Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 201/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa A. S.
przeciwko Bankowi […] S.A. w W.
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 12 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 czerwca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji oddalił wyrokiem powództwo skierowane przeciwko
Bankowi o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone.
Uznał, że pozwany Bank łączy z nieuczestniczącym w tym sporze
Ubezpieczycielem umowa, której integralną część stanowią Warunki Ubezpieczenia
na Życie Kredytobiorców - klientów Banku, zatwierdzone uchwałą Zarządu
nieuczestniczącego w tym sporze Ubezpieczyciela.
W ocenie tego Sądu, pozwany Bank nie ma legitymacji procesowej biernej,
ponieważ nie stosuje on wzorca umowy zawierającego kwestionowane
postanowienie, a legitymacja bierna przysługuje tylko przedsiębiorcy stosującemu
takie sporne postanowienie, którym jest nieuczestniczący w tym sporze
ubezpieczyciel.
Apelację powódki od tego orzeczenia oddalił Sąd Apelacyjny. Zaaprobował
zarówno dokonane ustalenia faktyczne, jak i ich ocenę prawną, które podzielił
i przyjął za własne.
Za rozstrzygającą uznał Sąd drugiej instancji kwestię określenia podmiotu
stosującego wzorzec umowy, co warunkuje dokonanie oceny abuzywności
zawartego w tym wzorcu postanowienia. Przyjął, że kwestionowana klauzula
wzorca odnosi się tylko do relacji między ubezpieczonym, a ubezpieczycielem,
ograniczając odpowiedzialność ubezpieczyciela wobec ubezpieczonego.
Jako okoliczność pozbawioną znaczenia ocenił Sąd drugiej instancji fakt, że to
pozwany Bank proponuje konsumentowi - kredytobiorcy zawarcie umowy
ubezpieczenia z konkretnym ubezpieczycielem, jak również to, że umowa
ubezpieczenia stanowi integralną część umowy kredytowej.
W ocenie Sądu drugiej instancji, okoliczność, że pozwany Bank jest stroną
umowy ubezpieczenia jako ubezpieczający nie zmienia stanowiska, że nie stosuje
on zaskarżonego postanowienia wzorca, ponieważ jego treść odnosi się
wyłącznie do stosunku między ubezpieczonym i ubezpieczycielem, wprowadzając
ograniczenie odpowiedzialności w ramach tej ostatniej relacji podmiotowej.
3
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, ubezpieczony może powoływać się na
naruszenie przez ubezpieczyciela przepisów i zgłaszać zarzut nieskuteczności
postanowień wzorca umowy, jeżeli tylko będą one dotyczyły ich praw i obowiązków.
Wyrok Sądu Apelacyjnego powódka zaskarżyła w całości, opierając skargę
kasacyjną na obu podstawach kasacyjnych.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 47938
§ 1
k.p.c. przez przyjęcie, że § 7 ust. 1 Ogólnych Warunków Ubezpieczenia odnosi się
wyłącznie do relacji między ubezpieczonym a ubezpieczycielem, ponieważ
ogranicza odpowiedzialność ubezpieczyciela względem ubezpieczonego,
pomimo, że - w ocenie skarżącej - przedmiotowa klauzula dotyczy również
relacji między ubezpieczonym (konsumentem - kredytobiorcą), a pozwanym
Bankiem tj. ubezpieczającym. Spowodowało to błędne przyjęcie przez Sąd
Apelacyjny, że pozwany Bank nie stosował § 7 ust. 1 Ogólnych Warunków
Ubezpieczenia.
W ramach tej samej podstawy kasacyjnej zarzucono nadto naruszenie art.
233 § 1 k.p.c.
Zarzuty mieszczące się w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej obejmują
naruszenie art. 3851
w zw. z art. 808 § 5 k.c. przez ich niezastosowanie do oceny
abuzywności postanowienia § 7 ust. 1 wzorca umowy. W części uzasadnienia
skargi kasacyjnej poświęconej wykazaniu wystąpienia podstaw kasacyjnych,
powódka akcentuje tezę, że ustalenie przez Sąd odwoławczy, iż postanowienia
wzorca umowy w postaci o.w.u. są integralną częścią umowy kredytowej
oferowanej przez pozwanego, nie może racjonalnie prowadzić do wniosku,
że pozwany nie stosuje tych postanowień wzorca, a w konsekwencji, że nie ma
legitymacji biernej w niniejszej sprawie. To z kolei skutkowało błędnym
zaniechaniem dokonania oceny abuzywności spornej klauzuli a więc naruszeniem
przez niezastosowanie art. 3851
k.c. w zw. z art. 808 § 5 k.c., wywodzi skarżąca.
Na rozprawie strony podtrzymały dotychczas reprezentowane stanowiska.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Najwyższy z mocy art. 39813
§ 1 k.p.c. rozpoznaje skargę kasacyjną
w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, biorąc z urzędu pod rozwagę
nieważność postępowania.
Zasadnie zarzuciła skarżąca naruszenie art. 47938
§ 1 k.p.c. przez przyjęcie,
że pozwany Bank pozbawiony jest w tym postępowaniu legitymacji biernej,
co skutkowało najpierw oddaleniem powództwa, a następnie oddaleniem apelacji
powódki przez Sąd drugiej instancji. Naruszenie tego przepisu mogło więc mieć
istotny wpływ na wynik sprawy, skoro uznanie braku po stronie pozwanego Banku
legitymacji biernej było wyłączną przyczyną wydania zaskarżonego orzeczenia.
