Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 188/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa M. J.
przeciwko R. K.
o uznanie za bezskuteczną w stosunku do powoda umowy darowizny,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 4 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 października 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanego kwotę 1 800 (jeden tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Powód w pozwie skierowanym przeciwko R. K. domagał się uznania za
bezskuteczną umowy darowizny zawartej w dniu 14 kwietnia 2011 r. przez
pozwanego i W. K., z jego pokrzywdzeniem, wobec przysługiwaniu mu, jak określił,
wierzytelności w wysokości 300.000 dolarów USA. W uzasadnieniu żądania powód
powołując art. 527 § 3 k.c. wskazał, że w okresie od czerwca - lipca 2007 r.
przekazał na konto W. K. środki pieniężne w podanej wysokości celem
sfinansowania zakupu mieszkania dla niego. W. K. mieszkanie takie uzyskał
zawierając w dniu 11 lipca 2007 r. ze Spółdzielnią Mieszkaniową umowę
ustanowienia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego bliżej
opisanego. Prawo to w dniu 14 kwietnia 2011 r. darował jednak pozwanemu.
Czynność ta nastąpiła w celu pokrzywdzenia powoda. W piśmie procesowym z dnia
5 lipca 2012 r. powód popierał powództwo z tą jednak zmianą, że wnosił o uznanie
za bezskuteczną w stosunku do niego umowy wskazanej wyżej darowizny, której
wykonanie uczyniło całkowicie niemożliwym zadośćuczynienie jego roszczeniu o
przeniesienie na jego rzecz spółdzielczego własnościowego prawa do tego lokalu
mieszkalnego, stosownie do treści art. 59 k.c. W ocenie powoda taka zmiana
powództwa mieściła się w granicach wynikających z art. 193 k.p.c. Jednocześnie
powód wniósł pozew o zobowiązanie W. K. do przeniesienia na niego
spółdzielczego własnościowego prawa do spornego lokalu. Pozwany domagał się
oddalenia powództwa zarówno w postaci wynikającej z pozwu jak i wynikającej z
pisma z dnia 5 lipca 2012 r., przy czym w odniesieniu do dokonanej tym pismem
zmiany wskazywał, że jest to nowe żądanie, oparte na innej podstawie faktycznej i
prawnej w związku z czym nie wyraził zgody na zmianę powództwa i cofnięcie
pozwu; zaprzeczał też nowemu żądaniu w całości.
Wyrokiem z dnia 19 października 2012 r. Sąd Okręgowy w R. oddalił
powództwo o uznanie za bezskuteczną w stosunku do powoda umowy darowizny
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego zawartej w dniu
14 kwietnia 2011 r. pomiędzy W. i A. małżonkami K. i pozwanym w zakresie
przysługującej powodowi wierzytelności w wysokości 300.000 dolarów USA. W
motywach rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy wskazał, że pozew zmierzał do udzielenia
3
powodowi ochrony w ramach skargi pauliańskiej. Dokonana w toku postępowania
zmiana powództwa, mimo tak samo brzmiącego roszczenia procesowego,
wskazywała nie na zmianę powództwa sensu stricto, ale na wystąpienie przez
powoda z nowym roszczeniem w miejsce poprzedniego. Uwzględnić bowiem
należało, że roszczenia z art. 527 i art. 59 k.c. są oparte na innych przesłankach,
różny jest rodzaj udzielonej ochrony prawnej, odmienny jest też krąg osób
podlegających pozwaniu, a powód nie wnosił o dokonanie w sprawie żadnych
zmian podmiotowych. W tej sytuacji oświadczenie powoda o zmianie powództwa
Sąd poczytał za równoznaczne z cofnięciem pozwu pierwotnego, a zatem
zastosowanie miał art. 203 k.p.c. Ponieważ pozwany nie wyraził zgody na cofnięcie
pozwu, powództwo podlegało merytorycznemu rozpoznaniu. Oceniając zatem
zgłoszone w pozwie żądanie sąd wskazał, że przesłanki zastosowania art. 527 i
nast. k.c. nie zostały przez powoda wykazane, powództwo podlegało więc
oddaleniu.
W apelacji od tego wyroku powód w szczególności wskazywał, że dokonana
przez niego zmiana mieściła się w granicach dopuszczalności zmiany powództwa
wynikających z art. 193 k.p.c., zarzucił zaniechanie przez sąd wezwania go do
oznaczenia innych osób, które powinny być pozwane, zarzucił także obrazę art.
