Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 362/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSA Jacek Grela (sprawozdawca)
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa A. S. i A. S.
przeciwko Bankowi […] Spółce Akcyjnej w W. - następcy prawnemu […] Banku
Spółki Akcyjnej w W.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 lutego 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. nie obciąża powodów kosztami postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowie żądali uznania za niedozwolone postanowień umowy kredytu
zawartej z pozwanym Bankiem, odnoszących się do ustalanego przez Bank
sposobu przeliczania zadłużenia według kursu franka szwajcarskiego,
Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2012 r. uwzględnił powództwo.
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny w B. wyrokiem z dnia 20 listopada
2012 r. zmienił zaskarżone orzeczenie i oddalił powództwo.
Sądy meriti ustaliły, że powodowie w dniu 21 czerwca 2006 r. zawarli
z pozwanym umowę kredytu na cele mieszkaniowe w kwocie 189.866 złotych na
okres 30 lat, z terminem spłaty do 21 czerwca 2036 r. Kredyt został udzielony
i wykorzystany w złotówkach; w świetle postanowień umowy był jednak kredytem
denominowanym na franki szwajcarskie (CHF), co oznacza, że po jego
wykorzystaniu kwota kredytu (transzy kredytu) była przeliczana ze złotówek na
CHF i od tego momentu saldo kredytu wyrażone zostało w tej walucie. Również
spłata kredytu odbywała się na analogicznych zasadach, jednakże przeliczenie
odbywało się z CHF na złotówki. Kwestionowany przez powodów mechanizm
przeliczania - zgodnie z "Tabelą kursów" obowiązującą w Banku na dany dzień -
ustalony został w § 2 zd. 2 i w § 4 ust. 1a umowy, natomiast mechanizm
przeliczania CHF na złotówki, obowiązujący przy spłacie rat kapitałowo-
odsetkowych, został określony w § 9 ust. 2 zd. 2 umowy.
Sąd Okręgowy uznał, że powodowie mają interes prawny w rozumieniu art.
189 k.p.c. do wystąpienia z roszczeniem określonym pozwem. Do takiej konkluzji
doprowadziła Sąd analiza przesłanek uznania zakwestionowanych przez nich
postanowień umowy za niedozwolone w świetle art. 3851
§ 1 k.c. Zdaniem Sądu
strona powodowa wykazała, że ani te postanowienia, ani ogólne warunki umowy
nie wskazują sposobu w jaki pozwany będzie dokonywał przeliczeń.
Sąd Apelacyjny, oddalając powództwo, uznał, że istotą sporu była właściwa
ocena istnienia po stronie powodowej interesu prawnego. Stwierdził, że nie
zachodzi niepewność wymagająca usunięcia w ramach powództwa ustalającego.
Identyczne postanowienia bowiem, umożliwiające bankowi ustalenie w sposób
3
dowolny tabel kursów walut obcych, są obecnie postanowieniami niedozwolonymi -
wpisanymi z dniem 15 maja 2012 r. do rejestru prowadzonego przez Prezesa
Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Niezależnie od tego, ustawą z dnia
29 lipca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. z 2011 r., Nr 165, poz. 984) - dalej: „nowela” - zmieniono m.in. art. 69
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (aktualnie tekst jednolity Dz. U.
z 2015 r., poz. 128) - dalej: „prawo bankowe” - przez dodanie w ust. 2 po pkt 4 pkt
4a, zobowiązując do zamieszczenia w umowie o kredyt denominowany lub
indeksowany do waluty innej niż polska szczegółowych zasad określania sposobów
i terminów ustalania kursu wymiany walut oraz zasad przeliczania na walutę
wypłaty lub spłaty kredytu. Wprowadzenie tego obowiązku jest, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, dodatkowym i istotnym argumentem przemawiającym za tym,
że powodowie nie mają interesu w dochodzeniu wywiedzionego roszczenia.
W wyniku skargi kasacyjnej powodów Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia
23 października 2013 r., IV CSK 142/13 (niepubl.), uchylił zaskarżony wyrok
i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Podkreślił, że kontrola
abstrakcyjnego wzorca umowy nie może prowadzić do generalnego wyłączenia
danej klauzuli z obrotu. Rzeczą sądu rozstrzygającego zarzut o niedozwolonej
treści konkretnego postanowienia umowy kredytowej jest bowiem rozpoznanie tego
zarzutu w indywidualnym układzie faktycznym, a nie w sposób abstrakcyjny
i mechaniczny. Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia in casu nie musi bowiem być
tożsama nawet w wypadku oceny tego samego postanowienia umownego
stosowanego przez innego przedsiębiorcę.
