Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 109/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Maciej Pacuda
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku P. Sp. z o.o.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego J.J.
o wydanie zaświadczenia w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 25 września 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację wnioskodawcy
P. Spółki z o.o. i zmienił wyrok Sądu Okręgowego z 27 lutego 2013 r. oraz
2
poprzedzającą go decyzję pozwanego organu rentowego z 29 grudnia 2011 r., w
ten sposób, że nakazał pozwanemu wydanie zaświadczenia potwierdzającego, że
zainteresowany J. J. podlega polskiemu ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń
społecznych od 22 września 2011 do 6 listopada 2011 r., czyli w okresie
wykonywania pracy we Francji.
Wnioskodawca (spółka) jest agencją pracy tymczasowej. Zatrudniła
zainteresowanego na podstawie umowy o pracę na okres od 22 września 2011 r.
do 6 listopada 2011 r. i wysłała go do Francji do pracy stolarza. We wniosku o
poświadczenie polskiego ubezpieczenia społecznego spółka wskazała, że w Polsce
ma obroty ma poziomie 12% i zatrudnia 113 pracowników oraz realizuje 12 umów z
kontrahentami (stan na koniec listopada 2011 r.). Natomiast do pracy za granicą
oddelegowano 160 osób w celu realizacji 31 umów. Pozwany organ rentowy
stwierdził, że obroty spółki w kraju spadły z 31% i 18% w 2010 r. do 12% na koniec
czerwca 2011 r. Od stycznia do marca 2012 r. obrót osiągany w kraju utrzymywał
się na poziomie 12%. Spółka zgłosiła 57 osób do ubezpieczenia w kraju oraz
realizowała 11 umów z podmiotami polskimi, natomiast we Francji i w Niemczech
pracę wykonywało 178 osób przy 39 kontraktach (umowach). Pozwany stwierdził,
że wnioskodawca zawyżył dane dotyczące zatrudnienia w kraju, gdyż wliczył
również osoby niezgłoszone do ubezpieczeń (studentów, umowy o dzieło). Według
deklaracji podatku VAT za 2011 r. w kraju w spółce przypada 8,3% sprzedaży
łącznej, a od stycznia do kwietnia 2012 r. było to 11%. Sąd Okręgowy stwierdził, że
negatywna decyzja pozwanego organu rentowego była prawidłowa albowiem nie
zostały spełnione warunki do podlegania polskim ubezpieczeniom społecznym. W
pierwszej kolejności wskazano na zasadę, że pracownik podlega ubezpieczeniu
społecznemu państwa członkowskiego w którym pracuje - art. 11 ust. 3 lit. a
rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia
2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (niżej jako
„rozporządzenie nr 883/2004”) oraz na wyjątek od tej zasady, ujęty w art. 12 ust. 1
tego rozporządzenia, a stanowiący, że „Osoba, która wykonuje działalność jako
pracownik najemny w państwie członkowskim w imieniu pracodawcy, który
normalne prowadzi tam swoją działalność, a która jest delegowana przez tego
pracodawcę do innego państwa członkowskiego do wykonywania pracy w imieniu
3
tego pracodawcy, nadal podlega ustawodawstwu pierwszego państwa
członkowskiego, pod warunkiem że przewidywany czas takiej pracy nie przekracza
24 miesięcy i że osoba ta nie jest wysyłana, by zastąpić inną delegowaną osobę”.
Przepis ten ma znaczenie łącznie z regulacją art. 14 ust. 1 i 2 rozporządzenia
Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z 16 września 2009 r.
dotyczącego wykonania rozporządzenia nr 883/2004 w sprawie koordynacji
systemów zabezpieczenia społecznego (niżej jako „rozporządzenie nr 987/2009”).
W szczególności wyjątek od zasady lex loci laboris odnosi się do pracodawcy
„zazwyczaj prowadzącego znaczną część działalności, innej niż działalność
związana z samym zarządzaniem wewnętrznym, na terytorium państwa
członkowskiego, w którym ma swoją siedzibę, z uwzględnieniem wszystkich
kryteriów charakteryzujących działalność prowadzoną przez dane przedsiębiorstwo.