203 k.p.c. przez potraktowanie jego stanowiska wyrażonego w piśmie z dnia 5 lipca
2012 r. jako cofnięcia pozwu w sytuacji braku ku temu podstaw; kwestionował
nadto pominięcie wniosków dowodowych zgłoszonych w związku ze zmienionym
powództwem, co skutkowało brakiem rozpoznania istoty sprawy.
Wyrokiem z dnia 29 października 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powoda wskazując, że powód wystąpił z odmiennym roszczeniem mimo tożsamego
brzmienia żądania procesowego. Wobec kwestionowania w apelacji zamiaru
cofnięcia pozwu powstałą sytuację procesową należało ocenić jako kumulację
dwóch roszczeń. W takiej natomiast sytuacji, zgodnie z art. 191 k.p.c., wymagana
jest tożsamość strony pozwanej. Zgłoszenie zatem w toku sprawy roszczenia, które
wymaga skierowania go przeciwko innym pozwanym eliminuje dopuszczalność
kumulacji. Za uzasadnione uznał też sąd Apelacyjny stanowisko Sądu pierwszej
instancji co potraktowania dokonanej zamian jako cofnięcia pozwu wymagające
zgody pozwanego. Konsekwencją braku zgody było potraktowanie zmiany jako
4
nowego powództwa i wyrokowanie w zakresie żądania pierwotnego, które nie
zostało udowodnione
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powód zarzucił
naruszenie art. 378 § 1 w związku z art. 193 k.p.c. i w związku z art. 195 § 1 i 2
oraz w związku z art. 354, art. 217 § 1 i art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c., a także naruszenie
art. 386 § 4, art. 203 w związku z art. 391 k.p.c.
We wnioskach kasacyjnych powód domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie można zgodzić się ze skarżącym, że domagając się w pozwie uznania
za bezskuteczną umowy darowizny na podstawie art. 527 k.c., a następnie
w piśmie z dnia 5 lipca 2012 r. uznania za bezskuteczną umowy darowizny na
podstawi art. 59 k.c. dokonał jedynie zmiany podstawy prawnej zgłoszonego
w pozwie roszczenia procesowego, w przytoczonym brzmieniu. Sądy obu
instancji prawidłowo wskazały na różnice istniejące w zakresie przesłanek
materialnoprawnych obu tych roszczeń, co przekłada się na obowiązek
wykazywania innych okoliczności faktycznych jako decydujących o uwzględnieniu
każdego z tych powództw i skutkuje odmiennym sposobem ochrony prawnej
udzielanej powodowi w procesach tocznych na tych podstawach prawnych
(por. obok orzeczeń SN przytoczonych w uzasadnieniach sadów obu instancji
nadto uchwałę SN z dnia 5 stycznia 1971 r. III CZP 88/70, OSNC z 1971 r., nr 7 - 8.
poz.131). Nie można też pomijać, że powództwo z art. 527 k.c. i nast. chroni
wyłącznie wierzytelność pieniężną i o takiej, w wysokości 300.000 dolarów USA,
była mowa nie tylko w uzasadnieniu pozwu ale wierzytelność ta została wskazana
w żądaniu jako podlegająca ochronie. W zmienionym powództwie przedmiotem
ochrony jest przysługujące powodowi od pozostającego poza tym procesem W. K.
