Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 111/14
POSTANOWIENIE
Dnia 18 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z wniosku A. P.-B. i P. P.
o dział spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy P. P.
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 11 października 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 21 grudnia 2012 r. Sąd Rejonowy w W.
uwzględniając zgodny wniosek wnioskodawców A. P. – B. i P. P. o dokonanie
działu spadku po zmarłym w dniu 1 października 1997 r. spadkodawcy E. P., ustalił,
że w skład tego spadku wchodzą określone bliżej w sentencji tego postanowienia
składniki majątkowe o łącznej wartości 15.000 zł, które w całości przyznał na
własność wnioskodawcy, obciążając jednocześnie go spłatą w kwocie 7.500 zł na
rzecz wnioskodawczyni. W skład spadku nie zostało zaliczone prawo spadkodawcy
do lokalu mieszkalnego nr 94, położonego w W. przy ul. B., stanowiącego własność
Skarbu Państwa – Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, a przydzielonego
spadkodawcy jako żołnierzowi (w stopniu […]) decyzją z 11 marca 1960 r. w
charakterze kwatery stałej. Sąd Rejonowy przyjął, że stosunek prawny wynikający z
imiennego - pisemnego - nakazu przydziału spadkodawcy kwatery stałej, wydanego
na podstawie obowiązującej wówczas ustawy z dnia 27 kwietnia 1951 r.
o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych nie stworzył cywilnoprawnego stosunku najmu,
stąd też stosunek ten nie wszedł w skład spadku objętego działem. Sąd podkreślił,
że art. 47 tej ustawy wyraźnie stanowił, że do zakwaterowania, określonego w tej
ustawie, nie stosuje się przepisów o najmie lokali. Nie zmieniły tego stanu rzeczy
obowiązujące w dacie otwarcia spadku po spadkodawcy E. P. (emerycie
wojskowym) przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
Od postanowienia Sądu Rejonowego w części ustalającej, że w skład
spadku nie wszedł stosunek najmu wskazanego wyżej lokalu, wnioskodawca złożył
apelację, w której wniósł albo o zmianę tego postanowienia przez zaliczenie do
składu spadku także prawa najmu i dokonanie działu spadku zgodnie z wnioskiem,
albo tez o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Okręgowy w W. uznał, że Sąd pierwszej instancji dokonał prawidłowych
ustaleń faktycznych, stąd przyjął je za własne. Podzielił też podstawę prawną
zaskarżonego postanowienia, w konsekwencji czego oddalił apelację jako
bezzasadną.
3
Wnioskodawca rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego zaskarżył skargą
kasacyjną, zarzucając w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c.) naruszenie art. 33, 35 i 47 ustawy z dnia 27 kwietnia 1951 r.
o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych w związku z art. 680 i 689 k.c. w brzmieniu
obowiązującym do dnia 11 listopada 1994 r. i w związku z art. 55 i 56 ustawy
o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych w brzmieniu obowiązującym w dniu
1 października 1997 r. przez ich błędną wykładnię oraz naruszenie art. 2 ust. 2
ustawy o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych w brzmieniu obowiązującym
w dniu 1 października 1997 r. w związku z art. 8 tej ustawy, a także naruszenie art.
922 § 1 i 2 k.c. przez ich błędną wykładnię. W ramach natomiast drugiej podstawy
kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) zarzucił naruszenie art. 13 § 2 w związku
z art. 391 § 1 i art. 328 § 2 k.p.c. oraz w związku z art. 382 i 366 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przyjmując na wstępie, że skarga kasacyjna jest niezasadna, w pierwszej
kolejności należy odnieść się do zawartego w niej zarzutu naruszenia przez Sąd
drugiej instancji wskazanych wyżej przepisów prawa procesowego. Syntetycznie
kwestię ujmując, naruszenie ma polegać, zdaniem skarżącego, na wadliwym
sporządzeniu przez Sąd Okręgowy uzasadnienia zaskarżonego postanowienia,
gdyż zabrakło w nim szerszej argumentacji co do znaczenia i wpływu na wynik
rozpatrzonej sprawy o dział spadku innych postępowań sądowych toczących się
z jego udziałem, a dotyczących spornego lokalu. Zarzutu powyższego nie można
jednak podzielić, bowiem Sąd Okręgowy rzeczowo i przekonywająco, aczkolwiek
tylko ogólnie wyjaśnił, że materiał procesowy zgromadzony we wszystkich tych
sprawach – wygenerowanych z inicjatywy wnioskodawcy – nie podważa
zasadniczego ustalenia w sprawie, iż spadkodawca (ojciec wnioskodawców) nie był
najemcą zajmowanego lokalu mieszkalnego. Nie można wszak zapominać, że
w postępowaniu cywilnym prowadzonym według przepisów kodeksu postępowania
cywilnego obowiązuje zasada bezpośredniości (art. 235 § 1), co oznacza, iż
postępowanie dowodowe w zasadzie odbywa się przed sądem orzekającym.
