Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 254/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Karol Weitz
w sprawie z powództwa E. G.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prokuratorowi Okręgowemu […]
i Szefowi Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
o zadośćuczynienie i odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od wyroku
Sądu Okręgowego , który oddalił powództwo skierowane przeciwko Skarbowi
Państwa reprezentowanemu przez Prokuratora Okręgowego i Szefa Agencji
Bezpieczeństwa Wewnętrznego o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienia z
tytułu naruszenia dóbr osobistych.
Sąd Apelacyjny akceptując ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd
pierwszej instancji ustalił, że powódka pracowała w charakterze funkcjonariusza
celnego w Posterunku Celnym w […]. Postanowieniem z dnia 23 listopada 2001 r.
zostało wszczęte dochodzenie na podstawie art. 87 § 1 kodeksu karnego
skarbowego. Postępowanie przygotowawcze prowadziła Prokuratura Okręgowa a
czynności dokonywali również w znacznej części funkcjonariusze z Delegatury
UOP w […], a następnie ABW Delegatury w […]. Główni podejrzani R. S. i P. U.
zeznali w dniach 30 sierpnia 2002 r., 23 września 2002 r. i 8 października 2002 r.,
że powódka oraz inne wymienione osoby przyjmowały od nich niewielkie kwoty
pieniędzy za nieutrudnianie odpraw i wiedziały, że są to pieniądze z łapówek. W
dniu 29 listopada 2002 r. byli przesłuchiwani przez kpr. J. Z. z Delegatury ABW w
[…]. i w ich zeznaniach znajduje się identyczny 1,5 stronnicowy fragment zeznań,
który w części odnoszącej się do powódki dotyczy czynności wykonywanych przez
nią na posterunku. W dniu 25 września 2002 r. zostało wydane postanowienie o
przeszukaniu mieszkania powódki, jej zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu
a w dniu 15 października o zabezpieczeniu na jej mieniu grożącej kary poprzez
zajęcie ruchomości i nieruchomości, które zostało uchylone w dniu 13 października
2004 r. Wnioski powódki o konfrontację z głównymi podejrzanymi oraz o umorzenie
postępowania na podstawie art. 17 § 1 i 322 § 1 k.p.k. nie zostały uwzględnione. W
dniu 30 kwietnia 2003 r. prokurator złożył akt oskarżenia przeciwko powódce
i dziewiętnastu innym osobom o czyny z art. 228 § 3 i 5 k.k. w zw. z art. 271 § 3, 11
§ 2 i 12 k.k.
W związku z postawieniem powódce zarzutów postępowaniu karnym
powódka z dniem 30 września 2002 r. została bezterminowo zawieszona
3
w wykonywaniu obowiązków służbowych z obniżeniem wynagrodzenia o 50%
a z dniem 31 sierpnia 2003 r. zwolniona ze służby celnej. Do służby została
przywrócona z dniem 1 stycznia 2012 r. ale odmówiono jej sprostowania
świadectwa pracy.
Wyrokiem z dnia 3 września 2004 r. Sąd Rejonowy w R. w sprawie … /03
uznał powódkę za winną zarzucanego czynu, lecz został on w stosunku do niej i
czterech innych osób został uchylony. Kolejny wyrok skazujący Sąd Rejonowy
wydał w dniu 25 kwietnia 2008 sygn. …/06 i ponownie został on uchylony przez
Sąd drugiej instancji. Prawomocnym, z uwagi na cofnięcie przez prokuratora
apelacji w dniu 15 listopada 2002 r., wyrokiem z dnia 10 listopada 2010 r. sygn. …
/10 Sąd Rejonowy uniewinnił powódkę i pozostałe osoby od zarzucanych im
czynów. Sąd ten oceniając zeznania dwóch głównych oskarżonych wskazał na ich
wątpliwą wiarygodność w zakresie udziału w popełnieniu zarzucanego
przestępstwa pięciu oskarżonych osób. Zakwestionował w szczególności protokoły
zeznań z dnia 29 listopada 2002 r. wskazując na ich tożsamość w znacznej części,
co wynika z zastosowania opcji kopiuj - wklej. W jego ocenie nie można w ogóle
ustalić, czy zeznania te zostały w całości nakreślone przez przesłuchującego, czy
też złożył je jeden z oskarżonych i następnie przekopiowano je do protokołu
przesłuchania drugiego oskarżonego. Fakt sfałszowania tych protokołów i
podpisania się pod nimi oskarżonych podważa wiarogodność wszystkich ich
zeznań, zwłaszcza że starali się oni skorzystać z instytucji obligatoryjnego
nadzwyczajnego złagodzenia kary określonego w art. 60 k.k.
