Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 305/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Karol Weitz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. W.
przeciwko H. J. i Gminie Miejskiej K. - Zarządowi Cmentarzy Komunalnych w K.
przy interwencji ubocznej po stronie pozwanej E. M.
o ustalenie prawa do dysponowania grobem,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 maja 2015 r.
skargi kasacyjnej pozwanej H. J.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 stycznia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanej H. J. na rzecz
powódki 180 zł (sto osiemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
W wyroku z dnia 21 marca 2013 r. w sprawie z powództwa B. W. przeciwko
H. J. i Gminie Miejskiej K. - Zarządowi Cmentarzy w K., przy udziale – po stronie
pozwanej - interwenienta ubocznego E. M., Sąd Okręgowy w K. ustalił, że powódce
przysługuje prawo do współdecydowania – razem z dotychczasowym dysponentem
H. J. – grobem murowanym (grobowiec) zlokalizowanym na Cmentarzu w K., na
kwaterze 8 wojskowej, rząd płd., grób nr 5, w szczególności w zakresie:
współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobowcu, organizacji i
sposobie pochówku, w tym co do sposobu pochowania zwłok ludzkich bądź ich
ekshumacji, formy i sposobu sprawowania kultu zmarłych oraz ochrony ich dobrej
pamięci i czci, decyzji odnośnie do urządzenia, remontu, konserwacji i zdobienia
nagrobka, w tym umiejscowienia kwiatów, zniczy stałych, okresowych, prawa do
ochrony przed naruszeniami, a także załatwiania spraw z Zarządem Cmentarzy
Komunalnych w K.
W przedmiotowym grobie pochowani są: S. W. - dziadek powódki
i interwenientki ubocznej oraz ojciec pozwanej H. J., M. W. – babcia powódki i
interwenientki ubocznej oraz matka pozwanej H. J., a także M. W. – zmarły w 2007
r. ojciec powódki, brat pozwanej H. J. oraz wujek interwenientki ubocznej.
Grób wykonano w latach 1963-1964 na zlecenie M. W. i z jego środków.
Prawomocnym wyrokiem z dnia 8 stycznia 2010 r., sygn. akt. … 1606/09,
w sprawie z powództwa H. J. przeciw Gminie Miejskiej K. – Zarządowi Cmentarzy
w K. Sąd Okręgowy w K. ustalił, że H. J. przysługuje prawo do dysponowania
spornym grobem. Sąd Okręgowy z urzędu powiadomił E. W. o sprawie … 1606/09
i pouczył ją o możliwości zgłoszenia interwencji ubocznej. Nie wzięła ona jednak
udziału w tej sprawie.
Uwzględniając powództwo Sąd Okręgowy przyjął, że powódka ma interes
prawny w żądaniu ustalenia prawa do współdysponowania grobem. Uznał też,
że prawo to przysługuje jej z uwagi na pochowanie w grobie jej bliskich krewnych
oraz wynikające z tego tytułu prawo do kultu pamięci tych osób.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 21 stycznia 2014 r. oddalił apelację
pozwanej H. J. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 21 marca 2013 r. Nie podzielił
3
zarzutów H. J. co do naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 365 w zw. z art.
366 i art. 81 k.p.c. w kontekście skutków wyroku Sądu Okręgowego z dnia 8
stycznia 2010 r. w sprawie … 1606/09. Przyjął, że w sprawie o ustalenie prawa do
grobu współuczestnictwo osób dochodzących ochrony na podstawie art. 189 k.p.c.
nie ma cech współuczestnictwa jednolitego. Założywszy, że powódka była
interwenientką uboczną w sprawie … 1606/09, Sąd Apelacyjny uznał więc, że jej
interwencja nie była interwencją samoistną. Prawo do kultu pamięci osoby bliskiej
stanowi dobro osobiste i jako prawo osobiste przysługuje powódce samoistnie i
niepodzielnie niezależnie od takiego samego prawa pozwanej H. J. Nie może być
więc mowy o wspólnym prawie, co wyklucza współuczestnictwo jednolite i
przesądza o niesamoistnym charakterze interwencji ubocznej powódki w
sprawie … 1606/09. W związku z tym wyrok wydany w sprawie … 1606/09 nie
mógł odnieść wobec niej bezpośredniego skutku. Powódka miała więc prawo do
wszczęcia sprawy o ustalenie jej prawa do dysponowania spornym grobem.
Pozwana H. J. zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 21 stycznia 2014
r. w całości. W skardze kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 199 § 1 pkt 2 i art. 195
§ 2 zdanie 2 k.p.c. Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i o przekazanie
sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. (jak należy przyjąć - w zw. z art.
391 § 1 k.p.c.) pozwana łączy z tym, że z mocy art. 366 w zw. z art. 365 § 1 k.p.c.
