Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 240/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Agnieszka Piotrowska
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa W. S. i W. B.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie […]
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 4 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki W. S.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
W. S. i W. B. domagali się zasądzenia od Skarbu Państwa - Wojewody […]
równowartości ich udziałów w nieruchomości oznaczonej nr działki 1/2, obecnie
stanowiącej części działki nr 1/48, która wchodziła w skład nieruchomości będącej
własnością F. T. - poprzedniczki prawnej powodów. Powódce przysługuje udział
spadkowy wynoszący 1/2 części, natomiast powodowi udział wynoszący 1/10
części.
Sąd Okręgowy w L. wyrokiem z dnia 10 lipca 2013 r. zasądził od Skarbu
Państwa - Wojewody […] na rzecz W. S. kwotę 97.360,00 zł z ustawowymi
odsetkami oraz na rzecz W. B. kwotę 19.472,00 zł z ustawowymi odsetkami, w
pozostałym zakresie powództwo oddalił i orzekł o kosztach postępowania.
Sąd Okręgowy ustalił, że na podstawie decyzji z dnia z dnia 18 listopada
1953 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w L. orzekło o wywłaszczeniu
na rzecz Fabryki Samochodów Ciężarowych w L. (FSC) nieruchomości
stanowiących własność F. T., w tym nieruchomości oznaczonej nr działki 1/2
obecnie stanowiącej cześć działki oznaczonej nr 1/48. Wojewoda decyzją z dnia 18
sierpnia 1992 r. stwierdził, że nieruchomość ta z dniem 5 grudnia 1990 r. stała się
przedmiotem użytkowania wieczystego przysługującego FSC. Wartość rynkowa
działki nr 1/2 jako gruntu niezabudowanego wynosi 194.720 zł. Działka znajduje się
od 1994 r. poza ogrodzeniem fabryki i jest zbędna dla FSC. Rzeczona działka
stanowi własność Skarbu Państwa i obecnie znajduje się w użytkowaniu
wieczystym A. T., która nabyła użytkowanie wieczyste m.in. tej działki w marcu
2006 r. od syndyka masy upadłości dotychczasowego użytkownika wieczystego D.
M. P. (następcy prawnego FSC). Dnia 16 czerwca 2005 r. W. S. i W. B. zwróciły się
do Wydziału Geodezji i Gospodarki Nieruchomościami Urzędu Miejskiego w L. o
zwrot zajętego gruntu o powierzchni 4.536 m2
przez FSC, a dnia 6 września 2006 r.
wniosły o wypłacenie im odszkodowania za ten grunt. Prezydent Miasta L. decyzją
z dnia 2 grudnia 2009 r. umorzył postępowanie w sprawie zwrotu wywłaszczonej
nieruchomości oraz wypłaty odszkodowania za tę nieruchomość.
3
Sąd Okręgowy wskazał, że ustanowienie na rzeczonej nieruchomości prawa
użytkowania wieczystego wyłączyło możliwość skutecznego dochodzenia przez
powodów zwrotu wywłaszczonej nieruchomości. Przyjął, powołując się na
utrwalone orzecznictwo na tle art. 69 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r.
O gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 22, poz. 99 ze
zm.; dalej: "u.g.g."), że na Skarbie Państwa ciążył bezwzględny obowiązek
zwrócenia się do byłej właścicielki wywłaszczonej nieruchomości lub jej
spadkobierców z informacją o zbędności rzeczonej nieruchomości na cele
wywłaszczenia. Niewykonanie przez Skarb Państwa tego obowiązku doprowadziło
do wygaśnięcia prawa powodów do domagania się zwrotu nieruchomości na
podstawie art. 229 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2014 r., poz. 518 ze zm.; dalej: "u.g.n.")
i stanowi zachowanie bezprawne w rozumieniu art. 417 k.c. Sąd Okręgowy uznał
za bezzasadny zarzut strony pozwanej o przedawnieniu roszczeń powodów.
Dziesięcioletni termin przedawnienia stosownie do art. 442 § 1 k.c. biegł od dnia
1 stycznia 1998 r., gdy powodowie utracili uprawnienie do żądania zwrotu
wywłaszczonej nieruchomości wobec wygaśnięcia ich roszczenia ze względu na
art. 229 u.g.n. Bieg terminu przedawnienia został przerwany w związku
z wystąpieniem spadkobierców F. T. do właściwego organu o zwrot wywłaszczonej
nieruchomości w dniu 17 czerwca 2005 r. Nie upłynął również trzyletni termin
przedawnienia opisany w art. 442 § 1 k.c., gdyż powodowie dowiedzieli się o
szkodzie dopiero w toku postępowania o zwrot nieruchomości.