W ocenie Sądu Okręgowego działania pozwanych nie nosiły znamion
bezprawności, bo zakwestionowane protokoły przesłuchań z dnia 29 listopada
zostały podpisane przez oskarżonych jako zgodne z ich wyjaśnieniami, a w sprawie
cywilnej zaprzeczyli nieprawdziwości ich treści. Ponadto nie były one decydujące
dla postawienia powódki w stan oskarżenia, zaś wywieranie presji przez
pozwanych na głównych oskarżonych nie zostało wykazane. Dwukrotne uchylenie
wyroków wskazuje na niejednoznaczność w ocenie faktów, stąd aktualna wiedza,
że dowody nie były wystarczające do uzyskania wyroku skazującego, nie może
prowadzić do stwierdzenia bezprawności działania pozwanych.
4
Sąd Apelacyjny podzielił powyższy pogląd z tym zastrzeżeniem, że przyjął
bezprawność działania funkcjonariusza przy sporządzaniu protokołów z dnia
29 listopada 2002 r. lecz uznał, że powódka nie wykazała dalszych przesłanek
odpowiedzialności pozwanego. Zeznania zawarte w tych protokołach nie zawierają
bowiem żadnego sformułowania sugerującego związek powódki z procederem
przestępczym i nie mogły mieć wpływu na ocenę materiału dowodowego,
jako niewiarygodne już na etapie postępowania przygotowawczego - brak więc
związku przyczynowego pomiędzy decyzją oskarżyciela a postawieniem powódki
w stan oskarżenia. Powódka nie wykazała też drugiej podstawy faktycznej
odpowiedzialności pozwanego w zakresie twierdzenia, że materiał dowodowy
zgromadzony w postępowaniu przygotowawczym nie uzasadniał objęcia jej aktem
oskarżenia. Powódka wniosła o przeprowadzenie określonych dowodów a do
takiego ustalenia konieczna byłaby analiza całego materiału dowodowego
zgromadzonego w postępowaniu przygotowawczym. Stwierdził również,
że związanie wyrokiem Sądu Rejonowego w R. dotyczy tylko ustaleń zawartych w
sentencji tego wyroku, a nie ustaleń zawartych w jego uzasadnieniu. Wydanie
wyroku uniewinniającego nie przesądza o niezgodności działania z prawem
organów ścigania, zwłaszcza że podważenie wiarygodności dowodów nastąpiło
dopiero w 2010 r. Odmowa przeprowadzenia konfrontacji oraz umorzenie
postępowania karnego nie stanowiły naruszenia prawa, bo jawna formuła
postępowania dała powódce możliwość złożenia wyjaśnień.
W skardze kasacyjnej powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
ewentualnie o jego uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez
uwzględnienie powództwa. Zarzuciła naruszenie prawa materialnego przez
niewłaściwą wykładnię art. 23 i 24 k.c., niewłaściwe zastosowanie art. 361 § 1 k.c.,
błędną wykładnię art. 6 k.c. w zw. z art. 417 k.c. i art. 24 k.c. w zw. z art. 448 k.c.
oraz 6 k.c. w zw. z art. 361 k.c., jak również art. 417 § 1 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Powódka wywodzi odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę majątkową
i niemajątkową, której źródłem było działanie funkcjonariuszy pozwanych jednostek
organów ścigania w toku postępowania przygotowawczego i karnego zarówno
przed dniem 1 września 2004 r., jak i po tej dacie. Zastosowanie ma więc art. 417
§ 1 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją ustawą z dnia 17 czerwca
2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr
162, poz. 1692 ze zm.) i ustalonym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4
grudnia 2001 r., SK 18/00 (OTK z 2001 r., Nr 8, poz. 256), oraz w brzmieniu
obowiązującym po dacie ustawy nowelizacyjnej. W obu wypadkach przesłanką
odpowiedzialności Skarbu Państwa jest bezprawność działania lub zaniechania
rozumiana ściśle, zgodnie z konstytucyjnym ujęciem źródeł prawa w art. 87 - 94
Konstytucji, jako niezgodność działania lub zaniechania z prawem, a więc w sposób
węższy, niż tradycyjne ujęcie pojęcia bezprawności na gruncie prawa cywilnego.