Sąd drugiej instancji powinien był w niniejszej sprawie odrzucić pozew ze względu
na powagę rzecz osądzonej – także względem powódki – wyroku Sądu
Okręgowego z dnia 8 stycznia 2010 r. w sprawie … 1606/09. Stanowisko
o działaniu powagi rzeczy osądzonej tego wyroku względem powódki pozwana
wywodzi z założenia, że prawo do spornego grobu przysługujące kilku osobom ma
być wspólnym prawem pozwanej i powódki, w związku z czym w sprawie …
1606/09 miałoby zachodzić potencjalnie współuczestnictwo jednolite pomiędzy
pozwaną a powódką, a gdyby powódka była zgłosiła interwencję uboczną w tejże
sprawie, wtedy byłaby to interwencja uboczna samoistna. Osoba, która byłaby
współuczestnikiem jednolitym lub interwenientem ubocznym samoistnym, jest zaś
4
objęta prawomocnością materialną wyroku, w tym jego powagą rzeczy osądzonej,
choćby nie uczestniczyła w postępowaniu, w którym zapadł wyrok.
Przyjmuje się, że uprawnienia, które określa się zbiorczym mianem „prawa
do grobu” względnie „prawa do dysponowania grobem”, mogą przysługiwać więcej
niż jednej osobie w stosunku do tego samego grobu (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dni 29 września 1978 r., III CZP 56/78, OSNCP 1979, nr 4, poz. 68;
wyroki Sąd Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 513/08, nie publ.; z dnia
3 grudnia 2010 r., I CSK 66/10, nie publ.). Podkreśla się także, że uprawnienia te,
wywodzone – jak w niniejszej sprawie – z dobra osobistego w postaci prawa do
kultu zmarłych osób bliskich oraz ochrony ich dobrej pamięci i czci (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 155/94, OSNC 1995, nr 3,
poz. 52; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2011 r., III CSK 340/10,
nie publ.), mają głównie charakter osobisty i niemajątkowy, a towarzyszące im
ewentualnie elementy natury majątkowej są zdominowane przez uprawnienia
niemajątkowe (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP
155/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 52; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia
2010 r., I CSK 66/10, nie publ.).
Dobra osobiste osób fizycznych z natury rzeczy mają charakter indywidualny
i przysługują konkretnym osobom. Jeżeli więc uprawnienia do określonego grobu
są wywodzone z prawa do kultu zmarłych osób bliskich oraz ochrony ich dobrej
pamięci i czci, wtedy również te uprawnienia mogą mieć wyłącznie charakter
indywidualny, tj. przysługiwać indywidualnie oznaczonym osobom bliskim zmarłych
pochowanych w grobie. W wypadku, w którym jest kilka osób, które, powołując
się na swoje prawo do kultu zmarłych osób bliskich oraz ochrony ich dobrej
pamięci i czci, wywodzą z tego swoje uprawnienia do grobu, w którym te osoby
bliskie są pochowane, wtedy osoby te – ściśle rzecz biorąc – mogą być równolegle
indywidualnie uprawnione do grobu, a nie współuprawnione do niego, jeżeli
rozumiałoby się przez to, że uprawnienia do grobu są ich wspólnymi uprawnieniami.
Odrębnym zagadnieniem jest to, że istnienie obok siebie równoległych uprawnień
kilku osób do tego samego grobu powoduje, iż realizacja tych uprawnień musi być
– o ile nie ma pomiędzy uprawnionymi zgody - harmonizowana, czemu służyć
mogą w drodze ostrożnej analogii reguły dotyczące wspólnych praw, którymi
5
w prawie polskim – wobec braku przepisów o wspólności praw w ogólności – mogą
być tylko przepisy o współwłasności (por. - przy założeniu jednak wspólności
uprawnień, choćby majątkowych, tworzących „prawo do grobu” – wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 16 maja 1978 r., I CR 57/78, OSPiKA 1979, nr 9, poz. 163;
z 7 maja 2009 r., IV CSK 513/08, nie publ.; z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 66/10,
nie publ.).
Przechodząc na grunt okoliczności niniejszej sprawy stwierdzić należy, że
o tym, czy i jakie znaczenie dla jej rozpoznania może mieć prawomocny wyrok
wydany w sprawie … 1606/09, decyduje – w kontekście zarzutu naruszenia art. 199
§ 1 pkt 2 k.p.c. – to, jakie są granice podmiotowe prawomocności tego wyroku.
Wyjaśnienia przy tym wymaga, że potencjalne objęcie osoby trzeciej
prawomocnością materialną wyroku może uzasadniać zgłoszenie przez nią
interwencji ubocznej samoistnej (art. 81 k.p.c.), nie jest jednak tak, że to objęcie tej
osoby ową prawomocnością stanowi skutek rzeczywistego zgłoszenia interwencji
ubocznej. W związku z tym okoliczność, że powódka – wbrew sugestii płynącej
z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego – nie zgłosiła interwencji ubocznej
w sprawie … 1606/09, nie ma znaczenia dla oceny, czy objęta jest ona
prawomocnością materialną wyroku wydanego w tejże sprawie. Dla tej oceny
decydujące jest, czy istnieją jakiekolwiek podstawy do rozciągnięcia na nią tej
prawomocności.