świadczenie niepieniężne. Niewątpliwa zatem odmienność podstaw faktycznych i
skutków rozstrzygnięcia o żądaniu uznania za bezskuteczną wobec powoda umowy
darowizny na każdej z tych podstaw prawnych sprawia, że jeżeli, jak trafnie
dostrzegł Sąd Apelacyjny, nie następuje kumulacja roszczeń, bowiem skarżący
takiej czynności procesowej zaprzecza, powstaje zagadnienie czy taka zmiana
5
powództwa (art. 193 k.p.c.), polegająca na zastąpieniu roszczenia
dotychczasowego roszczeniem nowym powinna być oceniana wyłącznie z punktu
widzenia art. 193 k.p.c. i określonych w tym przepisie ogólnych przesłanek
dopuszczalności powództwa, czy też dodatkowo w takim wypadku uwzględnić
należy przesłanki dopuszczalności i skuteczności cofnięcia powództwa określone
w art. 203 k.p.c. Nie powinno, jak się wydaje, ulegać wątpliwości, że w sytuacji,
gdy zmiana powództwa polega na zgłoszeniu nowego roszczenia zamiast
roszczenia dotychczasowego i zmiana taka jest dopuszczalna (art. 193 § 1 k.p.c.),
przedmiotem postępowania staje się wyłącznie nowe roszczenie, a roszczeniem
dotychczasowe przestaje być przedmiotem tego postępowania. W tym stanie
rzeczy konsekwencją tego musi być przyjęcie założenia, że przedstawiona powyżej
zmiana powództwa prowadzi do wyraźnego lub jedynie dorozumianego wycofania
(odwołania) roszczenia dotychczasowego, które zostaje zastąpione roszczeniem
nowym. Sytuację taką należy więc traktować - w odniesieniu do wycofania
roszczenia dotychczasowego - w taki sam sposób, jak cofnięcie powództwa. Można
więc stwierdzić, że zmiana powództwa polegająca na zastąpieniu roszczenia
dotychczasowego roszczeniem nowym jest czynnością procesową złożoną,
składającą się z dwóch działań, z których pierwsze obejmuje cofnięcie powództwa
w zakresie dotychczasowego roszczenia, a drugie – wniesienie innego powództwa
obejmującego roszczenie nowe. Jeżeli z kolei zmiana powództwa obejmująca
zgłoszenie nowego roszczenia na miejsce roszczenia dotychczasowego rodzi co do
tego drugiego roszczenia skutki identyczne jak „zwykłe” cofnięcie powództwa,
to uzasadnione jest stanowisko, że taka zmiana powództwa w części dotyczącej
wycofania roszczenia dotychczasowego powinna być oceniania nie tylko w świetle
art. 193 k.p.c., lecz także dodatkowo z punktu widzenia przesłanek określonych
w art. 203 k.p.c. (zgoda pozwanego, jeżeli zmiana powództwa jest dokonywana po
rozpoczęciu rozprawy, i kontrola sądu). Nie wydaje się, aby istniały podstawy do
odmiennej oceny cofnięcia powództwa w sytuacji, gdy zostaje ono dokonane
w sposób samodzielny, bez zmiany powództwa, oraz w sytuacji, gdy wiąże się ono
ze zmianą powództwa. Z przepisu art. 203 k.p.c. nie wynika bowiem, aby przepis
ten miał zastosowanie tylko do wypadków, w których cofnięcie powództwa nie
pozostaje w związku ze zmianą powództwa. Powyższe nie prowadzi do
6
zaprzeczenia samodzielności zmiany powództwa jako czynności procesowej,
lecz jedynie jest wyrazem podkreślenia złożonego charakteru tej czynności oraz
okoliczności, że pewne postaci zmiany powództwa, w tym jej postać zakładająca
zamianę jednego roszczenia na inne roszczenie, czy jak w sprawie niniejszej,
zmiana podstawy faktycznej czego następstwem jest poszukiwanie innego rodzaju
ochrony prawnej, „pochłaniają” inne czynności procesowe, a co za tym idzie muszą
być oceniane na podstawie stosowanych kumulatywnie regulacji art. 193 k.p.c.
(jako normy ogólnej dla zmiany powództwa) oraz regulacji dotyczących tych innych
czynności procesowych (np. regulacji dotyczącej cofnięcia powództwa).
W orzecznictwie i literaturze prezentowane jest zapatrywanie, zgodnie
z którym, jeżeli zmiana powództwa polega na zgłoszeniu nowego roszczenia
w miejsce dotychczasowego, to zmiana taka oznacza w istocie rzeczy wytoczenia
nowego powództwa zamiast powództwa pierwotnego, co powoduje cofnięcie tego
ostatniego. Innymi słowy, zmiana powództwa polegająca na zastąpieniu roszczenia
dotychczasowego roszczeniem nowym powoduje powstanie w odniesieniu do
roszczenia dotychczasowego sytuacji takiej, jaka powstaje w wyniku cofnięcia
powództwa. Pogląd taki wielokrotnie reprezentował Sąd Najwyższy w swym
orzecznictwie (por. orz. z dnia 15 października 1953 r. IC 3178/52, OSNC 1954,
z. III, poz. 69, z dnia 28 lutego 1958 r. CR 464/57, OSPiKA 1960, nr 11, poz. 290;
uchwała z dnia 13 kwietnia 1988 r. III CZP 24/88, OSNC 1989 r., nr 9, poz. 138,
wyrok z dnia 31 marca 1998 r., II CKN 630/97, OSNC 1998, nr 11, poz. 181;
postanowienie z dnia 15 kwietnia 2003 r. V CKN 104/01, niepubl.; uchwała z dnia
8 marca 2007 r. III CZP 165/06, M. Praw. 2007 r., nr 21, s. 1195). Konsekwencją
powyższego zapatrywania jest wniosek, że w sytuacji, gdy zmiana powództwa
polega na zastąpieniu dotychczasowego roszczenia (żądania) roszczeniem
(żądaniem) nowym i tym samym stanowi w odniesieniu do roszczenia (żądania)
dotychczasowego cofnięcie pierwotnego powództwa, wówczas zmiana powództwa
podlega nie tylko reżimowi art. 193 k.p.c., lecz również regulacji art. 203 k.p.c.
