Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CNP 38/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSA Jacek Grela
w sprawie ze skargi powódki M. W.
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 listopada 2013 r.
w sprawie z powództwa J. W. i M. W.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezesowi Sądu Okręgowego w S.
o zadośćuczynienie i odszkodowanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 marca 2015 r.,
1. oddala skargę;
2. nie obciąża powódki kosztami postępowania przed Sądem
Najwyższym.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 15 marca 2013 r. Sąd Okręgowy w S. zasądził od Skarbu
Państwa reprezentowanego przez Prezesa Sądu Okręgowego w S. na rzecz J. W. i
M. W. zadośćuczynienie w kwotach po 20.000 złotych z ustawowymi odsetkami od
dnia 5 lipca 2012 r. do dnia zapłaty, a w pozostałej części powództwo oddalił.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 16 listopada 1972 r. został wydany Akt
Własności Ziemi stwierdzający, iż M. i M. W. - rodzice J. W. - z mocy prawa stali się
właścicielami gospodarstwa rolnego, składającego się z działek gruntu położonych
w miejscowości J. o łącznej powierzchni 19,85 ha. W skład gospodarstwa
wchodziły działki rolne, leśne oraz działka siedliskowa. M. W. zmarł w dniu 22 lipca
1975 r. I spadek po nim, na podstawie ustawy, nabyli: żona M. W. oraz dzieci A. K.
i J. W. w częściach po 1/3, z tym, że wchodzące w skład spadku gospodarstwo
rolne z mocy ustawy nabyła żona M. W. i syn J. W. w częściach po 1/2. W dniu
15 grudnia 1980 r. M. W. zawarła z córką A. K. i jej mężem F. K. umowę
dożywocia, na mocy której przeniosła na nich udział wynoszący 3/4 części we
współwłasności gospodarstwa rolnego w zamian za dożywotnie utrzymanie. J. W.
wraz z żoną M. W. zamieszkują na działce siedliskowej, która wchodzi w skład
gospodarstwa rolnego. Przez kilkadziesiąt lat całe gospodarstwo znajdowało się
w ich wyłącznym posiadaniu. A. K. wraz z mężem F. K. od wczesnych lat 60-tych
XX wieku na stałe zamieszkiwali w W. i trudnili się pracą zawodową niezwiązaną z
rolnictwem.
W dniu 29 sierpnia 1983 r. M. W., A. K. i F. K. wnieśli o dokonanie działu
spadku i zniesienie współwłasności rzeczonego gospodarstwa rolnego.
Uczestnikiem tego postępowania był J. W. Postępowanie przed Sądem Rejonowym
w W. trwało ponad 20 lat. Sąd Rejonowy w W. postanowieniem z dnia 2 grudnia
2003 r. zniósł współwłasność gospodarstwa rolnego w ten sposób, że wszystkie
działki wchodzące w skład gospodarstwa przyznał na własność uczestnikowi
postępowania J. W. i zasądził od niego stosowne spłaty na rzecz A. i F. K. Sąd
Okręgowy w S. postanowieniem z dnia 27 kwietnia 2004 r. uchylił to postanowienie
i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu w W. do ponownego rozpoznania.
3
Postanowieniem z dnia 14 czerwca 2004 r. Sąd Okręgowy w S. wyznaczył do
rozpoznania tej sprawy Sąd Rejonowy w S. W dniu 18 lutego 2005 r. uczestnik
postępowania J. W. darował udział wynoszący 3/4 części we współwłasności
gospodarstwa rolnego swojej córce J. W., która została wezwania do udziału w
sprawie w charakterze uczestnika postępowania. Postępowanie przed Sądem
Rejonowym w S. trwało blisko 4 lata i postanowieniem z dnia 18 lutego 2008 r. Sąd
ten dokonał działu spadku i zniesienia współwłasności w ten sposób, że działkę
siedliskową przyznał na własność uczestniczce postępowania J. W., zaś pozostałą
część gospodarstwa przyznał na własność A. i F. K. na zasadach wspólności
ustawowej małżeńskiej. Sąd zasądził również stosowne spłaty na rzecz małżonków
K. od J. W. i J. W. Sprawa zakończyła się prawomocnie dopiero dnia 26 marca
2009 r., kiedy po rozpoznaniu apelacji Sąd Okręgowy w S. częściowo zmienił
postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że skrócił termin dokonania spłaty
przez J. W. i obniżył należną od J. W. spłatę pieniężną z kwoty 189.673,81 zł do
kwoty 120.002 zł.