Pojęcie bezprawności w rozumieniu art. 417 § 1 k.c. było wielokrotnie przedmiotem
wypowiedzi Sądu Najwyższego, który wyjaśnił, że nieprawidłowość w działaniu
władzy publicznej może przybrać postać naruszeń konstytucyjnych praw i wolności,
konstytucyjnych zasad funkcjonowania władzy publicznej, uchybień wymaganiom
określonym w ustawach zwykłych, aktach wykonawczych oraz uchybień normom
pozaprawnym ( wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 2011 r., IV CSK 290/10,
z dnia 13 czerwca 2013 r., V CSK 348/12 i z dnia 21 marca 2013 r., IV CSK 380/13
- nie publ.). Utrwalony jest również pogląd, że uchylenie w sprawie karnej wyroków
skazujących i zakończenie jej wyrokiem uniewinniającym nie przesądza, co do
zasady, o bezprawności czynności organów ścigania związanych z wypełnianiem
obowiązków ustawowych. Dokonanie ustalenia bezprawności działania
funkcjonariusza lub działania przy wykonywaniu władzy publicznej zawsze
następuje in casu i wymaga uwzględnienia okoliczności związanych z przebiegiem
konkretnego postępowania. Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej
przez niezgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej obejmuje także
wynikającą z naruszenia dóbr osobistych szkodę niemajątkową - krzywdę w ujęciu
art. 448 k.c., z tym że zasada oparcia odpowiedzialności Skarbu Państwa
na przesłance bezprawności eliminuje element winy (uchwała siedmiu sędziów
6
Sądu Najwyższego z dnia 18 października 2011 r., III CZP 25/11, OSNC z 2012 r.,
nr 2, poz. 15).
Powódka dochodziła zarówno odszkodowania za szkodę majątkową, jak
i zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową, a więc podstawy odpowiedzialności
Skarbu Państwa – art. 417 § 1 k.c. i art. 24 k.c. w zw. z art. 448 k.c. determinują
rozkład ciężaru dowodu. Do naruszenia art. 6 k.c. dochodzi wówczas, gdy sąd
orzekający przypisuje obowiązek dowodu innej stronie, niż ta, która z określonego
faktu wywodzi skutki prawne. Sąd drugiej instancji nie dokonał rozróżnienia
w zakresie obowiązku dowodzenia faktów, które obciążały strony procesu
w zakresie poszczególnych roszczeń. W zakresie roszczenia wywodzonego
w naruszenia dóbr osobistych powódkę obciąża obowiązek wykazania faktu
naruszenia dobra osobistego, natomiast brak bezprawności działania ma
obowiązek wykazać pozwany. Sąd Apelacyjny pominął ustanowione w art. 24 k.c.
domniemanie bezprawności działania naruszyciela tych dóbr i obciążył powódkę
obowiązkiem udowodnienia, że prokurator w sposób bezprawny postawił powódkę
w stan oskarżenia, wskazując na niedostateczny, w jego ocenie, materiał
dowodowy przez nią zgłoszony.
Zakres obowiązków dowodowych stron wiąże się z oceną wyroku w sprawie
karnej, w której wydano wyrok uniewinniający powódkę, jako dowodu w niniejszym
postępowaniu cywilnym. Prawidłowo wskazał wprawdzie Sąd Apelacyjny,
że w postępowaniu cywilnym sąd związany jest jedynie ustaleniami zawartymi
w sentencji wyroku karnego i nie wiążą go ustalenia zawarte w jego uzasadnieniu
(art. 11 k.p.c.), ale pominął treść zarówno art. 244 § 1 k.p.c., jak i art. 252 k.p.c.
