Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 165/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa A. S.
przeciwko B. Towarzystwu Ubezpieczeń S.A. w P.
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 czerwca 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo przeciwko pozwanemu
Ubezpieczycielowi uznając za niedozwolone i zakazując pozwanemu
wykorzystywania w obrocie z konsumentami określonego postanowienia wzorca
umowy o treści przytoczonej w sentencji wyroku.
Sąd ten ustalił, że pozwanego w tym procesie Ubezpieczyciela łączyła
z nieuczestniczącym w tym procesie Bankiem umowa, umożliwiająca
kredytobiorcom Banku przystąpienie do ubezpieczenia i której integralną część
stanowią Warunki Ubezpieczenia na Życie (dalej o.w.u.). Nadto Sąd ten uznał,
że pozwany Ubezpieczyciel ma legitymację bierną, bo stosuje wzorzec w obrocie
z konsumentami, którego postanowienia regulują tylko prawa i obowiązki
ubezpieczonego i ubezpieczyciela. Sąd I instancji uznał sporne postanowienie
wzorca umowy za niedozwolone, gdyż ocenił je jako rażąco naruszające interesy
konsumenta, a także jako pozostające w sprzeczności z dobrymi obyczajami,
zarówno w płaszczyźnie wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela jak
i ukształtowania obowiązków konsumenta.
Sąd drugiej instancji oddalił apelację pozwanego Ubezpieczyciela,
akceptując i przyjmując za własne dokonane przez Sąd Okręgowy ustalenia
faktyczne oraz ich ocenę prawną.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, legitymacja czynna, w postępowaniu
służącym abstrakcyjnej kontroli abuzywności wzorców umowy, służy z mocy art.
47938
k.p.c. każdemu, kto mógłby zawrzeć umowę zawierającą niedozwolone
postanowienie. Z mocy art. 808 § 5 k.c., przewidującym odpowiednie stosowanie
art. 3851
- 3853
k.c., ubezpieczonego należy traktować jako konsumenta
uprawnionego do obrony swych praw w ramach kontroli abstrakcyjnej wzorca,
co przesądza o legitymacji czynnej powódki do wystąpienia z przedmiotowym
powództwem. Uprawnienia wynikające z prawa materialnego muszą mieć wpływ
na uprawnienia procesowe, stwierdził Sąd Apelacyjny.
Sąd ten sprzeciwił się kwestionowaniu kwalifikacji Warunków Ubezpieczenia
jako wzorca umowy i przeprowadził kontrolę oceny spornego postanowienia wzorca
3
umowy dokonanej przez Sąd I instancji. Uznał, że nawet przy przyjęciu za główne
świadczenie ubezpieczyciela ponoszenie ryzyka wypłaty świadczenia
ubezpieczonemu to i tak sporne postanowienie wzorca jedynie dotyczy świadczenia
głównego, a nie określa go, zatem nie wymyka się spod kontroli abstrakcyjnej,
co przesądza o nietrafności zarzutu apelacyjnego naruszenia art. 3851
§ 1 przez
jego zastosowanie.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, nieprecyzyjne określenie, w kontrolowanym
postanowieniu wzorca umowy, związku przyczynowego między śmiercią
ubezpieczonego a chorobą, wskutek użycia pojęć „pośrednio” lub „bezpośrednio”,
powoduje rozciągnięcie przyczyn wyłączających odpowiedzialność pozwanego na
te, które nie pozostają w adekwatnym związku przyczynowym ze zdarzeniem.
Za trafną uznał Sąd odwoławczy ocenę Sądu Okręgowego, że rażącym
naruszeniem interesów konsumenta jest wyłączenie odpowiedzialności
ubezpieczyciela nawet w sytuacji, gdy rozpoznanie choroby nastąpiło w okresie,
którego ubezpieczony nie obejmuje już swoją świadomością ze względu na
znaczny upływ czasu.