Przepis art. 47938
§ 1 k.p.c. określa precyzyjniej krąg podmiotów czynnie
legitymowanych do wytoczenia powództwa w sprawie o uznanie postanowień
wzorca umowy za niedozwolone. Nie określa natomiast w podobny sposób
podmiotów biernie legitymowanych w tym postępowaniu. Wykładnia analizowanego
art. 47938
§ 1 zdanie pierwsze in fine k.p.c. powala jednak przyjąć, że chodzi także
o podmiot, według oferty którego możliwe byłoby zawarcie z nim umowy
zawierającej postanowienie uznawane przez powoda za niedozwolone. Brzmienie
badanej normy nie wiąże więc przysługiwania legitymacji biernej wyłącznie
z podmiotem będącym twórcą wzorca umowy, lecz z ofertą pozwanego i takim
postanowieniem umowy możliwej do zawarcia z pozwanym, które w ocenie powoda,
jest niedozwolone, choćby pozwany nie był twórcą wzorca umowy zawierającego to
postanowienie.
W piśmiennictwie stwierdzono, że legitymacja bierna przysługuje
w omawianym postępowaniu przedsiębiorcy, który stosuje kwestionowane
postanowienie wzorca, a więc posługuje się wzorcem zawierającym takie
postanowienie, niekoniecznie będąc jego twórcą. Innymi słowy, w świetle art. 47938
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c. biernie legitymowanym w sprawie o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone może być także podmiot jedynie
posługujący się wzorcem, a więc wyłącznie stosujący w stosunkach kontraktowych
wzorzec umowy, którego twórcą jest inny podmiot. Analizowany przepis nie
pozwala na wyłączenie poza zakres objęty kontrolą abstrakcyjną postanowień
5
wzorca umowy w postępowaniu, w którym powództwo skierowane zostało
przeciwko podmiotowi nie będącemu twórcą wzorca, a nawet niezwiązanemu
umową z twórcą wzorca, jeśli tylko według oferty tego pozwanego możliwe byłoby
zawarcie z nim umowy zawierającej postanowienie odpowiadające, w ocenie
powoda, niedozwolonemu postanowieniu wzorca.
Nie można zaaprobować stanowiska Sądu Apelacyjnego, że skoro
przedmiotowa klauzula wzorca umowy odnosi się wprost wyłącznie do relacji
między ubezpieczonym a ubezpieczycielem, bo ogranicza odpowiedzialność
ubezpieczyciela wobec ubezpieczonego, to miałoby to automatycznie przesądzać
o niestosowaniu kwestionowanego postanowienia wzorca, czy nieposługiwaniu się
tym postanowieniem przez pozwany Bank w swojej ofercie kredytowej. Nie można
więc zaakceptować tezy Sąd Apelacyjnego, że bez znaczenia pozostaje fakt,
iż pozwany Bank proponuje, a więc oferuje, potencjalnemu kredytobiorcy zawarcie
ubezpieczenia z konkretnym ubezpieczycielem, a umowa ubezpieczenia stanowi
integralną część umowy kredytowej. Takie stanowisko Sądu drugiej instancji
potwierdza wręcz tezę, że umowa ubezpieczenia z wiążącymi jej strony
postanowieniami wzorca umowy, w postaci Ogólnych Warunków ustalonych przez
Ubezpieczyciela, wypełnia treść stosunku zobowiązaniowego powstającego
w wyniku zawarcia umowy o kredyt gotówkowy, której wzór stanowi załącznik nr 3
do pozwu (k. 45 - 48 akt). Z postanowień § 1 i § 2 tej umowy kredytowej, zawieranej
przez pozwanego z kredytobiorcą, wprost wynika, że kredyt jest udzielany przez
Bank z przeznaczeniem m.in. na pokrycie opłaty za udostępnienie kredytobiorcy
ubezpieczeń, a kwota udzielonego kredytu jest udostępniana kredytobiorcy po jej
pomniejszeniu o opłatę za udostępnienie ubezpieczeń. W tej sytuacji nie można
uznać, że według oferty pozwanego Banku będącego ubezpieczającym, Bank ten
nie stosuje, czy też nie posługuje się zaskarżonym postanowieniem zawartym we
wzorcu umowy, skoro można z nim zawrzeć umowę kredytową zawierającą
postanowienie objęte treścią stosunku ubezpieczeniowego, a będącego integralną
częścią zawartej umowy o kredyt gotówkowy.
Trafność zarzutu naruszenia art. 47938
§ 1 k.p.c. przesądziła o uwzględnieniu
skargi kasacyjnej.
6
Chybiony okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
uzasadniony dowolną oceną materiału dowodowego bez bliższego jego
dookreślenia, zważywszy, że z mocy art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące m.in. oceny dowodów.
Wobec wadliwego uznania braku po stronie pozwanego legitymacji
procesowej biernej Sąd Apelacyjny uchylił się od zbadania spornej klauzuli wzorca
z uwzględnieniem materialnoprawnych przesłanek określonych w art. 3851
k.c., jak
również nie poczynił w tym przedmiocie stosownych ustaleń faktycznych i nie
dokonał ich prawnej oceny.
W sytuacji zatem braku w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku stosownych
ustaleń faktycznych nietrafnym jest zarzut skarżącej niezastosowania art. 3851
k.c.
w zw. z art. 808 § 5 k.c., ponieważ dokonywanie aktu ich subsumpcji nie było
możliwe w przyjętym przez Sąd Apelacyjny za podstawę orzekania stanie
faktycznym sprawy.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie
art. 108 § 2 k.p.c.