Pozwany wniósł apelację wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 12 grudnia 2013 r. zmienił zaskarżony
wyrok w ten sposób, że powództwo oddalił i nie obciążył powodów kosztami
procesu oraz odstąpił od obciążenia powodów kosztami postępowania
apelacyjnego i przyznał pełnomocnikowi powodów wynagrodzenie za udzielenie
z urzędu nieopłaconej pomocy prawnej. Uznał, że zaniechanie obowiązku
powiadomienia byłych właścicieli o prawie do zwrotu nieruchomości mogło być
kwalifikowane jako delikt do czasu, gdy zwrot nieruchomości był możliwy,
ze względu na istniejący stan prawny nieruchomości. Nie zgodził się z Sądem
Okręgowym, że do popełnienia deliktu doszło w latach 1994 - 1997, bowiem stan
4
prawny istniejący na nieruchomości w latach 1994 - 1997 uniemożliwiał dokonanie
zwrotu nieruchomości powodom ze względu na prawo wieczystego użytkowania
nieruchomości powstałe z dniem 5 grudnia 1990 r. na rzecz FSC. Na pozwanym
nie ciążył już obowiązek powiadomienia powodów, gdyż byłoby ono
bezprzedmiotowe i nie mogłoby prowadzić do odzyskania nieruchomości przez
powodów. Obowiązek Skarbu Państwa zawiadomienia byłych właścicieli lub ich
następców prawnych aktualizował się tylko wówczas, gdy przed powstaniem prawa
użytkowania wieczystego nieruchomość stała się zbędna dla FSC. W tym zakresie
Sąd Okręgowy nie poczynił żadnych ustaleń faktycznych, a przedstawiony
w sprawie materiał dowodowy nie pozwala na przesądzenie, że do dnia 4 grudnia
1990 r. rzeczona nieruchomość była zbędna dla FSC.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że zgodnie z art. 442 k.c. (obowiązującym do dnia
31 grudnia 2007 r.) oraz art. 4421
§ 1 k.c. roszczenie o naprawienie szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawniało się z upływem 10 lat od dnia,
w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę, bez względu na to, kiedy
poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej
naprawienia. Jeżeli zatem delikt mógł być popełniony jedynie do dnia 4 grudnia
1990 r., to do przedawnienia roszczenia odszkodowawczego doszło już dnia
5 grudnia 2000 r. W tym stanie prawnym bez znaczenia jest wszczęcie
postępowania administracyjnego przez powodów w 2005 r.
Powodowie wnieśli skargę kasacyjną, w której zaskarżyli wyrok Sądu
Apelacyjnego w punkcie I (oddalającym powództwo), zarzucając naruszenie
przepisów prawa materialnego, mianowicie art. 417 § 1 k.c. w związku z art. 69 ust.
1 u.g.g., art. 229 u.g.n., art. 442 § 1 k.c. i art. 5 k.c., a także naruszenie przepisu
postępowania, mianowicie art. 378 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 136 ust. 3 u.g.n., poprzedni właściciel lub jego spadkobierca
mogą żądać zwrotu wywłaszczonej nieruchomości lub jej części, jeżeli, stosownie
5
do przepisu art. 137, stała się ona zbędna na cel określony w decyzji
o wywłaszczeniu. Według art. 229 u.g.n., roszczenie, o którym mowa w art. 136
ust. 3, nie przysługuje, jeżeli przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy
nieruchomość została sprzedana albo ustanowiono na niej prawo użytkowania
wieczystego na rzecz osoby trzeciej i prawo to zostało ujawnione w księdze
wieczystej.
W orzecznictwie sądów administracyjnych przyjmuje się, że art. 229 u.g.n.
jest przepisem przejściowym o charakterze intertemporalnym, który odnosi się do
stosunków prawnych zastanych w chwili wprowadzania w życie nowej regulacji
prawnej. Podkreśla się też, że sformułowanie "ustanowiono na niej prawo
użytkowania wieczystego" odnosi się również do nabycia prawa użytkowania
wieczystego z mocy ustawy (zob. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego
w Lublinie z dnia 21 czerwca 2012 r., II SA/Lu 375/12, niepubl.; wyrok
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 24 października 2011 r.,
II SA/Kr 1190/11, niepubl.).