Pozwany Ubezpieczyciel zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w całości,
opierając skargę kasacyjną na zarzutach mieszczących się w zakresie obu podstaw
kasacyjnych.
W ramach pierwszej podstawy skarżący zarzucił naruszenie:
- art. 805 § 1 k.c. przez błędną wykładnię wskutek uznania, że postanowienie
7 ust. 1 o.w.u. jedynie dotyczy świadczenia głównego, a nie określa go
pomimo określenia zakresu ochrony ubezpieczeniowej;
- art. 3851
§ 1 k.c. w zw. z art. 808 § 5 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie
wskutek przyjęcia, że czasowe wyłączenie odpowiedzialności
ubezpieczyciela w razie wystąpienia określonego zdarzenia jest
niedozwolonym postanowieniem umowy;
- art. 808 § 5 k.c. przez błędną wykładnię wskutek przyjęcia, że przyznanie
ubezpieczonym ochrony na podstawie art. 3851
- 3853
k.c. skutkuje
uprawnieniem do wytoczenia powództwa na podstawie art. 47936
- art. 47945
4
k.p.c., podczas gdy art. 808 § 5 nie przewiduje odpowiedniego stosowania
tych przepisów k.p.c.;
- art. 384 - 385 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie wskutek błędnego
uznania warunków ubezpieczenia za wzorzec umowy;
- art. 361 § 1 k.c. w zw. z art. 6 k.c. i art. 65 k.c. przez błędną wykładnię
wskutek przyjęcia wadliwego rozumienia adekwatnego związku
przyczynowego, który obejmuje zarówno przyczyny bezpośrednie jak
i pośrednie.
Zarzuty mieszczące się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej
sprowadzają się do naruszenia:
- art. 47938
k.p.c. przez błędne przyznanie powódce legitymacji czynnej a więc
także ubezpieczonemu, na rzecz którego umowa mogłaby być zawarta;
- art. 382 k.p.c. w zw. z art. 233 wskutek błędnego zastosowania w wyniku
pominięcia dowodu z opinii biegłego sądowego w zakresie ubezpieczeń
gospodarczych i pominięcia argumentów przemawiających za zgodnością
badanej klauzuli z dobrymi obyczajami.
Skarżący wniósł o uchylenie w całości wyroków Sądów obu instancji
i orzeczenie co do istoty sprawy, a alternatywnie wniósł o uchylenie wyroków
Sądów obu instancji i przekazania sprawy Sądowi I instancji do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o uchylenie w całości wyroku Sądu Apelacyjnego
i przekazanie mu sprawy do ponownego rozpoznania.
Powódka w odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwanego wniosła o jej
oddalenie i o zasądzenie kosztów postępowania, akcentując swoją akceptację
nowszego orzecznictwa dla teorii świadczenia pieniężnego, a nie dla teorii ryzyka.
Postanowienie zwalniające ubezpieczyciela z obowiązku spełnienia świadczenia
nie jest elementem przedmiotowo istotnym umowy ubezpieczenia i podlega kontroli
w zakresie abuzywności, stwierdziła powódka. Hipotetyczne nawet uznanie tego
postanowienia za określające główne świadczenie ubezpieczyciela w ocenie
powódki nie wyłącza jego kontroli wobec niejednoznaczności sformułowań tej
klauzuli. Powódka podkreśliła ponadto, że możliwa dowolność interpretacji
5
charakteru związku przyczynowego jako adekwatnego albo jako odpowiadającego
teorii równowartości przyczyn w każdym przypadku przesądza o abuzywności tej
klauzuli.
Na rozprawie przed Sądem Najwyższym strony podtrzymały swoje
dotychczasowe stanowiska.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafnym okazał się zarzut naruszenia art. 47938
k.p.c., uzasadniany przez
stronę skarżącą błędnym przyznaniem powódce legitymacji procesowej czynnej.
Statusu swojej biernej legitymacji procesowej strona pozwana nie kwestionowała.
