Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V KK 4/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Rafał Malarski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jerzy Steckiewicz
SSA del. do SN Dariusz Czajkowski
Protokolant Anna Kowal
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Barbary Nowińskiej,
w sprawie B. Ż.
skazanego z art. 197 § 3 pkt 2 kk i in.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 16 kwietnia 2015 r.,
kasacji, wniesionych przez obrońców
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 28 sierpnia 2014 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w J. z
dnia 4 lutego 2014 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu
apelacyjnym;
II. zwraca oskarżonemu wniesione opłaty kasacyjne.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy, wyrokiem z 4 lutego 2014 r., skazał B. Ż. na karę 3 lat i 6
miesięcy pozbawienia wolności za zgwałcenie w październiku 2010 r. małoletniej L.
M. (art. 197 § 3 pkt 2 k.k.) i na karę 4 lat pobawienia wolności za dwukrotne
usiłowanie zgwałcenia i wielokrotne zgwałcenie w okresie od marca do
października 2012 r. małoletniej L. M. (art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 197 § 3 pkt 2 k.k.
i art. 197 § 3 pkt 2 k.k. w zw. z art. 12 k.k.), wymierzył oskarżonemu karę łączną 4
lat pozbawienia wolności, a na podstawie art. 41 a § 2 k.k. orzekł wobec
oskarżonego zakaz zbliżania się do pokrzywdzonej oraz zakaz kontaktowania się z
nią przez okres 5 lat.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu w dniu 28 sierpnia 2014 r. apelacji obrońcy
co do winy i apelacji prokuratora co do kary, utrzymał w mocy pierwszoinstancyjny
wyrok.
Dwie kasacje od prawomocnego wyroku Sądu odwoławczego wnieśli
obrońcy. Adw. J. L. podniósł, że do rażącego i mającego istotny wpływ na treść
orzeczenia naruszenia art. 433 § 2 k.p.k. doszło na skutek obrazy art. 410 k.p.k.,
art. 457 § 3 k.p.k. w zw. z art. 7 k.p.k. oraz art. 366 § 1 k.p.k. i art. 185 a § 1 k.p.k.,
m. in. przez nieprzesłuchanie ponowne małoletniej pokrzywdzonej, mimo iż w
apelacji obrońcy takie żądanie zostało wyrażone, a oskarżony w czasie pierwszego
składania przez pokrzywdzoną zeznań nie miał obrońcy. Adw. B. L. , formułując
szereg zarzutów naruszenia prawa procesowego (art. 4, 7, 366 § 1, 410, 424 § 1
pkt 1, 433 § 2 i 457 § 3 k.p.k.), zwróciła również uwagę na obrazę art. 185 a § 1
k.p.k., ale w kontekście regulacji przewidzianej w art. 147 § 2 k.p.k., zaznaczając,
że Sąd pierwszej instancji zobligowany był ponownie przesłuchać małoletnią
pokrzywdzoną zarówno wobec pojawienia się istotnych okoliczności wymagających
wyjaśnienia, za które należało uznać odmowę zeznań przez matkę małoletniej
pokrzywdzonej i dziadków macierzystych, jak i wobec odstąpienia od utrwalenia
pierwszego przesłuchania pokrzywdzonej za pomocą urządzenia rejestrującego
obraz i dźwięk.
Prokurator Prokuratury Okręgowej, delegowany do Prokuratury Apelacyjnej,
zażądał w odpowiedzi na kasacje ich oddalenia jako oczywiście bezzasadnych.
3
Stanowisko to zyskało wsparcie obecnego na rozprawie kasacyjnej prokuratora
Prokuratury Generalnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacje okazały się zasadne w tym sensie, że zaskarżony wyrok nie mógł
się ostać.
Decydującą dla wyniku postępowania kasacyjnego rolę odegrały
wyartykułowane w obu skargach zarzuty rażącego naruszenia przez Sąd
odwoławczy art. 185a § 1 k.p.k. Zarzuty te ujęte zostały przez poszczególnych
skarżących w sposób różny – bardziej i mniej poprawny. Najbardziej prawidłowo
zredagował zarzut w tym zakresie adw. J. L., stwierdzając już w części wstępnej
kasacji, że w apelacji swojego autorstwa wyraził wolę ponownego przesłuchania
małoletniej pokrzywdzonej i że obligowało to Sąd ad quem do uwzględnienia tego
żądania, bowiem w trakcie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonej oskarżony nie
miał obrońcy. Adw. B. L. powiązała natomiast konieczność powtórnego
przesłuchania L. M. z zaniechaniem przez organy ścigania dokonania – wbrew
nakazowi z art. 147 § 2 pkt 2 k.p.k. (przed zmianą, która weszła w życie 27 stycznia
2014 r.) – zapisu obrazu i dźwięku pierwszego przesłuchania pokrzywdzonej.