Sąd Najwyższy podkreślił w wyroku z dnia 21 czerwca 2007 r., IV CSK 81/07
(OSNC-ZD 2008, nr B, poz. 40), że postępowanie o zwrot wywłaszczonej
nieruchomości wszczęte w okolicznościach objętych hipotezą art. 229 u.g.g. organ
administracji umarza na podstawie art. 105 § 1 k.p.a. jako bezprzedmiotowe (por.
w szczególności wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 22 marca
2006 r., I OSK 651/05, nie publ., z dnia 7 lutego 2006 r., I OSK 409/05, nie publ.,
z dnia 16 listopada 2000 r. I SA 1539/99, nie publ. i z dnia 25 stycznia 2000 r., I SA
276/99, OSP 2001, nr 5, poz. 80). W okolicznościach objętych hipotezą art. 229
u.g.g. nie dochodzi więc do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy o zwrot
wywłaszczonej nieruchomości, lecz jedynie do formalnego jej załatwienia,
wyłączającego w celu ochrony osób trzecich, które nabyły własność wywłaszczonej
nieruchomości lub stały się jej użytkownikami wieczystymi, skuteczne domaganie
się zwrotu tej nieruchomości. Ze względu zatem na wskazany charakter
omawianego orzeczenia, w razie jego podjęcia, wykluczone jest wydanie decyzji
administracyjnej o zwrocie nieruchomości wywłaszczonej. W tym zakresie, nawet
w razie uznawania uprawnienia do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości
6
za roszczenie cywilnoprawne, wyłącznie właściwa jest droga postępowania przed
organami administracji publicznej (art. 2 § 3 k.p.c.), nie jest natomiast wykluczone
dochodzenie przez poprzedniego właściciela lub jego następcę prawnego od
Skarbu Państwa lub gminy na zasadach ogólnych, tj. przed sądem powszechnym
(art. 2 § 1 k.p.c.), naprawienia szkody wynikłej wskutek zbycia wywłaszczonej
nieruchomości lub oddania jej w użytkowanie wieczyste z naruszeniem obowiązków
wynikających z art. 47 ust. 4 i art. 69 ust. 1 u.g.g.
W niniejszej sprawie bezsporna jest okoliczność, że niemożliwość
zadośćuczynienia uzasadnionemu roszczeniu powodów o zwrot nieruchomości
została spowodowana bezprawnym i zawinionym działaniem strony pozwanej.
W tej sytuacji wymaga rozważenia, czy zasadnie Sąd Apelacyjny uznał trafność
zarzutu przedawnienia dochodzonego przez powodów roszczenia
odszkodowawczego (dawny art. 442 k.c., obecnie art. 4421
§ 1 k.c.). Wskazał on
mianowicie, że dziesięcioletni termin przedawnienia rozpoczął się nie z dniem
wejścia w życie ustawy o gospodarce nieruchomościami, czyli dniem 1 stycznia
1998 r., ale z dniem 5 grudnia 1990 r., kiedy FSC z mocy prawa stała się
użytkownikiem wieczystym rzeczonej nieruchomości. Z takim twierdzeniem nie
można się zgodzić, pozostaje ono bowiem w oczywistej sprzeczności z art. 229
u.g.n., który - chociaż ma charakter intertemporalny - jednakże nie narusza zasady
niedziałania ustawy wstecz (art. 3 k.c.).
Należy poza tym podkreślić, że celem ustawy z dnia 29 września 1990 r.
o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U.
Nr 79, poz. 464 ze zm.), która "uwłaszczyła" m.in. państwowe osoby prawne,
przyznając im ex lege prawo użytkowania wieczystego gruntów, było uregulowanie
stanu prawnego gruntów państwowych wobec nowelizacji, a następnie uchylenia
art. 128 k.c. wyrażającego zasadę jedności własności państwowej. Wejście w życie
tej ustawy nie mogło zatem wywrzeć ujemnych skutków dla spadkobierców
wywłaszczonego właściciela, a w szczególności spowodować wygaśnięcie
uprawnienia określonego w art. 69 ust. 1 u.g.g. Na marginesie należy podkreślić,
że w niniejszej sprawie Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił, iż sporna nieruchomość
7
stała się zbędna na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu najpóźniej w 1994 r.,
gdy znalazła się ona poza ogrodzonym terenem.
Dziesięcioletni termin przedawnienia roszczenia rozpoczął się zatem w dniu
wejścia w życie art. 229 u.g.n. (dawny art. 442 k.c., obecnie art. 4421
§ 1 k.c.),
a więc dnia 1 stycznia 1998 r. Sąd Apelacyjny powinien w tej sytuacji wyjaśnić, czy
wystąpienia spadkobierców dawnego właściciela do Wydziału Geodezji
i Gospodarki Nieruchomościami Urzędu Miejskiego w L. z dnia 16 czerwca 2005 r.
i z dnia 6 września 2006 r. przerwały bieg przedawnienia stosownie do art. 123 § 1
pkt 1 k.c. (taki m.in. zarzut został podniesiony w apelacji), a wypadku oceny
negatywnej dla powodów - czy zarzut przedawnienia roszczenia narusza zasady
współżycia społecznego (art. 5 k.c. - taki m.in. zarzut został trafnie podniesiony
w skardze kasacyjnej).
Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 178 § 1 k.c. jest
częściowo trafny, jednakże ma w zasadzie znaczenie wtórne w stosunku do
trafnych zarzutów naruszenia prawa materialnego.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.