Sąd Okręgowy podkreślił, że powodowie dochodzili naprawienia szkody
majątkowej i niemajątkowej na podstawie art. 16 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r.
o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu
przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora
i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. Nr 179, poz. 1843 ze
zm.; dalej: "u.s.n.p."). J. W. w sprawie o dział spadku i zniesienie współwłasności
nie skorzystał z prawa do wniesienia skargi o stwierdzenie przewlekłości
postępowania. Sąd Okręgowy stwierdził, że w tej sytuacji podstawę prawną
określonego w pozwie roszczenia mogą stanowić art. 417, 445 i 448 k.c. Zdaniem
Sądu Okręgowego, trudno uznać, że postępowanie cywilne trwające przeszło
ćwierć wieku nie narusza prawa strony do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej
zwłoki. Postępowanie w sprawie o dział spadku i zniesienie współwłasności trwało
znacznie dłużej niż było to konieczne do wyjaśnienia okoliczności faktycznych i
prawnych w tej sprawie. Sąd Rejonowy w W. nie radził sobie z przebiegiem
postępowania oraz sprawnym i właściwym koncentrowaniem materiału
dowodowego. Zakończenie postępowania dopiero po 26 latach jest więc wynikiem
nieefektywnego prowadzenia sprawy i braku należytej staranności procesowej, co
4
wypełnia przesłanki bezprawności określonej w art. 417 k.c. Nie ulega wątpliwości,
że długotrwałe postępowanie sądowe z zasady jest związane z krzywdą moralną i
wywołuje u strony poczucie frustracji. Wprawdzie uczestnikiem postępowania w
sprawie o dział spadku i zniesienie współwłasności był wyłącznie J. W., ale jest
oczywiste, że bezprawna przewlekłość w tej sprawie bezpośrednio dotknęła
również praw M. W. Doznana przez powodów krzywda jest znaczna i stosowne do
wszystkich okoliczności są kwoty zadośćuczynienia po 20.000 zł na rzecz każdego
z powodów. W ocenie Sądu Okręgowego, nie udało się natomiast powodom
skutecznie wykazać doznania uszczerbku w dobrach majątkowych, który byłby
wynikiem dopuszczenia się przez Skarb Państwa bezprawnej przewlekłości
postępowania.
Obie strony wniosły apelacje od wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 12 listopada 2013 r. zmienił zaskarżony
wyrok w pkt I i III w ten sposób, że zasądził ustawowe odsetki od dnia 5 lipca 2011
r. do dnia zapłaty, zmienił zaskarżony wyrok w pkt II w ten sposób, że w tym
zakresie powództwo oddalił, oddalił apelację powoda J. W. i pozwanego w
pozostałej części, a apelację powódki M. W. w całości oraz wzajemnie zniósł
między stronami koszty postępowania apelacyjnego. Podzielił wszystkie ustalenia i
wnioski Sądu Okręgowego w zakresie oceny, że doszło do przewlekłości
postępowania w sprawie o dział spadku i zniesienie współwłasności. Podkreślił
jednak, że powódce M. W. nie przysługują roszczenia z tytułu przewlekłości
postępowania w tej sprawie, gdyż - zgodnie z art. 2, 3 ust. 5 i art. 16 u.s.n.p. -
zarówno skargę na taką przewlekłość, jak i powództwo o odszkodowanie, gdy nie
wniesiono skargi na przewlekłość postępowania, może wnieść tylko strona
(uczestnik postępowania), tymczasem powódka nie była uczestnikiem
postępowania.
