Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CNP 30/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie skargi Ł. S. o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 22 sierpnia 2013 r., sygn. akt V Ca ../13, wydanego w sprawie
z powództwa Ł. S.
przeciwko S. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 14 maja 2015 r.,
1. oddala skargę;
2. oddala wniosek strony pozwanej o przyznanie kosztów
postępowania wywołanego wniesieniem skargi.
2
UZASADNIENIE
Powód złożył skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
wyroku Sądu Okręgowego z dnia 22 sierpnia 2013 r. Wyrokiem tym oddalono
apelację powoda wniesioną od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 23 października
2012 r. Rozstrzygnięcia obu Sądów meriti oparte zostały o następujące ustalenia
faktyczne.
Powód L. S. dochodził od pozwanej zapłaty kwoty 13.566,94 zł z odsetkami
w wysokości 25% na podstawie „Porozumienia z dnia 20 kwietnia 2010 r.”, na mocy
którego pozwana zobowiązała się do bezwarunkowego zapłacenia na rzecz G. J.
50% kwoty, stanowiącej różnicę pomiędzy nakładami G. J. i nakładami S. W., tj.
kwoty 13.566,94 zł (§ 3). W umowie tej przewidziano odsetki kapitałowe w
wysokości 25% (§ 4).
G. J. dokonał cesji należności wynikającej z „Porozumienia z dnia
20 kwietnia 2010 r.” na rzecz L. S., powoda w niniejszej sprawie (cesjonariusza).
Nakazem zapłaty z dnia 1 grudnia 2010 r. zasądzono od pozwanej
dochodzoną należność główną i odsetki kapitałowe w wysokości czterokrotności
stopy kredytu lombardowego (art. 359 § 21
k.c.). Pozwana kwestionowała to
rozstrzygnięcie w sprzeciwie od nakazu zapłaty, wnosząc o jego uchylenie
i oddalenie powództwa.
Analizując treść „Porozumienia” z dnia 20 kwietnia 2010 r. i okoliczności jego
zawarcia, Sąd Rejonowy stwierdził, że nie mogło ono prowadzić do powstania
skutecznego roszczenia o zapłatę po stronie wierzyciela (cedenta) z tej racji,
iż miało ono charakter czynności prawnej abstrakcyjnej. W prawie polskim
obowiązuje ogólna zasada czynności prawnych kauzalnych, zgodnie z którą każde
przysporzenie majątkowe na rzecz innego podmiotu prawa cywilnego wymaga
istnienia typowego celu przysporzenia (causae). W ocenie Sądu Rejonowego,
wspomniane „Porozumienie” jest sprzeczne ponadto z przepisem art. 3531
k.c. oraz
zasadami współżycia społecznego (art. 58 k.c.). Cedent nadal bowiem prowadzi
spółkę z o.o., którą w chwili zawierania porozumienia z pozwaną zobowiązał się
3
zlikwidować, a mimo tego powód (cesjonariusz) nadal dochodzi od pozwanej
zapłaty należności głównej z odsetkami przekraczającymi odsetki maksymalne.
Sąd drugiej instancji oddalił apelację powoda, podzielając ustalenia
faktyczne i oceny prawne Sądu Rejonowego. Uzupełnił wywód tego Sądu
dodatkowymi wyjaśnieniami, że „sprzeczność z zasadami współżycia społecznego
(porozumienia) wynika z nadania zobowiązaniu pozwanej abstrakcyjnego
charakteru”. Sąd Okręgowy dostrzegł możliwość dokonywania nieprzewidzianych
przez prawo czynności prawnych abstrakcyjnych w odniesieniu do czynności
prawnych nazwanych, natomiast w zakresie umów nienazwanych dopuszczalność
zobowiązań abstrakcyjnych musi być oceniana w każdym przypadku
z uwzględnieniem kryterium ważności umów, jakim jest niesprzeczność
z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.).
W skardze powoda stwierdzono, że prawomocny wyrok Sądu Okręgowego
jest sprzeczny z art. 3531
§ 1 k.c., narusza także postanowienie art. 58 § 2 k.c.
W skardze zawarto dłuższy wywód prawny o tym, że dopuszczalność kreowania
czynności prawnych (umów) o charakterze abstrakcyjnym odnowi się także do
kategorii tzw. nienazwanych czynności prawnych, a do nich właśnie należało
„Porozumienie” z dnia 20 kwietnia 2010 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie powód (cesjonariusz) wywodzi swoje roszczenia
z „Porozumienia”, które zawarł jego poprzednik prawny (cedent) z dłużniczką
(pozwaną). Zgodnie z tym „Porozumieniem”, dłużniczka zobowiązuje się do
bezwarunkowego zapłacenia na rzecz G. J. (cedenta) 50% kwoty stanowiącej
różnicę między nakładami G. J. a nakładani dłużniczki, tj. kwoty 13.566,94 zł.
Płatność tej kwoty nastąpi w terminie 12 miesięcy (§ 3 ust. 1).
Analiza jurydyczna treści tej umowy wskazuje m.in. na to, kto jest
wierzycielem i dłużnikiem, jaka jest wysokość świadczenia dłużnika, w jaki sposób
ustalono wysokość tego świadczenia. Jednocześnie z ustaleń faktycznych
dokonanych przez Sądy meriti wynika, że między stronami „Porozumienia” doszło
do szczególnego rozliczenia. Polegało ono na tym, że dokonały one „gotówkowych
nakładów na spółkę z o.o.” w odpowiednich kwotach (cedent większej, a pozwana
4
mniejszej), następnie pozwana sprzedała kontrahentowi swoje udziały w tej spółce
za 1 zł. Suma wskazana w „Porozumieniu” stanowi 50% różnicy pomiędzy
„nakładami poniesionymi przez wspólników na spółkę”, której byli wspólnikami.