Podstaw takich nie ma w żadnym wyraźnym przepisie prawa. Nie ma
bowiem normy, która rozszerzałaby prawomocność materialną takiego wyroku jak
wydany w sprawie … 1606/09 na osoby inne niż strony postępowania (art. 365 § 1 i
art. 366 k.p.c.). Podobnie nie można przyjąć, aby spór o ustalenie prawa
do dysponowania grobem z powództwa jednej osoby roszczącej sobie takie prawo
z powołaniem się na własne dobro osobiste w postaci prawa do kultu pamięci osób
pochowanych w grobie przeciw osobie trzeciej był sporem, w którym uzasadnione
byłoby rozszerzenie pod względem podmiotowym granic prawomocności
materialnej wyroku rozstrzygającego taki spór na inne osoby, nieuczestniczące
w postępowaniu, które również roszczą się uprawnienia do przedmiotowego grobu
z uwagi na ich analogiczne dobra osobiste. Równoległość i indywidualność
uprawnień do grobu kilku osób przesądza o tym, że poszczególne osoby roszczące
6
sobie takie uprawnienia nie pozostają w stosunku do siebie ani do przedmiotu
sporu w relacji, która powodowałaby rozciągnięcie granic podmiotowych
prawomocności materialnej wyroku na każdego z uprawnionych. Granice te
obejmują tylko tego uprawnionego, który wytoczył powództwo, albo który został
pozwany. Przesądza to o tym, że zarzut naruszenia art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. w zw.
z art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c., jest bezzasadny.
Zarzucając naruszenie art. 195 § 2 zd. 2 k.p.c. pozwana podnosi, że Sąd
Apelacyjny rozpoznał sprawę mimo niewłaściwego ukształtowania podmiotowego
procesu, gdyż w charakterze strony powodowej konieczny był łączny udział
powódki, pozwanej i interwenientki ubocznej. Konieczność ta miałaby wynikać
z tego, że prawo do grobu, o które chodzi w sprawie, jest wspólne, w związku
z czym powódka nie ma samodzielnie legitymacji procesowej czynnej.
Dla uzupełnienia legitymacji po stronie powodowej zasadne miało w związku z tym
być zastosowanie art. 195 § 2 zd. 2 k.p.c., a wobec nieuzupełnienia tej legitymacji
powództwo należało oddalić.
Pomijając okoliczność, że art. 195 § 2 zd. 2 k.p.c. nie ma zastosowania
przed sądem drugiej instancji (por. art. 391 § 1 zd. 2 k.p.c.), stwierdzić należy,
że zarzut naruszenia tego przepisu przez pozwaną jest sprzeczny z omówionym już
zarzutem naruszenia art. 199 § 2 pkt 2 k.p.c. Nie można bowiem jednocześnie
twierdzić, że powództwo powinno być odrzucone z powodu powagi rzeczy
osądzonej innego prawomocnego wyroku, i że powinno ono być oddalone
z powodu braku legitymacji procesowej czynnej. Trzeba też podnieść,
że rozumowanie pozwanej, zakładające, że powódka, pozwana i interwenientka
uboczna – jako współuprawnione do spornego grobu – tylko razem mogłyby
wytoczyć powództwo wobec osoby trzeciej o ustalenie prawa do tego grobu jednej
z nich, tj. powódki, oznaczałoby, że powódka w istocie bez zgody pozwanej
i interwenientki ubocznej nie mogłaby dochodzić ochrony prawa, które - według jej
twierdzeń - ma jej przysługiwać. Ponadto rozumowanie to jest sprzeczne z tym,
co pozwana sama uczyniła wytaczając powództwo w sprawie … 1606/09.
Dla oceny zarzutu naruszenia art. 195 § 2 zd. 2 k.p.c. w okolicznościach
sprawy decydujące jest jednakże założenie, że w razie, gdy uprawnienia do tego
7
samego grobu rości sobie kilka osób powołujących się na własne dobra osobiste
w postaci prawa do kultu zmarłych osób bliskich pochowanych w tym grobie oraz
ochrony ich dobrej pamięci i czci, uprawnienia te mają charakter równoległy
i indywidualny i nie są uprawnieniami wspólnymi tych osób. Założenie to prowadzi
bowiem do tego, że każda z osób roszczących sobie w takiej sytuacji uprawnienia
do grobu ma własną, indywidualną legitymację procesową do dochodzenia
ustalenia tych uprawnień, jak również własną indywidualną legitymację procesową
do występowania w sprawie o takie ustalenie po stronie biernej. Czyni to zarzut
naruszenia art. 195 § 2 zd. 2 k.p.c. bezzasadnym.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
oraz art. 98
§ 1 i 3, art. 108 § 1 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c., orzekł jak w sentencji.