W zakresie drugiego argumentu Sądu Apelacyjnego, uzasadniającego brak
interesu prawnego po stronie powodów w związku z nowelizacją prawa bankowego,
Sąd Najwyższy stwierdził, że jest on trafny jedynie w części odnoszącej się do
kredytu niespłaconego. Wskazał, że Sąd Apelacyjny nie wypowiedział się co do
tego, czy i jakie skutki ustawa nowelizująca wywiera w stosunku do części kredytu,
który już został spłacony, co było także przedmiotem żądania pozwu.
Rozpoznając sprawę ponownie, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 lutego
2014 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo. W jego ocenie spór dotyczy
4
związania stron postanowieniami umownymi, w których znajdują się odesłania do
ogólnie ujętej „Tabeli kursów”. Nowelizacja prawa bankowego wprowadziła
obowiązek określenia przez strony szczegółowych zasad ustalania kursu wymiany
walut, mających zastąpić wskazane tabele. W sytuacji niewywiązania się przez
pozwanego z obowiązku nałożonego nowelą, po stronie kredytobiorcy powstaje
roszczenie o zobowiązanie kredytodawcy do zawarcia umowy o treści
uwzględniającej rozwiązanie przewidziane art. 69 ust. 2 pkt 4a prawa bankowego.
Zdaniem Sądu drugiej instancji ustalenie zasad spłaty kredytu w części
niespłaconej może w sposób pośredni wywrzeć skutki w odniesieniu do spłaconych
rat. Powodowie mogli bowiem dokonywać spłat w wyższej wysokości, niż ustalonej
przy zastosowaniu rozwiązań przewidzianych nowelą, np. w związku z tzw.
spreadem walutowym, co mogło doprowadzić do nadpłaty. W takiej sytuacji ich
interes prawny może być w całości zaspokojony w drodze powództwa
o świadczenie. Sąd podkreślił, że charakter niedozwolonej klauzuli oraz jej wpływ
na stosunek obligacyjny mogą decydować o wyborze sposobu wyeliminowania jej
z umowy. Przesądza o tym konkretny stan faktyczny.
Powyższy wyrok w całości zaskarżyli skargą kasacyjną powodowie
zarzucając naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię lub
niewłaściwe zastosowanie: art. 189 k.p.c. w zw. z art. 3851
§ 1-3 k.c. i art. 3852
k.c., art. 69 ust. 2 pkt. 4a prawa bankowego w zw. z art. 56 k.c., art. 65 k.c. i art. 4
noweli, art. 3851
§ 3 i 4 k.c., art. 45 ust. 1 i art. 76 Konstytucji RP w zw. z art. 189
k.p.c. oraz naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik
sprawy: art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 321 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 187 § 1 pkt. 1 i 2 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. We wnioskach wnieśli
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania ewentualnie o uchylenie wyroku i oddalenie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszym rzędzie, wymagają analizy zarzuty naruszenia przepisów
postępowania, ponieważ brak uchybień w tym zakresie, stwarza dopiero możliwość
5
właściwej oceny zarzutów materialnoprawnych. Dodać trzeba, że z art. 3983
§ 1 pkt
2 k.p.c. wynika, że podstawą skargi kasacyjnej mogą być tylko takie naruszenia
przepisów postępowania, które mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
W judykaturze Sądu Najwyższego zgodnie przyjmuje się, że do uzasadnienia
wyroku sądu drugiej instancji ma odpowiednie zastosowanie art. 328 § 2 k.p.c.