Jedynie wzgląd na poważne niedogodności lub niewspółmierność kosztów
w stosunku do przedmiotu sporu albo charakter dowodu uzasadniają gromadzenie
materiału dowodowego przed innym sądem. Ta generalna reguła jest wyraźną
4
wskazówką interpretacyjną co do zakresu i okoliczności, które mogą uzasadniać
wykorzystanie materiału procesowego zebranego w innej sprawie cywilnej.
W tej sytuacji, wobec nietrafności zarzutu natury procesowej, należy
podkreślić, po pierwsze, że w postępowaniu kasacyjnym poza kontrolą Sądu
Najwyższego pozostaje kwestia trafności poczynionych przez sądy meriti ustaleń
faktycznych. Sąd Najwyższy rozpoznający skargę kasacyjną jest bowiem związany
ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia
(art. 39813
§ 2 k.p.c.), a ewentualne zarzuty dotyczące bezpośrednio ustalenia
faktów i oceny dowodów nie mogą być w ogóle w tej skardze zgłaszane (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
Po drugie, należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c., Sąd
Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia oraz w granicach
podstaw, z urzędu natomiast bierze pod rozwagę jedynie nieważność
postępowania, co oznacza związanie przytoczonymi w skardze kasacyjnej jej
podstawami, ogólnie określonymi w art. 3983
§ 1 k.p.c. Podstawy te determinują
kierunek postępowania Sądu Najwyższego.
Z wiążących Sąd Najwyższy – co do zasady – ustaleń faktycznych
stanowiących podstawę zaskarżonego postanowienia wynika, że zajmowany przez
spadkodawcę E. P. lokal mieszkalny nr 94, położony w W. przy ul. B., miał w chwili
otwarcia spadku (1 października 1997 r.) charakter tzw. kwatery stałej. Kwestia
zakwaterowania żołnierzy zawodowych służby stałej, w tym żołnierzy,
korzystających z emerytury wojskowej jest przedmiotem regulacji w ustawie z dnia
22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (tekst
jedn.: Dz.U. z 2010 r. Nr 206, poz.1367 ze zm.; dalej: ustawa z 1995 r. o
zakwaterowaniu), która to ustawa kilkakrotnie podlegała nowelizacji. Uwzględnić
jednak trzeba stan prawny obowiązujący w dacie otwarcia spadku, a zatem tekst tej
ustawy ogłoszony w Dz.U. z 1995 r. Nr 86, poz. 433 ze zm. Według ustalonego
stanu faktycznego i w stanie prawnym obowiązującym w chwili otwarcia spadku po
zmarłym E. P., status prawny spornego lokalu nie nasuwa wątpliwości. Lokal ten
miał wówczas charakter kwatery stałej w rozumieniu przepisów ustawy z 1995 r.
o zakwaterowaniu. Należy zatem podkreślić, że prawo do kwatery stałej mogło
przysługiwać tylko określonym osobom i w ściśle określonych wypadkach
5
(opisanych w art. 22 i 23 tej ustawy). Przysługiwało ono m.in. żołnierzom
zawodowym oraz żołnierzom przeniesionym w stan nieczynny (art. 22 ust. 1) oraz
emerytom wojskowym, czyli żołnierzom zawodowym, którzy nabyli uprawnienia do
emerytury wojskowej lub renty wojskowej (art. 23 ust. 1). Prawo to realizowano
w drodze przydziału kwatery na wniosek żołnierza zawodowego (art. 24). W razie
zaś śmierci emeryta (rencisty) wojskowego prawo do kwatery nabywali jedynie
wspólnie zamieszkali w kwaterze z emerytem lub rencistą, w dniu jego śmierci,
członkowie rodziny uprawnieni do wojskowej renty rodzinnej (art. 23 ust. 2), przy
czym zachowanie lub nabycie uprawnień do kwatery stwierdzał dyrektor oddziału
terenowego Agencji na podstawie zaświadczenia o posiadaniu uprawnień,
o których mowa w ust. 1 i 2, wydanego przez wojskowy organ administracyjny.
Należy podzielić zapatrywanie Sądu Okręgowego, że przytoczone
uregulowanie wskazuje, iż stosunek prawny powstały pomiędzy żołnierzem
zawodowym (emerytem, rencistą wojskowym) a Wojskową Agencją Mieszkaniową
w odniesieniu do przydzielonej kwatery stałej nie ma charakteru cywilnoprawnego.
