Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 25 listopada 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 25 listopada 2015 r.

na rozprawie

sprawy z wniosku B. D. (1)
z udziałem zainteresowanego B. D. (2) (...) w M.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w R.

o ustalenie podstawy wymiaru składek

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Tarnobrzegu

z dnia 9 lipca 2015 r. sygn. akt III U 509/15

zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala odwołanie.

Sygn. akt III AUa 840/15

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych – Oddział w R. powołując się na treść art. 83 ust. 1 pkt. 3, w zw. z art. 68 ust. 1 pkt. 1c, art. 6 ust. 1 pkt. 1, art. 11 ust. 1, art. 12 ust. 1, art. 18 ust. 1 i ust. 2, art. 20 ust. 1, art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 13.10.
1998 r., o systemie ubezpieczeń społecznych ( Dz. U. z 2009r. Nr 205, poz. 1585 z późn. zm.) stwierdził nieważność warunków umowy o pracę zawartej w dniu 01.10.2014r., pomiędzy (...)reprezentowanym przez B. D. (2), a B. D. (1) w części dotyczącej ustalonego wynagrodzenia w kwocie 5.200,00 zł i ustalił podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne dla B. D. (1) z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę w wymiarze 1/1 etatu u w/w płatnika w kwocie odpowiadającej minimalnemu wynagrodzeniu.

W wyniku przeprowadzonego postępowania wyjaśniającego ustalono, że B. D. (1) została zgłoszona do ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia zdrowotnego z tytułu zatrudnienia na podstawie umowy o pracę u płatnika składek(...) od dnia 01.10.2014r., z wykazaniem podstawy wymiaru składek w pierwszym miesiącu zatrudnienia 5.200,00 zł. Od 20.12.2014r., do chwili obecnej ubezpieczona pobiera zasiłek chorobowy wypłacany przez ZUS. Wskazał, że za nieważnością ustalonego na poziomie 5.200,00 zł wynagrodzenia dla B. D. (1) przemawia m. in. bardzo krótki okres zatrudnienia przed zajściem zdarzenia rodzącego uprawnienia do świadczeń, a nadto fakt, że do dnia dzisiejszego płatnik B. D. (2) nie zatrudnił innej osoby na zastępstwo w miejsce dotychczas zatrudnionej siostry. Nadto przedstawiony zakres obowiązków i zadań dla ubezpieczonej jest nierealny w przypadku funkcjonowania zwykłego jednoosobowego gabinetu stomatologicznego . Wobec powyższego zasadne jest przyjęcie, iż podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne B. D. (1) stanowi kwota obowiązującego minimalnego wynagrodzenia za pracę, tj. kwota 1680,00 zł, a od 01.01.2015 r., - 1750,00 zł.

Odwołanie od powyższej decyzji złożył pełnomocnik B. D. (1), wnosząc o jej zmianę przez ustalenie, że umowa o pracę zawarta w dniu 01.10.2014 r., pomiędzy ubezpieczoną B. D. (1), a B. D. (2) (...) jest ważna w części określonego przez strony wynagrodzenia w kwocie 5200 zł brutto oraz ustalenie, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne dla B. D. (1) z tytułu zawarcia w/w umowy odpowiada umówionemu wynagrodzeniu w kwocie 5200 zł brutto.

Wezwany do udziału w charakterze osoby zainteresowanej B. D. (2) przychyliła się do odwołania wnioskodawczyni.

Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 9 lipca 2015 r. – zmienił zaskarżoną decyzję i stwierdził , że warunki umowy
o pracę z 1.X. 2014 roku pomiędzy (...)
w M. B. D. (2) a B. D. (1) w części ustalonego wynagrodzenia w kwocie 5200 zł brutto są ważne . Nadto zasądził od ZUS na rzecz wnioskodawczyni B. D. (1) kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów . Sąd Okręgowy oparł swoje rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach :

Wnioskodawczyni B. D. (1) urodzona (...) W dniu 12.03.2013 r., zdobyła tytuł licencjata na Wydziale (...) i Nauk o Zdrowiu (...).

W okresie od 15.06.2009 r., do 30.09.2009 r., wnioskodawczyni odbywała staż dla bezrobotnych absolwentów z Powiatowego Urzędu Pracy w M.. Staż ten odbywała w gabinecie dentystycznym swojej matki A. D. na stanowisku recepcjonistki. Do jej obowiązków należało wówczas: obsługa komputera, obsługa telefonu, faksu, rejestracja pacjentów, prowadzenie kartotek medycznych, przygotowanie dokumentacji do rozliczeń z NFZ.

W okresie od 01.10.2013 r., do 30.11.2013 r., wnioskodawczyni była zatrudniona w firmie (...)na stanowisku konsultanta sprzedaży. W tym okresie zarabiała średnio ok. 3000 zł .

Od dnia 21.07.2014 r., wnioskodawczyni była zarejestrowana jako osoba bezrobotna.