Utrwalony jest również pogląd, że obraza art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1
k.p.c. może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej gdy uzasadnienie
zaskarżonego wyroku nie ma wszystkich koniecznych elementów, bądź zawiera tak
kardynalne braki, które uniemożliwiają kontrolę kasacyjną (por. np. orzeczenia Sądu
Najwyższego: z dnia 8 października 1997 r., I CKN 312/97, z 19 lutego 2002 r., IV CKN
718/00, z dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 11862/00, z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN
65/01, z dnia 22 maja 2003 r., II CKN 121/01, niepublikowane oraz z dnia 10 listopada
1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, Nr 4, poz. 83). Wadliwością taką jest całkowite
zaniechanie odniesienia się do poczynionych przez Sąd pierwszej instancji ustaleń
faktycznych i przeprowadzonego w obu instancjach postępowania dowodowego,
w sytuacji, gdy odniesienie to stanowi podstawowy i pierwotny obowiązek każdego
sądu rozstrzygającego sprawę merytorycznie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
25 czerwca 2014 r., IV CSK 621/13, niepubl.).
Pomimo nieprecyzyjnego wyjaśnienia przez Sąd Apelacyjny braku interesu
prawnego powodów w wytoczeniu powództwa o ustalenie, nie zachodzi sytuacja
uniemożliwiająca dokonanie kontroli kasacyjnej rozstrzygnięcia. Można bowiem
prześledzić tok rozumowania Sądu, który doprowadził do jasnych konkluzji.
Chybiony był zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 pkt 1 i 2
k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c., Sąd drugiej instancji nie orzekł ponad żądanie.
Przeprowadzona analiza nawiązująca do instytucji tzw. spreadu walutowego, służyła
wyłącznie ocenie interesu prawnego powodów w wytoczeniu powództwa.
Przechodząc do zarzutów związanych z prawem materialnym w pierwszej
kolejności należało uznać za nieuzasadniony zarzut naruszenia art. 45 ust. 1 i art. 76
Konstytucji RP w zw. z art. 189 k.p.c. Brak prawa do sądu bowiem nie może być
utożsamiany z oddaleniem powództwa o ustalenie z uwagi na brak interesu prawnego.
Podkreślenia wymaga, że interes prawny stanowi materialnoprawną przesłankę
6
roszczenia przewidzianego w art. 189 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
24 kwietnia 2014 r., III CSK 182/13, niepubl.). Dokonanie jego oceny świadczy
o merytorycznym rozstrzygnięciu sprawy.
Pojęcie interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. było przedmiotem
licznych judykatów i wypowiedzi przedstawicieli nauk prawnych. Przyjmuje się, że jest
to obiektywna, czyli wywołana rzeczywistą koniecznością ochrony określonej sfery
prawnej, potrzeba uzyskania przez stronę powodową odpowiedniej treści wyroku.
Interes prawny istnieje wówczas, gdy istnieje niepewność stosunku prawnego lub
prawa, wynikająca z obecnego lub przewidywanego ich kwestionowania lub
naruszenia, zatem gdy zachodzi swoista potrzeba ich potwierdzenia, wynikająca
z sytuacji prawnej w jakiej znajduje się powód (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia
14 lipca 1972 r., III CRN 607/71, OSNC 1973, nr 4, poz. 64 i z dnia 22 września 1999 r.,
I PKN 263/99, OSNAP 2000, nr 2, poz. 36 oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia
14 marca 2014 r., III CZP 121/13, niepubl.).
Oceniając interes prawny powodów, Sąd ad quem skoncentrował się głównie
na tym, że nie występuje on wówczas gdy uzasadnione jest posłużenie się dalej
idącym (intensywniejszym) środkiem ochrony prawnej (por. wyroki Sądu Najwyższego:
z dnia 7 marca 2013 r., IV CSK 469/12, niepubl. i z dnia 16 lutego 2011 r., I CSK
305/10, niepubl.).
Bezspornie podstawą żądania powodów było twierdzenie, że określone
postanowienia umowy kredytowej były niedozwolone ponieważ nie określały jasnych
reguł przeliczania należności kredytowych. Zgodzić się trzeba, że w swojej
argumentacji nie nawiązywali do instytucji tzw. speadu walutowego.
Ideą dokonania nowelizacji prawa bankowego ustawą z dnia 29 lipca 2011 r.
było utrzymanie funkcjonujących na rynku kredytów denominowanych według nowych
zasad. Do prawa bankowego został wprowadzony m.in. art. 69 ust. 2 pkt. 4a, zgodnie
z którym umowa kredytu powinna określać w przypadku umowy o kredyt
denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska, szczegółowe
zasady określania sposobów i terminów ustalania kursu wymiany walut, na podstawie
którego w szczególności wyliczana jest kwota kredytu, jego transz i rat kapitałowo-
odsetkowych oraz zasad przeliczania na walutę wypłaty albo spłaty kredytu. W myśl
7
art. 4 noweli w przypadku kredytów lub pożyczek pieniężnych zaciągniętych przez
kredytobiorcę lub pożyczkobiorcę przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy
(co nastąpiło w dniu 26 sierpnia 2011 r.) ma zastosowanie art. 69 ust. 2 pkt 4a oraz art.