W efekcie przyjmuje się, że w omawianej sytuacji zmiana powództwa podlega
kontroli z punktu widzenia przesłanek wynikających z art. 203 k.p.c., a więc jeżeli
dokonywana jest po rozpoczęciu rozprawy, wówczas wymagana jest dla jej
skuteczności zgoda pozwanego, o ile powód nie zrzeka się dotychczasowego
7
roszczenia (art. 203 § 1 k.p.c.), a ponadto sąd, tak jak w wypadku „zwykłego”
cofnięcia powództwa, może uznać zmianę powództwa za niedopuszczalną,
gdy zachodzi sprzeczność z prawem, obejście prawa albo sprzeczność z zasadami
współżycia społecznego (art. 203 § 4 k.p.c.). Dalszym następstwem omawianego
zapatrywania jest założenie, że sąd uznając zmianę powództwa polegającą na
zgłoszeniu nowego roszczenia zamiast roszczenia dotychczasowego za
dopuszczalną z punktu widzenia kryteriów wskazanych w art. 203 § 4 k.p.c.
powinien zgodnie z art. 355 § 1 k.p.c. wydać postanowienie o umorzeniu
postępowania w zakresie dotyczącym dotychczasowego roszczenia (tj. co do
pierwotnego, cofniętego powództwa).
W sprawie niniejszej pozwany nie wyraził zgody na tego rodzaju zmianę,
a więc cofnięcie pierwotnego powództwa zatem musiało ono stać się przedmiotem
rozstrzygnięcia.
W świetle powyższego nietrafne są zarzuty skargi kasacyjnej naruszenia art.
378 § 1 w związku z art. 193 i art. 203 w związku z art. 391 k.p.c.
W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 378 § 1 w związku z art. 195 § 1 i 2
k.p.c. zauważyć należy, że Sąd drugiej instancji trafnie spostrzegł, skoro powód
wskazuje, że zgodnie z art. 193 k.p.c. dokonał skutecznie przedmiotowej zmiany
powództwa to nie może wskazywać na naruszenie przez sąd art. 195 k.p.c.
Realizacja roszczenia z art. 59 k.c. wymaga pozwania wszystkich kontrahentów
umowy, a występujące po ich stronie współuczestnictwo procesowe ma charakter
jednolity konieczny, o jakim stanowi art. 73 § 2 k.p.c. (por. wyrok SN z dnia
25 stycznia 2013 r. II CSK 317/12, niepubl.). Skuteczna zmiana powództwa na
gruncie art. 193 k.p.c. wiąże się z tożsamością dotychczasowych stron
procesowych. Jeżeli zatem na skutek zmiany przedmiotowej powództwa dla
kontynuowania procesu niezbędne musiałoby być dokonanie przekształcenia
podmiotowego w kierunku dopiero skonstruowania strony pozwanej, która po takim
przekształceniu nie mogłaby być poczytana za tożsamą z poprzednią stroną
pozwaną, to w tej sytuacji wykluczyć należy taką zamianę powództwa
w rozumieniu art. 193 k.p.c.
8
Nietrafne są również pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej. Wnioski
dowodowe i o zawieszenie postępowania skarżący złożył w związku ze zmienionym
powództwem, które słusznie, jak wynika z powyższego, nie stało się przedmiotem
rozpoznania, zatem Sąd Apelacyjny nie naruszył wskazanych w skardze kasacyjnej
art. 378 § 1 w związku z art. 354, art. 217 § 1 i art. 177§ 1 pkt 1 k.p.c.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98 § 1
i 3 k.p.c. w związku z § 6 pkt 6 i § 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 461).