Odnośne kryteria muszą zostać dopasowane do specyficznych cech każdego
pracodawcy i do rzeczywistego charakteru prowadzonej działalności” (art. 14 ust. 2
rozporządzenia nr 987/2009). Szerzej warunki te zostały określone (choć
niewyczerpująco) w Decyzji Nr A2 Komisji Administracyjnej ds. Koordynacji
Systemów Zabezpieczenia Społecznego z 12 czerwca 2009 r., dotyczącej wykładni
art. 12 rozporządzenia nr 883/2004 (niżej jako „Decyzja Nr A2”). Opracowany przez
tę Komisję na podstawie Decyzji nr A2 Praktyczny poradnik: „Ustawodawstwo
mające zastosowanie do pracowników w Unii Europejskiej (UE), Europejskim
Obszarze Gospodarczym (EOG) i Szwajcarii” wskazuje ponadto, że obroty
osiągane przez delegujące przedsiębiorstwo w państwie zatrudnienia w
odpowiednim okresie powinny wynosić co najmniej 25%. Przypadki, kiedy obrót
firmy jest niższy niż 25% wymagają pogłębionej analizy w zakresie liczby
pracowników zatrudnionych w kraju i za granicą oraz liczby realizowanych
umów/kontraktów w kraju i za granicą. Sąd Okręgowy odwołał się do wyroku ETS w
sprawie Fitzwilliam C-202/97 a także do wyroku Sądu Najwyższego z 5 maja
2010 r., II UK 395/09. Ustalił, że przychody wnioskodawcy (spółki) spadły z 31% do
18% w 2010 r. oraz do 12% w 2011 r. i nadal utrzymywały się na tym poziomie. W
kraju było 57 ubezpieczonych na 11 kontraktach, a we Francji i w Niemczech było
178 osób na 38 kontraktach. Dysproporcje w zakresie obrotów, liczby umów i
pracowników zatrudnionych oraz zgłoszonych do ubezpieczeń w Polsce i za
4
granicą świadczą o nieprowadzeniu przez spółkę w kraju działalności w znacznej
części w rozumieniu art. 12 ust. 1 rozporządzenia nr 883/2004. Obrót nie
przekraczał wymaganych 25%. Z tych przyczyn polskie ubezpieczenie społeczne
nie jest właściwe dla pracowników spółki wykonujących pracę za granicą i dlatego
pozwany zasadnie odmówił wydania zaświadczenia dla zainteresowanego.
Na skutek apelacji wnioskodawcy Sąd Apelacyjny wyrok reformatoryjny
(art. 386 § 1 k.p.c.) oparł na zasadniczym stwierdzeniu, że „z decyzji” nie wynika,
aby to obrót odgrywał pierwszoplanową rolę „przy ocenie czy przedsiębiorstwo
może powołać się na art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia 1408/71”. „Nie można
pominąć, że celem, dla którego stworzono możliwość odstępstw od zasady
terytorialności, było maksymalne wspieranie swobodnego przepływu pracowników
oraz umożliwienie pracownikom, przedsiębiorstwom i instytucjom uniknięcia
niepotrzebnych i kosztownych komplikacji administracyjnych (tak: Praktyczny
przewodnik ust. 2). Analizując ponadto wskaźniki takie jak: miejsce siedziby
przedsiębiorstwa delegującego i jego administracji, liczbę personelu
administracyjnego obecnego w państwie członkowskim wysyłającym, miejsce
rekrutacji pracowników delegowanych, miejsce zawierania umów, prawo, któremu
podlegają umowy zawarte z pracownikami, należy uznać prawidłowość ustaleń
Sądu I instancji”. Jednakże „krótkotrwała zmiana niektórych wskaźników nie
powinna ważyć na ocenie wniosku. Funkcjonowanie przedsiębiorstwa uzależnione
jest od szeregu czynników, w tym od niego niezależnych. Dokumentacja
dostarczona przez spółkę wskazuje na zmienne wartości zarówno obrotów, jak i
liczby zatrudnionych pracowników. W 2011 r. i 2012 r. odnotowano spadek
osiąganego obrotu na terenie Polski, jednakże tendencja ta związana jest z obecną
sytuacją na rynku europejskim. Z tego też względu wartość osiąganych przez
stronę odwołującą się obrotów, nie może stanowić podstawowego determinantu w
rozstrzyganiu sprawy. Bezspornym jest, że podczas całego okresu oddelegowania
pracownika zachowany był bezpośredni związek między przedsiębiorstwem
delegującym a pracownikami oddelegowanymi (tu zainteresowanym)”. Świadczy to
o istnieniu po stronie skarżącej spółki przesłanek warunkujących wydanie
zaświadczenia, w którym pozwany potwierdza objęcie pracownika delegowanego
krajowym systemem ubezpieczeń społecznych.