Powódka M. W. wniosła skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 12 listopada 2013 r. w części
dotyczącej pkt II (oddalenia powództwa M. W.) oraz w części dotyczącej pkt III
(oddalenia apelacji M. W. w całości), zarzucając naruszenie art. 16 w związku z art.
2 oraz art. 3 ust. 5 (powinno być pkt 5) u.s.n.p., art. 417 k.c. w związku z art. 77 ust.
5
1 i 2 Konstytucji RP oraz art. 448 w związku z art. 23 i 417 k.c. oraz art. 77 ust. 1 i 2
Konstytucji RP.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżąca zarzuciła naruszenie art. 16 w związku z art. 2 oraz art. 3 ust. 5
u.s.n.p. polegające na błędnej wykładni wyrażającej się w przyjęciu, że ta regulacja
stanowi materialną podstawę roszczenia o zadośćuczynienie za szkodę wynikającą
z przewlekłości postępowania sądowego, skoro określa krąg podmiotów
legitymowanych do wystąpienia z takim roszczeniem do uczestników postępowania
w sytuacji, gdy w świetle jednolitego orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów
powszechnych nie stanowi ona samoistnego źródła roszczeń o naprawienie szkody
wynikłej z przewlekłości postępowania sądowego. Zdaniem skarżącej, podstawą
takich roszczeń są przepisy kodeksu cywilnego, w tym art. 417 i 448 k.c.,
co oznacza, że zanegowanie legitymacji powódki do dochodzenia
zadośćuczynienia z powołaniem się na przepisy u.s.n.p. było wadliwe i powodowało
bezzasadne odmówienie a limine powódce ochrony prawnej w celu
zadośćuczynienia doznanej przez nią krzywdy.
Zgodnie z art. 2 ust. 1 u.s.n.p., strona (a w postępowaniu cywilnym - również
interwenient uboczny i uczestnik postępowania - art. 3 pkt 5 u.s.n.p.) może wnieść
skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiło
naruszenie jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, jeżeli
postępowanie w tej sprawie trwa dłużej, niż to konieczne dla wyjaśnienia tych
okoliczności faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy,
albo dłużej niż to konieczne do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej
dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego (przewlekłość postępowania). Skargę
tę wnosi się w toku postępowania w sprawie (art. 5 ust. 1 u.s.n.p.). Sąd,
uwzględniając skargę, na żądanie skarżącego przyznaje od Skarbu Państwa sumę
pieniężną w wysokości od 2.000 do 20.000 zł (art. 12 ust. 4 u.s.n.p.). Jeżeli skarga
została uwzględniona, strona może w odrębnym postępowaniu dochodzić od
Skarbu Państwa również naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej.
Postanowienie uwzględniające skargę wiąże sąd w postępowaniu cywilnym
o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, co do stwierdzenia przewlekłości
6
postępowania (art. 15 ust. 1 i 2 u.s.n.p. w związku z art. 4171
§ 3 i art. 448 k.c.).
Ustawa o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy
w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez
prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki umożliwia też
stronie, która nie wniosła skargi na przewlekłość postępowania w toku
postępowania w sprawie, dochodzenie na podstawie art. 417 k.c. naprawienia
szkody wynikłej z przewlekłości, po prawomocnym zakończeniu postępowania co
do istoty sprawy (art. 16 u.s.n.p.).