Zgodnie z art. 244 § 1 k.p.c. dokumenty urzędowe, sporządzone w przepisanej
formie przez powołane do tego organy państwowe, stanowią dowód tego,
co zostało w nich urzędowo zaświadczone. Dokumenty urzędowe korzystają
z domniemania prawdziwości tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone,
a w orzeczeniu sądowym objęte są nim treść rozstrzygnięcia i motywy, jakimi
kierował się sąd, który je wydał. Domniemanie to nie obejmuje natomiast
prawdziwości ustaleń faktycznych, które były objęte podstawą rozstrzygnięcia
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1974 r., II CR 46/74, OSPiKA z 1975 r.,
nr 3, poz. 14, uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 22 października 1974 r.,
7
III PZP, 20/74, OSNCP z 1975 r., nr 2, poz. 17, postanowienie z dnia 28 kwietnia
2004 r., V CK 388/2-3, nie publ.). Wyrok uniewinniający w sprawie karnej jest
niewątpliwie dokumentem urzędowym korzystającym z domniemania prawdziwości
i jego treść stanowi dowód tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone, a więc
uniewinnienia powódki oraz tego, że sąd karny w określony sposób ustalił i ocenił
fakty i moc dowodową poszczególnych dowodów. Domniemanie to jest
domniemaniem wzruszalnym a ciężar jego obalenia, zgodnie z art. 252 k.p.c.,
spoczywa na tej stronie, która zaprzecza prawdziwości dokumentu.
Umknęło uwadze Sądu drugiej instancji, że domniemaniem prawdziwości
było objęte stwierdzenie przez Sąd w sprawie karnej, że wadliwość sporządzenia
protokołów przesłuchań dwóch głównych oskarżonych z dnia 29 listopada 2002 r.
czyni niewiarygodnymi ich zeznania złożone wcześniej, które wobec tego nie mogą
i nie mogły stanowić podstawy przypisania powódce popełnienia zarzucanego jej
czynu. Pozbawiona więc znaczenia jest treść tych protokołów w odniesieniu do
powódki, natomiast znaczenie ich sporządzenia polega na wykluczeniu jako
wiarygodnych pozostałych zeznań tych oskarżonych. Tymczasem Sąd Apelacyjny
stwierdzając bezprawność działania funkcjonariusza w tym zakresie wskazał,
że kwestionowane przez powódkę zeznania nie mogły mieć wpływu na ocenę
materiału dowodowego, jako niewiarygodne już na etapie postępowania
przygotowawczego i pominął wynikającą z uzasadnienia wyroku karnego przyczynę
oceny wszystkich zeznań tych świadków wykluczającą w ogóle ich wiarygodność,
jak również pominął stwierdzenie braku jakichkolwiek innych dowodów.
Konsekwencją tego stanowiska było błędne przyjęcie braku związku
przyczynowego pomiędzy faktem sporządzenia wadliwych protokołów
a wniesieniem aktu oskarżenia opartego na zeznaniach dwóch głównych
oskarżonych i jego popieraniem w toku postępowania karnego. Taka sytuacja
procesowa istniała jeszcze przed wniesieniem aktu oskarżenia, a wątpliwości
sądów odwoławczych dwukrotnie uchylających wyroki skazujące to potwierdzają.
Wpływ sporządzenia wadliwych protokołów nie wiąże się, jak to nieprawidłowo
stwierdził Sąd Apelacyjny z ich treścią, ale z bezprawnością ich sporządzenia
wykluczającą uznanie za wiarygodne pozostałych zeznań tych świadków już na
etapie postępowania przygotowawczego. Błąd sądu karnego pierwszej instancji
8
polegający na niedostrzeżeniu rażącego uchybienia przepisom postępowania
karnego przez organy prowadzące postępowanie przygotowawcze nie sanuje
skutków tego uchybienia.
Przyjęcie odmiennego poglądu przez Sąd drugiej instancji nie pozwala na
odparcie zarzutów podniesionych w skardze kasacyjnej, z tym zastrzeżeniem,
że nie można podzielić poglądu skarżącego, że stwierdzenie bezprawności
działania przy wykonywaniu władzy publicznej jest wystarczające do przyjęcia
odpowiedzialności w oparciu o art. 417 § 1 k.c., wykazania wymagają bowiem
przesłanki zarówno szkody, jak i związku przyczynowego pomiędzy bezprawnym
działaniem a szkodą. Na marginesie jedynie trzeba wskazać, że w takim samym
stanie faktycznym i prawnym zapadło przed tym samym Sądem odwoławczym
rozstrzygnięcie w innej sprawie o odmiennej treści, co do którego Sąd Najwyższy
podzielił pogląd prawny Sądu Apelacyjnego.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.