5
W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił naruszenie: art. 83b ust. 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), art. 11 ust. 2 lit. a, art. 12 ust. 1
rozporządzenia nr 883/2004 i art. 14 ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 987/2009 przez
ich błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że wnioskodawca prowadził
działalność na terenie Polski w znacznym zakresie oraz spełnił warunki
umożliwiające pozostawienie swoich pracowników w polskim systemie ubezpieczeń
społecznych, co miało uzasadniać wydanie zaświadczenia A1, przez które organ
rentowy potwierdza objęcie pracownika delegowanego krajowym systemem
ubezpieczeń społecznych; powyższe spowodowało naruszenie art. 6 ust. 1 pkt 1 w
związku z art. 11 ust. 1 i art. 12 ust. 1 oraz art. 13 pkt 1 z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych poprzez niezasadne objęcie
zainteresowanego ubezpieczeniami społecznymi, jako pracownika na terenie Polski.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasadnie podważa zaskarżony wyrok, co nie oznacza, że
można było zakończyć sprawę. Sąd drugiej instancji zawęził ocenę zasadniczo do
obrotu, choć wnioskodawca w apelacji i w ogóle w sprawie nie zgadzał się, aby
tylko obrót był kryterium rozstrzygającym spór i dlatego wskazywał na inne
okoliczności. O rozstrzygnięciu Sądu drugiej instancji zdecydowała określona
ocena odnoszona do kryterium obrotu, która diametralnie różni się od oceny
przyjętej w wyroku Sądu pierwszej instancji. Nie byłoby w tym nic niezgodnego z
procedurą, gdyby nie to, że Sąd drugiej instancji nie zakwestionował norm
prawnych wskazanych przez Sąd pierwszej instancji, przyjął jednak, że nie mają
zastosowania w tej sprawie ze względu na wyjątkowość sytuacji. Znaczenie
miałaby więc argumentacja, która uzasadniałaby ten wyjątek. W ocenie składu
ocena wyrażona przez Sąd drugiej instancji nie może być aprobowana z
następujących przyczyn.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że obrót nie odgrywa pierwszoplanowej roli w
ocenie „czy przedsiębiorstwo może powołać się na art. 14 ust. 1 lit. a
rozporządzenia 1408/71”. Tu zapewne jedynie omyłkowo odwołał się do
6
poprzedniej regulacji, gdyż od 1 maja 2010 r. znaczenie mają już regulacje
aktualnie obowiązujących rozporządzeń nr 883/2004 i nr 987/2009. Jeżeli należycie
odczytać podstawową myśl zaskarżonego wyroku, to obrót w kraju delegowania nie
przesądzałby, czy przedsiębiorstwo delegujące (tu agencja pracy tymczasowej)
prowadzi znaczną część działalności w kraju delegowania. Z tak ogólną tezą
można by się zgodzić, jednak z istotnym zastrzeżeniem, że obrót nie może być
pomijany jako kryterium w ogóle bez znaczenia. Zwłaszcza, że obrót ustalony w
sprawie jest o ponad połowę niższy niż wymagany (12% i 25%). Obrót na poziomie
25% odnosi się dla wszystkich państw Unii i w tym wyraża się uniwersalny walor
tego kryterium, czyli jako jednakowego punktu odniesienia dla wszystkich
adresatów (firm, przedsiębiorstw) z wielu różnych państw. Taki poziom
wymaganego obrotu odpowiada regulacji prawnej, adresowanej do „pracodawcy
zazwyczaj prowadzącego znaczną część działalności, innej niż działalność
związana z samym zarządzaniem wewnętrznym na terytorium państwa
członkowskiego, w którym ma siedzibę,…” (art. 12 ust. 1 rozporządzenia nr
987/2009 w związku z art. 14 ust. 2 rozporządzenia nr 987/2009). Obrót ze względu
na podstawę ustalania jest racjonalnie weryfikowany (sprawdzalny), dlatego skoro
wymaga się obrotu na poziomie 25% w kraju delegowania, czyli ¼ całego obrotu, to
prowadzi to do wniosku, że chodzi o przedsiębiorstwo już osadzone (działające) w
danym państwie, a po wtóre, że jest to wymagana granica obrotu, która zasadniczo
nie pozwala na dowolne odejście poniżej tak zakreślonej skali. Powstaje więc
kwestia czy niższy obrót może być równoważony (kompensowany) wartością
innego kryterium. Odpowiedź powinna być w przeważającej mierze negatywna,
gdyż pozostałe kryteria są rodzajowo odmienne i dotyczą czego innego. Kryteria te
również powinny być spełnione, czyli co do siedziby przedsiębiorstwa i zawierania
umów w miejscu delegowania, gdyż to należy do zwykłej istoty rozważanej regulacji.