Przemawia za tym zarówno źródło powstania tego stosunku (decyzja o przydziale
kwatery stałej), jak i - w razie śmierci adresata decyzji o przydziale - poświadczanie
także decyzją administracyjną prawa do kwatery członkom rodziny wspólnie z nim
zamieszkałym i zarazem uprawnionymi do wojskowej renty rodzinnej.
W uzasadnieniu uchwały z dnia 26 marca 2002 r., III CZP 14/02 (OSNC 2002,
nr 12, poz. 148), Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że za uznaniem
administracyjnoprawnego charakteru omawianego stosunku prawnego
przemawiają też i inne przepisy ustawy z 1995 r. o zakwaterowaniu.
W okolicznościach faktycznych sprawy chodzi tu o przepisy różnicujące dwie
kategorie lokali oraz osób korzystających z tych lokali. W przepisie art. 21 ustawy
z 1995 r. o zakwaterowaniu wyróżniono mianowicie kwaterę stałą - przydzielaną
żołnierzowi zawodowemu oraz kwaterę zasiedloną przez inną osobę - która staje
się wówczas lokalem mieszkalnym. W ustawie rozróżnia się także osobę
uprawnioną do kwatery stałej oraz najemcę, tj. osobę, z którą dyrektor oddziału
terenowego Agencji zawiera umowę najmu (art. 30 ust. 2 w związku z art. 29).
Symptomatyczne jest, że przepisy ustawy z 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej normują jedynie sytuację w związku ze śmiercią
6
żołnierza zawodowego i emeryta lub rencisty wojskowego, zajmujących kwaterę,
stanowiąc - jak już nadmieniono - iż prawo do kwatery nabywają wówczas
członkowie rodziny uprawnieni do wojskowej renty rodzinnej, którzy zamieszkiwali
w kwaterze razem z żołnierzem, emerytem lub rencistą w chwili ich śmierci (art. 23).
To unormowanie nie dotyczy śmierci emerytowanego pracownika cywilnego,
któremu wynajęto mieszkanie, bowiem pracownik taki, zgodnie z art. 1 i 2 ust. 1 lit.
a i b ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy
zawodowych i ich rodzin (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 108) nie ma
prawa do emerytury ani renty wojskowej, a mieszkanie mu wynajęte nie jest
kwaterą w rozumieniu ustawy, która pojęcia te rozróżnia.
W związku z tym, że w ustawie z 1995 r. o zakwaterowaniu nie uregulowano
losów stosunku najmu mieszkań zajmowanych przez byłych pracowników
cywilnych po ich śmierci, w tym zakresie wchodzą więc inne przepisy. Na te właśnie
przepisy powołuje się skarżący, wskazując na art. 680 i 689 k.c. w brzmieniu
obowiązującym do dnia 11 listopada 1994 r. i w związku z art. 55 i 56 ustawy z dnia
2 lipca 1994 r. o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych w brzmieniu
obowiązującym w dniu 1 października 1997 r., a także na art. 2 ust. 2 ustawy
o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych w brzmieniu obowiązującym w dniu
1 października 1997 r. w związku z art. 8 tej ustawy.
Wobec takiego właśnie skonkretyzowania przez skarżącego podstawy
kasacyjnej można zauważyć, że okresie od 12 listopada 1994 r. do 23 października
1997 r. przepis art. 8 ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach
mieszkaniowych nie przewidywał wygaśnięcia stosunku najmu w razie braku
określonych w tym przepisie osób bliskich wstępujących w stosunek najmu,
stosunek ten po śmierci najemcy podlegał w takiej sytuacji dziedziczeniu na
zasadach art. 922 i nast. k.c., jako stanowiący prawo majątkowe (zob. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2002 r., I C KN 696/00; nie publ.).
Uwaga ta ma jednak znaczenie tylko marginesowe, gdyż zarzut naruszenia
wskazanych przepisów ustawy z 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych (…) jest
chybiony, skoro z wiążącej Sąd Najwyższy podstawy faktycznej zaskarżonego
wyroku wynika, że sporny lokal miał charakter kwatery stałej, a więc nie był
przedmiotem najmu.
7
W orzecznictwie i doktrynie zgodnie natomiast przyjmuje się, że
przewidziane w art. 922 k.c. dziedziczenie spadkobierców dotyczy jedynie
majątkowych praw i obowiązków spadkodawcy o charakterze cywilnoprawnym.
Prawa i obowiązki wynikające z innych stosunków prawnych nie podlegają ogólnym
regułom dziedziczenia; ich przejście na spadkobierców osoby uprawnionej lub
zobowiązanej wynikać musi z innych przepisów. W związku z tym podniesiony
przez skarżącego zarzut naruszenia art. 922 § 1 i 2 k.c. przez ich błędną wykładnię
również należy uznać za nietrafny.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
(art. 39814
k.p.c.).