W przepisie art. 47938
§ 1 k.p.c. określono szeroko krąg podmiotów
uprawnionych do wytoczenia powództwa o uznanie postanowienia wzorca
umowy za niedozwolone. Podmiotem czynnie legitymowanym z mocy tego przepisu
jest każdy potencjalnie uprawniony do zawarcia umowy zawierającej określone we
wzorcu postanowienie, a więc nawet ten który nie jest związany stosunkiem
materialnoprawnym z podmiotem posługującym się wzorcem umowy, którym może
być nie tylko twórca tego wzorca (wyrok SN z dnia 20 stycznia 2011 r., I CSK
218/10, niepubl.). Ustawodawca nie warunkuje również istnienia czynnej legitymacji
procesowej od istnienia interesu prawnego w wytoczeniu powództwa, a w
judykaturze przyjęto, że istnienie uzasadnionego interesu nie stanowi nawet
materialnoprawnej przesłanki do wytoczenia powództwa o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone (uchwała SN z dnia 13 grudnia 2013 r., III CZP
73/13, OSNC 2014/10/97).
W piśmiennictwie wyrażono nawet pogląd, że czynna legitymacja
procesowa określona przepisem art. 47938
§ 1 k.p.c. przysługuje szerokiemu
kręgowi zainteresowanych bez żadnych ograniczeń i wyłączeń, a okoliczność
czy doszło, albo dojdzie do zawarcia umowy zawierającej kwestionowane
postanowienie jest okolicznością indyferentną dla określenia uprawnionego do
wszczęcia postępowania mającego za przedmiot tzw. abstrakcyjną kontrolę
wzorca. Chodzi bowiem o każdego potencjalnego kontrahenta podmiotu
posługującego się wzorcem umowy zawierającym sporne postanowienie.
6
Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. również okazał się nietrafny, ponieważ
dokonanie oceny zgodności kontrolowanej przez Sąd klauzuli wzorca z dobrymi
obyczajami nie wymaga posiadania wiadomości specjalnych, uzasadniających
korzystanie z opinii biegłego sądowego, a sądy mogły samodzielnie dokonać tej
oceny. Skarżący nie wykazał również, aby pominięcie przez Sądy dowodu z opinii
biegłego w zakresie ubezpieczeń gospodarczych było uchybieniem mogącym
mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a jest to niezbędna przesłanka przesądzająca
o wystąpieniu uzasadnionej drugiej podstawy kasacyjnej (3983
§ 1 pkt 2).
W tej sytuacji oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego należało
dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego sprawy przyjętego za podstawę
orzekania przez Sąd drugiej instancji.
Na wstępie należy przypomnieć wyrażone w judykaturze stanowisko,
że wykładnia postanowień umowy ubezpieczenia (a także postanowień
wzorca umowy stosowanego przez ubezpieczyciela) musi uwzględniać cel umowy
ubezpieczenia, którym jest zapewnienie przez ubezpieczyciela ochrony
ubezpieczonemu, w razie wystąpienia zdarzenia objętego ubezpieczonym ryzykiem,
polegającej na spełnieniu określonego świadczenia w ramach ponoszonej
odpowiedzialności, przy jednoczesnym ograniczonym rozumieniu przesłanek
wyłączających odpowiedzialność ubezpieczyciela. Taki kierunek wykładni ma
szczególne znaczenie zwłaszcza przy dokonywaniu interpretacji postanowień
niejednoznacznych, nieostrych czy wprowadzających kryteria ocenne (wyrok SN
z dnia 10 stycznia 2014 r., I CSK 155/13, niepubl.).
Zarzuty naruszenia art. 805 § 1 k.c., art. 3851
§ 1 k.c. w zw. z art. 808 § 5 k.c.
wiążą się z określeniem przez Sąd Apelacyjny głównego świadczenia stron, a w
konsekwencji z oceną możliwości badania przez sąd kwestionowanej klauzuli § 7
ust. 1 wzorca umowy z uwzględnieniem ustawowych przesłanek rozstrzygających
o abuzywności postanowień wzorca umowy.
