2014 r., I CSK 365/13 (nie publ.) z przepisów przejściowych
i końcowych (art. 83 - 89) ustawy z dnia 27 marca 2003 r. wynika,
że dotychczasową ustawę stosuje się w wypadkach w nich wskazanych. Znajdzie
ona więc zastosowanie w sprawach wszczętych i nie zakończonych decyzją
ostateczną przed dniem wejścia obowiązującej ustawy (art. 85 ust. 1 u.p.z.p.).
Żaden natomiast z przepisów prawa przejściowego nie przewiduje zastosowania art.
36 ust. 12 u.z.p. do wszczętych przed sądem spraw o wykupienie nieruchomości,
z której na skutek zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego
korzystanie sposób dotychczasowy stało się niemożliwe po wejściu w życie tej
ustawy. Ocena skutków niewykonania przez pozwaną gminę obowiązku
określonego w art. 36 ust. 1 pkt 2 w terminie sześciomiesięcznym będzie podlegała
więc rozważeniu na podstawie art. 37 ust. 9 u.p.z.p.
Zagadnienie prawne sprowadza się do kwestii, jaka data jest właściwa dla
ustalenia wartości nieruchomości podlegającej wykupowi w postępowaniu
sądowym – czy określona ustawowo data zrealizowania przez gminę obowiązku
wykupu (ostatni dzień sześciu miesięcy od zgłoszenia wniosku), czy data orzekania
przez sąd.
Nie ma sporu w orzecznictwie, że w ustanowionym w art. 37 ust. 9 u.p.z.p.
sześciomiesięcznym terminie gmina, o ile są spełnione przesłanki roszczenia, jest
obowiązana nie tylko do zawarcia umowy o wykup, ale także i do jej wykonania
tj. zapłaty wynagrodzenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2012 r.,
I CSK 305/12, Biul. SN z 2013 r., nr 4, poz. 14, OSNC –ZD z 2013 r., nr 4, poz. 76,
M. Prawn. Z 2013 r., nr 19, poz. 1038). Do ustalenia wartości nieruchomości
zastosowanie mają zasady określone w przepisach o gospodarce
nieruchomościami (art. 37 ust. 11 u.p.z.p.), a więc wartość ta musi być
ustalona przez rzeczoznawcę majątkowego zgodnie z przepisami Działu IV
8
Rozdziału 1 u.g.n. Artykuł 2 ust. 18 u.p.z.p. stanowi, że przez „wartość
nieruchomości” należy rozumieć wartość rynkową nieruchomości, natomiast ani ten
przepis ani pozostałe nie wskazują jaka data jest właściwa dla jej ustalenia.
Takie rozwiązanie jest wynikiem tego, że ustawa reguluje przesłanki powstania
roszczenia o wykup oraz procedurę realizowania tego roszczenia przez gminę,
a więc zakłada ustalenie rynkowej wartości nieruchomości, zawarcie umowy
o wykup i wypłatę wynagrodzenia w ciągu sześciu miesięcy od daty złożenia
wniosku, a w wypadku opóźnienia w wykupie w wyniku niezgodnego z prawem
zachowania gminy, a więc opóźnionego wykonania obowiązku przez gminę
w drodze czynności prawnej, przewiduje obowiązek zapłaty przez nią odsetek
ustawowych od ustalonego wynagrodzenia.
W wypadku jednak nie wykonania przez gminę obowiązku zawarcia umowy,
właścicielowi lub użytkownikowi wieczystemu przysługuje roszczenie o wykup na
podstawie art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.c. na drodze postępowania sądowego.
Orzeczenie sądu, wydane w wyniku tego postępowania, zastępuje oświadczenie
woli gminy i powoduje powstanie skutków prawnych z nim związanych w zakresie
powstania stosunku prawnego, a więc ma charakter konstytutywny. Konstytutywne
skutki prawne powstają z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia, albo nadania mu
klauzuli wykonalności, jeżeli zastępowane oświadczenie woli jest zależne od
wzajemnego świadczenia wierzyciela. Prawo kształtujący charakter orzeczenia
przesądza o tym, że cena powinna odpowiadać aktualnej rynkowej wartości
nieruchomości, czyli wartości ustalonej na datę orzekania sądu przy uwzględnieniu
jej stanu istniejącego przed datą wejścia w życie planu zmieniającego jej
przeznaczenie. Podobny pogląd wyraził też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 lipca
2012 r., IV CSK 619/11 (nie publ.), aczkolwiek rozważania koncentrowały się wokół
zagadnienia stanu nieruchomości właściwego dla szacowania jej wartości.