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27 czerwca 2008 r., III CZP 25/08
(OSNC 2009, nr 9, poz. 127) podkreślił, że art. 15 i 16 u.s.n.p. stanowią tylko
swego rodzaju wzmocnienie normatywne, za pomocą którego prawodawca usuwa
wszelkie ewentualne wątpliwości co do odpowiedzialności państwa na podstawie
przepisów prawa cywilnego za szkodę wyrządzoną rozpoznaniem sprawy
w postępowaniu sądowym z nieuzasadnioną zwłoką. Wymienionym przepisom
można także przypisać funkcję norm kolizyjnych, co oznacza, że same nie kreują
jakichkolwiek praw podmiotowych ani nie stanowią podstawy prawnej dochodzenia
roszczeń cywilnoprawnych. Takiej podstawy należy poszukiwać w szczególności
w art. 445 i 448 k.c. i ich wykładni, dostosowanej do orzecznictwa Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka dotyczącego art. 6 ust. 1 i art. 41 Konwencji o ochronie
praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada
1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). Analogiczne stanowisko zajął Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 6 maja 2010 r., II CSK 640/09 (niepubl.), w którym
przyjął, że art. 15 u.s.n.p. nie tworzy swoistego uprawnienia do domagania się
odszkodowania lub zadośćuczynienia, ale wskazuje na możliwość uzyskania pełnej
kompensaty oraz ma charakter normy odsyłającej i określającej zakres
prejudycjalnego związania. Przepis ten nie zwalnia strony od obowiązku wykazania
przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa w postaci szkody i związku
przyczynowego pomiędzy jej powstaniem a przewlekłością. Sąd Najwyższy
wskazał ponadto, że w razie zgłoszenia żądania naprawienia szkody po
prawomocnym zakończeniu postępowania w sprawie przez stronę, która nie
wniosła skargi na przewlekłość (art. 16 u.s.n.p.), rzeczą sądu w postępowaniu
cywilnym jest także ustalenie, czy doszło do zbędnej zwłoki.
7
Z wymienionych orzeczeń Sądu Najwyższego, a także z powołanych
w skardze orzeczeń sądów apelacyjnych, wynika, że art. 15 i 16 u.s.n.p. są
przepisami kolizyjnymi (lub odsyłającymi), które nie stanowią samodzielnych
podstaw odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu przewlekłości postępowania.
Nie oznacza to jednak, że są one pozbawione znaczenia normatywnego. Zgodnie
z art. 4171
§ 3 k.c., jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia
lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia
można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem
niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej.
"Właściwe postępowanie" w rozumieniu tego przepisu zostało uregulowane m.in.
w ustawie o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy
w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez
prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Wniesienie
skargi i jej uwzględnienie przez sąd umożliwiają dochodzenie naprawienia szkody
wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa (art. 15 u.s.n.p.).
„Przepisem odrębnym” w rozumieniu art. 4171
§ 3 k.c. jest zaś art. 16 u.s.n.p., który
wyłącza konieczność uzyskania postanowienia sądu stwierdzającego przewlekłość
postępowania. W obu wypadkach uprawnienie do dochodzenia od Skarbu Państwa
odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez przewlekłość postępowania
przysługuje wyłącznie stronie (uczestnikowi postępowania, interwenientowi
ubocznemu) postępowania, w którym doszło do przewlekłości. Przeciwne
rozumowanie przedstawione przez skarżącą prowadziłoby do paradoksalnego
wniosku, że strona postępowania (uczestnik postępowania, interwenient uboczny)
dochodząca roszczeń od Skarbu Państwa związanych z przewlekłością
postępowania jest w gorszej sytuacji niż osoba niebędąca stroną, oraz
pozbawiałoby normatywnego znaczenia regulacje zamieszczone w art. 15 i 16
u.s.n.p.
Skoro skarżącej nie przysługuje legitymacja w sprawie o naprawienie szkody
wynikłej z przewlekłości postępowania, bezprzedmiotowe są zarzuty naruszenia art.
417 k.c. w związku z art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji RP oraz art. 448 w związku z art.
23 i w związku z art. 417 k.c. w związku z art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji RP przez ich
niezastosowanie.
8
W konsekwencji należy uznać, że nie było podstaw do przyjęcia, aby wyrok
Sądu Apelacyjnego z dnia 12 listopada 2013 r. był niezgodny z prawem.
Sąd Najwyższy nie obciążył skarżącej kosztami postępowania ze względu
na szczególne okoliczności niniejszej sprawy (art. 102 k.p.c.).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 42411
§ 1
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.