Dostrzeganie istnienia w piśmiennictwie rozbieżnych stanowisk co do
określenia głównego świadczenia ubezpieczyciela nie ogranicza uprawnienia
składu orzekającego w niniejszej sprawie do opowiedzenia się za taką wykładnią
art. 805 § 1 k.c., którą podzielił co do zasady także Sąd Apelacyjny, że głównym
7
świadczeniem ubezpieczyciela jest spełnienie określonego świadczenia w razie
zajścia przewidzianego umową ubezpieczenia wypadku, a nie ponoszenie ryzyka
jego spełnienia określane też jako objęcie ochroną, udzielanie ochrony, czy jej
sprawowanie. Ostatnio wymienione postacie określenia świadczenia głównego
ubezpieczyciela nie mogą być uznane za rezultat prawidłowo dokonanej wykładni
językowej art. 805 § 1 k.c. W tej sytuacji rację miał Sąd Apelacyjny, że sporna
klauzula § 7 ust. 1 wzorca umowy jedynie dotyczy głównego świadczenia
ubezpieczyciela, a nie określa go, co w konsekwencji nie wyłączało możliwości
badania tej klauzuli przez pryzmat przesłanek ustawowych wynikających z art. 3851
§ 1 zdanie pierwsze k.c.
Z odmiennym stanowiskiem skarżącego nie sposób się zgodzić, ponieważ
sporne postanowienie wzorca umowy, zwalniające ubezpieczyciela
z odpowiedzialności oraz z obowiązku wypłaty świadczenia, zawiera w istocie
eliminację w określonym zakresie świadczenia głównego, a nie jest jego
określeniem, o czym stanowi art. 3851
§ 1 zdanie drugie k.c.
Postanowienie to bezspornie wyłącza, eliminuje w określonym zakresie
ochronę ubezpieczyciela, czego nie można utożsamiać z określeniem głównego
świadczenia ubezpieczyciela w postaci spełnienia określonego świadczenia.
Takie brzmienie spornego postanowienia wzorca umowy nie określa więc
świadczenia głównego, a jedynie go dotyczy, jak trafnie uznał Sąd Apelacyjny,
bo wskazuje okoliczności wyłączające spełnienie świadczenia głównego.
Nie sposób zatem uznać za określające główne świadczenie ubezpieczyciela
postanowienia eliminującego obowiązek spełnienia świadczenia w określonych
w tym postanowieniu okolicznościach. Wyłączenie obowiązku spełnienia
świadczenia głównego w razie wystąpienia wskazanych w postanowieniu wzorca
przesłanek dotyczy więc świadczenia głównego, ale go nie określa, co trafnie
dostrzegł Sąd Apelacyjny. Za postanowienie określające świadczenie główne nie
można więc uznać klauzuli wzorca umowy wyłączającej obowiązek jego spełnienia,
co uzasadniało dokonanie oceny postanowienia wzorca umowy w ramach kontroli
abstrakcyjnej.
8
Chybiony okazał się zarzut błędnej wykładni art. 808 § 5 k.c.
uzasadniony przyznaniem osobie fizycznej legitymacji do wytoczenia
powództwa na podstawie art. 47936
- 47945
k.p.c. w celu udzielenia ochrony
w zakresie wynikającym z art. 3851
- 3853
k.c.
Nawet w razie zawarcia umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek przepisy
art. 808 § 2 i art. 805 § 1 k.c. nie sprzeciwiają się przeniesieniu ciężaru opłacania
składek na ubezpieczonego, niebędącego stroną umowy ubezpieczenia.