W tym miejscu warto przypomnieć, że w art. 185a § 1 k.p.k. (w brzmieniu
obowiązującym do 27 stycznia 2014 r.) ustawodawca określił dwa wyjątki od
jednokrotnego przesłuchania ofiary m. in. zgwałcenia, która w chwili tej czynności
procesowej nie ukończyła 15 lat. Pierwszym było wyjście na jaw istotnych
okoliczności, których wyjaśnienie wymagało ponownego przesłuchania, a drugim
żądanie ponownego przesłuchania wyrażone przez oskarżonego, który nie miał
obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. W tej ostatniej
sytuacji pozbawione znaczenia jest to, jakimi względami wniosek motywowano oraz
czy w ogóle go uzasadniono; wystarczający jest tu sam fakt zgłoszenia żądania
przez oskarżonego lub jego obrońcę, by sąd był zobowiązany do ponownego
przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego (zob. post. SN z 15 marca 2012 r., III
KK 244/11, OSNKW 2012, z. 6, poz. 68). Przyjmuje się też w orzecznictwie, że w
wypadkach określanych w art. 185 a § 1 k.p.k. (w starym i nowym brzmieniu)
podstawę nieuwzględnienia wniosku dowodowego o ponowne przesłuchanie
pokrzywdzonego stanowi art. 170 § 1 k.p.k., wskazujący przesłanki oddalenia
4
wniosku dowodowego. Innymi słowy, żądanie ponownego przesłuchania
małoletniego pokrzywdzonego podlega ocenia jak każdy wniosek dowodowy (zob.
post. SN z 7 maja 2013 r., III KK 380/12, OSNKW 2013, z. 9, poz. 74).
Przechodząc na grunt niniejszej sprawy, a zarazem pomijając analizowanie
ewidentnie błędnej tezy o ujawnienie się in concreto istotnych okoliczności
wymagających powtórnego przesłuchania małoletniej ofiary zgwałcenia (takimi
okolicznościami miałoby być według obrony skorzystanie przez niektórych
świadków z prawa do odmowy złożenia zeznań), należało dobitnie stwierdzić, że w
apelacji sporządzonej przez adw. J. L. wyrażona została w dostatecznie jasny
sposób, choć dość nieporadnie, wola ponownego przesłuchania L. M. Co prawda
żądanie ponownego przesłuchania małoletniej pokrzywdzonej autor apelacji
argumentował odmową złożenia zeznań przez matkę i dziadków pokrzywdzonej ,
ale pozbawione to było prawnego znaczenia. Już sam fakt zgłoszenia przez
obrońcę żądania ponownego przesłuchania małoletniej ofiary zgwałcenia był tu
przesądzający. Chybiona w tej mierze motywacja nie miała nic do rzeczy. Nie budzi
wątpliwości, że takie żądanie obrońcy było skuteczne przez wzgląd na statuowaną
w art. 186 § 2 k.p.k. samodzielność działań procesowych oskarżonego i obrońcy,
pozwalającą im na niezależne od siebie wykonywanie czynności procesowych.
Nasuwa się siłą rzeczy pytanie: czy postulat ponownego przesłuchania, o
którym mowa w art. 185 a § 1 k.p.k., może być skutecznie wysunięty na etapie
postępowania apelacyjnego? Kierując się jedną z ważniejszych reguł wykładni
językowej – lege non distinguente – trzeba odnotować, że skoro sam ustawodawca
w komentowanym przepisie nie wprowadził w omawianym zakresie ograniczeń, np.
stanowiąc, że żądanie ponownego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego
można zgłosić do określonego momentu, to takich ograniczeń nie wolno
wprowadzać interpretatorowi. Dopuszczalne pozostaje zatem zgłoszenie takiego
żądania w fazie postępowania drugoinstancyjnego. Uprawnienia tego nie niweczy
wyrażony w art. 338 § 1 k.p.k. postulat składania przez oskarżonego wniosków
dowodowych w mającym instrukcyjny charakter terminie 7 dni od doręczenia mu
aktu oskarżenia.
Nie sposób było też odmówić racji adw. B. L., gdy utrzymywała, że w sprawie
doszło do poważnego naruszenia art. 147 § 2 pkt 2 k.p.k. (w brzmieniu sprzed dnia
5
27 stycznia 2014 r.). Przepis ten stanowił wówczas, że jeżeli względy techniczne
nie stoją na przeszkodzie, przesłuchanie pokrzywdzonego, o którym mowa w art.
185a k.p.k., utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk. Co
należało rozumieć pod pojęciem „względów technicznych” ustawa nie wyjaśniała,
niemniej z pewnością nie można było utożsamiać tego zwrotu, statuującego w
powiązaniu z całą treścią przepisu względny obowiązek (zob. wyr. SN z 7 listopada
2011 r., V KK 143/11), z brakiem w zasięgu ręki sprzętu służącego do dokonywania
zapisu wizualnego i audialnego. W okresie, kiedy przesłuchiwana była L. M.,
wejście w posiadanie przez organy procesowe urządzenia typu analogowego lub
cyfrowego, wymienionego w rozporządzeniu wykonawczym Ministra
Sprawiedliwości z 14 września 2012 r. (Dz. U. 2012, poz. 1090), nie nastręczało
jakichkolwiek trudności.