Strony planowały likwidację niedochodowej spółki bądź ogłoszenie jej upadłości
(§ 3 ust. 2 „Porozumienia”).
W literaturze polskiej de lege lata nie ma zasadniczej zgodności poglądów co
do tego, jaki jest zakres odstępstwa od reguły kauzalności czynności prawnych
obligacyjnych o charakterze przysparzającym. Dyskusję tę zintensyfikowało m.in.
pojawienie się w obrocie prawnym na szerszą skalę papierów wartościowych
(w tym weksli), rozwój niektórych instytucji prawa obligacyjnego (np. przyjęcia
przekazu), a także nieznanej wcześniej w polskiej praktyce gospodarczej tzw.
gwarancji na pierwsze żądania. Bronione jest tradycyjne stanowisko, zgodnie
z którym odstępstwa od reguły kauzalności przysporzeń majątkowych może
dokonywać jedynie sam ustawodawca z pewnymi wyjątkami wynikającymi
z potrzeb międzynarodowego obrotu handlowego (np. właśnie w zakresie umowy
gwarancji „na pierwsze żądania”, która z woli stron może być ukształtowana jako
umowa abstrakcyjna). Wyrażane jest też stanowisko o możliwości kreowania przez
strony abstrakcyjnych czynności prawnych niekauzalnych (umów nienazwanych).
Kiedy indziej dopuszcza się możliwość takiej redukcji w treści umowy zarzutów
materialnoprawnych (niweczących lub odraczających uprawnienie), które mogą
w efekcie prowadzić do wykreowania czynności prawnej o charakterze
abstrakcyjnym lub zbliżonej do takiej czynności. Prezentowane jest też stanowisko
w pewnym sensie kompromisowe, zgodnie z którym istnieje de lege lata możliwość
wyłączenia kauzalności wolą stron umowy, przy założeniu „generalnego
domniemania” kauzalnego charakteru umowy o skutkach obligacyjnych.
Stanowisku takiemu towarzyszy uzasadnienie, że ogólne przepisy (np. art. 3531
k.c.,
art. 58 k.c.) mogą stanowić odpowiednie i wystarczające mechanizmy kontroli
prawnej stosunków abstrakcyjnych w obrocie prawnym.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 26 stycznia 2011 r., IV CSK 299/10 (nie publ.)
Sąd Najwyższy rozważał kwestię ważności zobowiązania zaciągniętego przez
dłużnika do dokonania nieodpłatnego przysporzenia na rzecz wierzycieli w razie
braku lub wadliwości causae przysporzenia i wyraził stanowisko, że zasada
5
kauzalności pozostaje ograniczona jedynie do tych czynności prawnych, które de
lege lata ujęte zostały jako czynności nazwane. Możliwość dokonywania kontroli
prawnej abstrakcyjnych czynności nieznanych Sąd Najwyższy – podobnie jak
w piśmiennictwie – dostrzega w przepisach ogólnych dotyczących zobowiązań, tj.
w art. 58 k.c. i art. 3531
k.c.
W tej sytuacji nie sposób twierdzić, że zaskarżony prawomocny wyrok Sądu
Okręgowego z dnia 22 sierpnia 2013 r. został wydany z naruszeniem prawa
w rozumieniu art. 4241
§ 1 k.p.c. Sąd ten w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
nawiązał do poglądów wyrażonych w piśmiennictwie i judykaturze, umotywował
w sposób poprawny jurydycznie swoje stanowisko (art. 328 § 2 k.p.c.).
W piśmiennictwie polskim istotnie przeważa stanowisko o istnieniu w polskim
porządku prawnym zasady kauzalności (w wersji zasady podstawowej lub
„domniemania” tej zasady). Stanowisko takie wynika także z treści uzasadnienia
przytoczonego wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2011 r. Chodzi
natomiast o kwestię ewentualnego ograniczenia zasady kauzalności (oczywiście
poza samą gwarancją „na pierwsze żądania” i innymi wersjami tzw. gwarancji
autonomicznej) w odniesieniu do czynności przysparzających obligacyjnych
w świetle zasady autonomii woli stron i potrzeb współczesnego obrotu
gospodarczego. Nie można zatem zasadnie podnosić, że zaskarżony wyrok rażąco
(w sposób ewidentny) naruszył przepisy prawa materialnego wskazane w skardze
(pkt 1 skargi). Co więcej, w § 3 „Porozumienia” skonstruowano zobowiązania
pozwanej „do bezwarunkowego zapłacenia” kwoty pieniężnej na rzecz poprzednika
prawnego powoda, które stanowi powszechnie podawany w literaturze polskiej
przykład niedopuszczalnej czynności prawnej o charakterze abstrakcyjnym
(tzw. abstrakcyjne przyrzeczenie zapłaty; w dodatku wyłączające wszystkie
możliwe zarzuty, tzw. obiektywne i subiektywne). Zobowiązanie takie nie jest,
oczywiście, wekslem własnym (mimo wyraźnej formuły wekslowej), ponieważ nie
zawiera odpowiednich elementów takiego weksla (art. 1 i 103 prawa wekslowego
z 1936 r.). Nie stanowi także jakiejś postaci przyjęcia przelewu w rozumieniu
art.9212
§ 1 k.c.
6
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę (art. 42111
§ 1
k.p.c.) i rozstrzygnął o kosztach postępowania wywołanego wniesieniem skargi
(art. 98 k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c.).