Wskazać też trzeba, że roszczenie o wykup ma być zrealizowane w drodze
czynności cywilnoprawnej, a orzeczenie sądu zastępuje oświadczenia stron tej
czynności. Celem tej instytucji prawnej jest usunięcie skutków znacznego
ograniczenia prawa własności lub pozbawienia możliwości jego wykonywania
wskutek zrealizowania przez gminę przyznanych ustawą kompetencji w zakresie
polityki przestrzennej. Wynagrodzenie (cena) za nieruchomość powinna mieć
9
charakter ekwiwalentny i odpowiadać aktualnej w dacie przeniesienia prawa
własności wartości tego prawa. Stanowisko to wspiera również treść art. 316 k.p.c.
nakazującego sądowi brać za podstawę rozstrzygnięcia stan istniejący w chwili
zamknięcia rozprawy. Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego poglądowi temu nie
zaprzecza treść art. 37 ust. 9 u.p.z.p. Przepis ten wprowadza termin zawarcia
przez gminę umowy o wykup i wypłaty wynagrodzenia oraz sankcję za
niedochowanie tego terminu określając odmiennie od przepisów kodeksu cywilnego
bieg odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia poprzez
uzależnienie jego początku od opóźnienia w wykupie, a nie od opóźnienia
w zapłacie wynagrodzenia. Sankcyjny charakter tego przepisu nakazuje przyjąć,
że odsetki ustawowe od daty opóźnienia w wykupie przysługują uprawnionemu od
ceny ustalonej zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o gospodarce
nieruchomościami, którą gmina byłaby zobowiązana zapłacić gdyby zawarła
umowę z uprawnionym. Brak jednak podstaw do przyjęcia, że ustawodawca
ograniczył uprawnienia właściciela nieruchomości w ten sposób, że wynagrodzenie
( wraz z odsetkami) przez niego uzyskane w wyniku powództwa o wykup nie będzie
ekwiwalentne, bo nie będzie odpowiadało rynkowej wartości nieruchomości tylko
z tej przyczyny, że gmina przez wiele lat dobrowolnie nie realizuje obowiązku
wykupu w drodze czynności prawnej. Prowadziłoby to do nieuzasadnionego
wzbogacenia gminy, tak jak źródłem wzbogacenia uprawnionego byłoby
uwzględnienie odsetek na podstawie art. 37 ust. 9 u.p.z.p. od kwoty wynagrodzenia
ustalonej przez sąd według aktualnej wartości nieruchomości.
Wskazać trzeba, że pogląd ten nie prowadzi do nieuzasadnionego
uprzywilejowania właściciela nieruchomości, bo po pierwsze gmina otrzymuje
świadczenie ekwiwalentne, a po drugie odsetki na podstawie art. 37 ust. 9 u.p.z.p.
przysługują tylko w razie opóźnienia w wykupie powstałego wskutek niezgodnego
z prawem zachowania gminy, a więc wówczas, gdy z przyczyn leżących wyłącznie
po jej stronie, nie dokonuje wykupu w terminie ustawowym.
Reasumując, w sprawie o wykup nieruchomości na podstawie art. 36 ust. 1
pkt 2 u.p.z.p. sąd ustala rynkową wartość nieruchomości z daty orzekania.
10
Z uwagi na niekwestionowane ustalenia faktyczne w zakresie wartości
nieruchomości zarówno w dacie opóźnienia pozwanej w wykupie, jak i aktualnej
wartości nieruchomości oraz oczywistej zasadności podstawy naruszenia prawa
materialnego i niezasadności podstawy naruszenia przepisów postępowania Sąd
Najwyższy orzekł co istoty sprawy na podstawie art. 39816
k.p.c., o kosztach
rozstrzygając zgodnie z art. 108 § 1 zd. 2 w zw. z art. 391 § 1 i 39821
k.p.c.