Sąd Najwyższy był zdania, że brak zapisu obrazu i dźwięku z przesłuchania
małoletniej pokrzywdzonej L. M., który przecież w sposób najwierniejszy mógłby
oddać treść i przebieg przesłuchania, stanowił dodatkowy i jakże ważki argument
wspierający tezę o potrzebie ponowienia tej czynności procesowej. Opisane
uchybienie mogło realnie utrudnić oskarżonemu kwestionowanie relacji
pokrzywdzonej, co niewątpliwie stawiało pod znakiem zapytania rzetelność procesu
w rozumieniu art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności z 1950 r.
Z przedstawionych racji, a więc z uwagi na rażącą i mającą istotny wpływ na
treść zaskarżonego wyroku obrazę art. 185a § 1 k.p.k., której dopuścił się Sąd
odwoławczy, należało drugoinstancyjny wyrok uchylić i przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania w postępowaniu apelacyjnym (art. 537 § 2 k.p.k.).
Wobec faktu, że oskarżony nie miał obrońcy w trakcie pierwszego
przesłuchania małoletniej pokrzywdzonej, oraz wobec wyrażonego w apelacji
obrońcy żądania powtórnego jej przesłuchania powinnością Sądu Apelacyjnego
będzie - o ile rzecz jasna nie wystąpią powody oddalenia wniosku dowodowego
określone w art. 170 § 1 k.p.k. – wykonanie tej czynności procesowej według zasad
przewidzianych w art. 185a § 2 k.p.k. Byłoby celowe, aby przesłuchania
pokrzywdzonej na posiedzeniu dokonał Sąd ad quem w takim samym składzie, w
jakim będzie rozpoznawał sprawę na rozprawie apelacyjnej (art. 30 § 2 k.p.k.).
6
Treść art. 452 § 2 k.p.k. nie będzie sprzeciwiała się temu, aby w myśl art. 185a § 3
k.p.k. doszło do odtworzenia na rozprawie apelacyjnej zapisu obrazu i dźwięku
ponownego przesłuchania małoletniej pokrzywdzonej oraz odczytania protokołu z
tej czynności, co najpewniej przyczyni się wydatnie do przyspieszenia
postępowania. Warto podkreślić, że zakaz przeprowadzania w postępowaniu
apelacyjnym na nowo przewodu w całości lub w znacznej części w żadnym razie
nie oznacza uprawnienia instancji odwoławczej jedynie do przeprowadzenia
dowodów o drugorzędnym, podrzędnym czy mniej istotnym znaczeniu oraz
niedopuszczalności przeprowadzenia dowodu, który miałby mieć istotne znaczenie
(zob. wyr. SN z 7 lutego 2013 r., II KK 51/12). Baczyć tylko należy, aby na etapie
apelacyjnym nie dochodziło, niejako po raz pierwszy, do przeprowadzenia
dowodów kluczowych dla danego procesu (zob. post. SN z 5 listopada 2013 r., III
KK 217/13).
Sumując dotychczasowe rozważania, należało stwierdzić, co następuje.
Ponowne przesłuchanie pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 185a § 1
k.p.k., jest dopuszczalne, jeżeli zażąda tego w toku procesu, a więc i w
postępowaniu apelacyjnym, oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie
pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego; skuteczność takiego żądania -
podlegającego ocenie z punktu widzenia art. 170 § 1 k.p.k. – nie jest
warunkowana ani podaniem powodu jego zgłoszenia, ani prawidłowością
przedstawionego uzasadnienia wniosku; ponownemu przesłuchaniu takiego
pokrzywdzonego w stadium postępowania apelacyjnego nie stoi na
przeszkodzie co do zasady art. 452 § 2 k.p.k.
Sąd Najwyższy, korzystając z rozwiązania określonego w art. 436 k.p.k. w
zw. art. 518 k.p.k., ograniczył rozpoznanie obu kasacji tylko do uchybień
związanych z unormowaniem zawartym w art. 185a § 1 k.p.k., ponieważ uznał, że
rozpoznanie w tym zakresie jest wystarczające do wydania wyroku. Rozpoznanie
pozostałych zarzutów – pomijając, że w znacznej mierze stanowiły one próbę
przeforsowania niedopuszczalnego w postępowaniu kasacyjnym zarzutu błędu w
ustaleniach faktycznych – byłoby przedwczesne.
Już na koniec i poniekąd na marginesie – bo zarzut tego rodzaju nie został w
kasacji podniesiony – Sąd Najwyższy dostrzegł celowość zasygnalizowania, że w
7
wyroku skazującym za dwa lub więcej przestępstw należy precyzyjnie wskazać, za
które z nich wymierzony został taki czy inny środek karny. Powinność taką
wyprowadza się z treści art. 413 § 2 pkt 2 k.p.k.
Zwrot wniesionych opłat kasacyjnych nastąpił zgodnie z art. 527 § 4 k.p.k.