Natomiast ilość umów czy kontraktów nie zastępuje obrotu, który stanowi właśnie
pochodną ich realizacji. Inaczej ujmując na obrót może składać się już choćby tylko
kilka znaczących umów albo bardzo dużo umów o mniejszej wartości. Reasumując
obrót jako kryterium oceny w rozważanym aspekcie legitymuje przedsiębiorcę
(agencję) dopiero przy określonej wartości (25%). W tej sprawie można więc
7
stwierdzić, że 12% nie spełnia kryterium wymaganego obrotu w kraju delegowania.
Dysproporcja nie jest mała.
Dalej Sąd Apelacyjny uzasadniał, że krótkotrwała zmiana niektórych
wskaźników nie powinna ważyć w ocenie wniosku o wydanie zaświadczenia.
Argument taki nie jest uprawniony, gdyż ustalono, że niższy obrót nie jest
krótkotrwały, lecz utrzymuje się dłużej na poziomie 12%. Ustalono, że na koniec
2010 r. wynosił 18%, w 2011 r. wynosił 12% i w 2012 r., czyli znaczącym dla
wydania zaświadczenia również wynosił 12%. W sprawie nie ustalono, iżby
tendencja spadkowa była krótkotrwała i że temporalnie pewna jest poprawa do
wymaganego poziomu. Natomiast dekoniunktura („sytuacja na rynku europejskim”)
sama w sobie nie uzasadnia wyjątku, gdyż wykładnia i stosowanie przepisów nie
powinny zależeć od koniunktury czy dekoniunktury w danym państwie.
Ostania ocena dotyka sedna problemu, który Sąd Apelacyjny zdaje się
rozumieć inaczej, czyli jako argument na rzecz wniosku agencji, tj. że pozytywna
dla wnioskodawcy decyzja nie powinna pomijać celu, „dla którego stworzono
możliwość odstępstw do zasady terytorialności”, czyli „maksymalne wspieranie
swobodnego przepływu pracowników oraz umożliwienie pracownikom,
przedsiębiorstwom i instytucjom uniknięcia niepotrzebnych i kosztownych
komplikacji administracyjnych”. Taka argumentacja jest uprawniona, lecz tylko w
odniesieniu do tych, którzy spełniają warunki i działają wedle reguł dotyczących
koordynacji. Chodzi o ułatwienia, a nie o system, w którym pracownik z kraju o
niższych kosztach pracy (ubezpieczenia społecznego) jest wysyłany (delegowany)
do pracy w kraju o wyższych kosztach, gdyż wówczas praca byłaby dla tych, którzy
taniej ją sprzedają. Zachwiana zostałaby zasada proporcjonalności w relacji do
innych obywateli i państw. Może to być oceniane jako tzw. dumping ekonomiczny
(socjalny) wynikający z mniejszych kosztów ubezpieczenia społecznego w państwie
siedziby pracodawcy, niż w państwie miejsca wykonywania pracy (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 5 listopada 2009 r., II UK 99/09, OSNP 2011 nr 11-12, poz. 162).
Uzasadniona jest zatem konkluzja końcowa, że agencja pracy tymczasowej,
delegująca zatrudnianych pracowników do pracy za granicą, może być uznana, za
pracodawcę zazwyczaj prowadzącego znaczną część działalności, innej niż
działalność związana z samym zarządzaniem wewnętrznym na terytorium państwa
8
członkowskiego, w którym ma swoją siedzibę, czyli w rozumieniu przepisów
rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) z 29 kwietnia 2004 r., nr
883/2004, w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego - art. 12
ust. 1 oraz z 16 wrzenia 2009 r., nr 987/2009, dotyczącego wykonywania
rozporządzenia nr 883/2004 w sprawie koordynacji zabezpieczenia społecznego
(art. 14 ust. 2), przy czym ocena w tym zakresie powinna uwzględniać wymagany
obrót z prowadzonej działalności, osiągany w kraju delegowania na poziomie 25%
całego jej obrotu. Z tych motywów orzeczono jak w sentencji.