75b prawa bankowego, w stosunku do tych kredytów lub pożyczek pieniężnych, które
nie zostały całkowicie spłacone - do tej części kredytu lub pożyczki, która pozostała do
spłacenia. W tym zakresie bank dokonuje bezpłatnie stosownej zmiany umowy
kredytowej lub umowy pożyczki.
W rezultacie ustawodawca wprowadził narzędzie prawne pozwalające
wyeliminować z obrotu postanowienia umowne zawierające niejasne reguły
przeliczania należności kredytowych, zarówno na przyszłość, jak i w odniesieniu do
wcześniej zawartych umów w części, która pozostała do spłacenia.
Zatem abuzywność tych postanowień dostrzeżona przez powodów została
w powyższym zakresie usunięta. W takiej sytuacji, zgodnie ze stanowiskiem Sądu
Najwyższego zawartym w cytowanym wyroku z dnia 23 października 2013 r., po
stronie powodowej brak jest interesu prawnego w wytoczeniu powództwa.
W przypadku części kredytu, który został już spłacony przez powodów, sytuacja
kształtuje się odmiennie. Rozwiązania wprowadzone nowelą nie obejmują bowiem
spłaconych należności. Zauważyć jednak należy, że częściowa spłata kredytu odbyła
się według konkretnych zasad. Powodowie dokonali spłaty przy zastosowaniu
określonego sposobu przeliczeń. Nawet jeżeli był on niejasny według treści
zaskarżonych postanowień umownych, to z chwilą dokonania spłaty został
skonkretyzowany. W rezultacie niedozwolony (abuzywny) charakter tych postanowień
został wyeliminowany. Tym samym został usunięty stan niepewności, który mógłby
usprawiedliwiać interes prawny powodów. Oczywiście zupełnie inną kwestią jest ocena
zastosowanych przeliczników przy spłacie kredytu, np. ze względu na zastosowanie
spreadu walutowego. Jednakże kwestia ta po pierwsze nie była objęta żądaniem
pozwu. Po drugie - jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny - powinna być rozważana
w sprawie z powództwa o świadczenie.
Reasumując uznać należało, że powodowie nie mieli interesu prawnego
w wytoczeniu powództwa o ustalenie również w zakresie, który dotyczył spłaconej
8
części kredytu. Zarzuty naruszenia prawa materialnego okazały się zatem
nieuzasadnione.
Na marginesie, zgodzić się należy ze skarżącymi, że brak jest podstaw do
uznania, że art. 69 ust. 2 pkt. 4a prawa bankowego jest przepisem dyspozytywnym
(a ściślej normą o takim charakterze). Główna funkcja takiej normy polega na
uzupełnieniu treści stosunku prawnego w zakresie nieuregulowanym przez strony.
Charakteryzuje się specyficzną techniką legislacyjną w postaci zwrotów: „w braku
odmiennego zastrzeżenia”, „w braku odmiennej umowy”, „chyba, że umowa
stanowi inaczej”. Nadto norma taka uzupełniając stosunek prawny wprowadza
konkretne rozwiązanie. Tymczasem po pierwsze art. 69 ust. 2 pkt 4a prawa
bankowego nie stwarza stronom możliwości innego rozwiązania, ponieważ
w przypadku kredytów denominowanych lub indeksowanych określenie jasnych
zasad dokonywania przeliczeń stanowi element przedmiotowo istotny umowy.
Po drugie norma ta zawiera tylko obowiązek zamieszczenia tego postanowienia nie
statuując jego treści. Z kolei w odniesieniu do kredytów w niespłaconej części art. 4
noweli daje podstawę do żądania wprowadzenia do umowy konkretnych zasad
dokonywania przeliczeń, co przesądza o tym, że stosunek prawny nie jest
uzupełniany w tym zakresie z mocy prawa.
Z przytoczonych względów skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na
podstawie art. 39814
k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z treści art. 39821
k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c. i art. 102 k.p.c.