Okoliczność, że ubezpieczony opłacający składkę ubezpieczeniową nie uzyskuje
przez to statusu ubezpieczającego (wyrok SN z dnia 12 września 2013 r. IV CSK
91/13, niepubl.), nie pozbawia go uprawnienia do wytoczenia powództwa na
podstawie art. 47938
§ 1 k.p.c., w szczególności w przedmiocie dokonania kontroli
abstrakcyjnej postanowienia wzorca umowy. Nie sposób bowiem byłoby wyobrazić
sobie odpowiednie korzystanie przez ubezpieczonego z przepisów art. 3851
- 3853
k.c. w zakresie określonym w przepisie art. 808 § 5 k.c., bez możliwości wytoczenia
przewidzianego do tego celu powództwa. Brak w tym przepisie k.c. zastrzeżenia
odpowiedniego stosowania przepisów art. 47936
- 47945
k.p.c. do ubezpieczonych,
nie pozbawia ich legitymacji czynnej, o czym wcześniej już przesądzono
w odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 47938
§ 1 k.p.c.
Nie zasługują na uwzględnienie zarzuty naruszenia art. 384 - 385 k.c.,
a polegające na kwestionowaniu „Warunków Ubezpieczenia” jako wzorca umowy.
Postanowienia „Warunków Ubezpieczenia”, jak trafnie uznał Sąd Apelacyjny
kształtują, w oderwaniu od konkretnego stosunku umownego, w sposób jednolity
treść przyszłych stosunków prawnych, wynikłych także z zawarcia umów
kredytowych, i zawierają postanowienia powtarzalne dla określenia treści tych
stosunków prawnych, dla których zostały one wprost przewidziane. W tym stanie
rzeczy brak jest podstaw do kwestionowania ich kwalifikacji jako wzorca umowy,
z naruszeniem art. 384 k.c.
Rację ma skarżący zarzucając błędną wykładnię art. 361 § 1 k.c. wskutek
odmowy uznania za mieszczące się w zakresie pojęciowym adekwatnego
związku przyczynowego także przyczyn pośrednich zgonu ubezpieczonego.
Skład orzekający w niniejszej sprawie aprobuje wyrażone w judykaturze stanowisko
9
(wyrok SN z dnia 28 lutego 2006 r., III CSK 135/05, nie publ.), że normalny,
adekwatny związek przyczynowy obejmuje nie tylko przyczynę bezpośrednio
wywołującą szkodę, lecz także i dalszą, pośrednią przyczynę, chyba, że jej
następstwa pozostają w tak luźnym związku przyczynowym, iż ich uwzględnienie
wykraczałoby poza normalną prawidłowość zjawisk ocenianą według kryteriów
doświadczenia życiowego i aktualnego stanu wiedzy. Trafność zarzutu skarżącego,
że pośrednie przyczyny nastąpienia zdarzenia nie muszą a limine eliminować
istnienia adekwatnego związku przyczynowego, nie miała jednak wpływu na wynik
oceny zaskarżonego orzeczenia. Takie określenie w postanowieniu wzorca umowy
związku przyczynowego między chorobą a śmiercią ubezpieczonego, jest, nawet
pomijając wskazane stanowisko judykatury, postanowieniem niejednoznacznym dla
potencjalnego ubezpieczonego kredytobiorcy i podlega ocenie sądu w zakresie
kształtowania jego praw i obowiązków w sposób zarówno sprzeczny z dobrymi
obyczajami jak i rażącym naruszeniem jego interesów. Sąd Apelacyjny
przeprowadził kontrolę oceny abuzywności spornej klauzuli wzorca umowy,
dokonanej przez Sąd pierwszej instancji i uznał, że rażąco narusza ona interesy
określonej grupy konsumentów. Tego ostatnio wymienionego stanowiska Sądu
drugiej instancji skarżący nie zakwestionował, a jego uzasadnienie zarzutu
naruszenia art. 3851
§ 1 k.c. ograniczone zostało do wyłączenia dopuszczalności
badania klauzuli wzorca umowy pod kątem abuzywności, a nie do przesłanek
materialnoprawnych uznania postanowienia wzorca za niedozwolone.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c.