W dniu 1.10.2014 r., B. D. (1) została zatrudniona w (...) należącym do jej brata B. D. (2) na umowę o pracę na czas określony od 01.10.2014 r., do 30.09.2017 r., w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku menagera gabinetu za wynagrodzeniem w kwocie 5.200,00 zł brutto miesięcznie. Jednocześnie B. D. (2) od dnia 01.10.2014 r., zgłosił wnioskodawczynię do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego. B. D. (2) składał do ZUS miesięczne raporty rozliczeniowe, w których wskazywał jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne za B. D. (1) za miesiąc 10/2014 - kwotę 5.200,00 zł, za miesiąc 11/2014 r., - kwotę 2773,40 zł, za miesiąc 12/2014 – kwotę 0,00 zł.

B. D. (1) miała pomagać bratu przy prowadzeniu gabinetu. Pełniła rolę asystentki, prowadziła dokumentację medyczną, jeździła z pacjentami na zabiegi, zawoziła swoim samochodem prace protetyczne do Ł. i do T.. Zazwyczaj przychodziła na 8.00 rano, przygotowywała narzędzia, ale jak byli pacjenci umawiani to przychodziła później. Pracował przeważnie do 19-tej. Mieszkała wówczas w M. u swojej mamy na ul. (...). Następnie przeprowadziła się do K. i zamieszkała na stałe w mieszkaniu, które wcześniej kupiła matka.

B. D. (1) faktycznie wykonywała obowiązki pracownicze w (...) do dnia 16.11.2014 r. Podpisywała listy obecności i sporządzone były listy płac. Z dniem 17.11.2014 r., wnioskodawczyni stała się niezdolna do pracy i do 19.12.2014 r., pracodawca wypłacał jej wynagrodzenie z powodu niezdolności do pracy przypadającej w okresie ciąży, a od 20.12.2014 r., do 15.04.2015 r., pobierała zasiłek chorobowy wypłacany przez ZUS. W dniu 16.04.2015 r., wnioskodawczyni urodziła dziecko i przebywa obecnie na urlopie macierzyńskim.

Analiza okoliczności faktycznych niniejszej sprawy prowadzi do wniosku – zdaniem Sądu Okręgowego - że zawarta pomiędzy wnioskodawczynią, a jej bratem umowa o pracę nie była sprzeczna z prawem, ani z zasadami współżycia społecznego, zaś warunki przedmiotowej umowy o pracę, a w szczególności określone w niej miesięczne wynagrodzenie B. D. (1) w wysokości 5.200,00 zł odpowiadało zakresowi czynności, które miała do wypełnienia jako menager w gabinecie stomatologicznym swojego brata.

Sąd miał też na uwadze, że B. D. (1) posiadała kwalifikacje i pewne doświadczenie w pracy w tej branży. Ukończyła bowiem studia wyższe w zakresie promocji zdrowia, po których odbyła staż w gabinecie dentystycznym swojej matki. Następnie była zatrudniona w firmie (...)na stanowisku konsultanta sprzedaży, a osiągane przez nią wynagrodzenie kształtowało się na poziomie 3000 zł .

Mając powyższe na uwadze Sąd stwierdził, że warunki umowy o pracę zawartej pomiędzy B. D. (1), a B. D. (2) prowadzącym (...) w M. w części ustalonego przez strony wynagrodzenia były ważne i nie zmierzały do osiągnięcia korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych.

Tym samym na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 kpc Sąd orzekł o zmianie kwestionowanej decyzji .

Od powyższego wyroku organ rentowy wywiódł apelację w której zarzucił :

1.  naruszenie art. 83 ust 1 pkt 3 w związku z art. 68 ust 1 pkt 1c , art. 6 ust 1 pkt 1 , art. 11 ust 1 , art. 12 ust 1 , art. 18 ust 1 i 2 , art. 20 ust 1 oraz art. 22 ust 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych ( tj. Dz. U.
z 2013 r. poz. 1442 ze zm. ) poprzez przyjęcie w okolicznościach niniejszej sprawy , iż umowa o pracę zawarta między wnioskodawczynią a zainteresowanym jest ważna w części ustalonego w niej wynagrodzenia dla wnioskodawczyni w wysokości 5200 zł , a co za tym idzie ustalenie ,że kwota ta jest podstawą wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne dla wnioskodawczyni ,

2.  nadto zaskarżono rozstrzygnięcie o kosztach zastępstwa procesowego – jako naruszające § 2 i 12 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.
2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie … ( Dz. U. Nr 163 poz. 1348 ) poprzez przyjęcie , że w okolicznościach niniejszej sprawy zasadne jest zasądzenie kosztów według dwukrotnej stawki minimalnej i wnosi o zmianę kwestionowanego wyroku i oddalenie odwołania wnioskodawcy , a ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji .

Pełnomocnik odwołującej wniósł o oddalenie apelacji .

Zainteresowany nie odniósł się do apelacji .

Rozpoznając sprawę Sąd Apelacyjny rozważył co następuje:

1. Okoliczności faktyczne sprawy są niesporne . W tej części Sąd II instancji w całości podziela ustalenia pierwszoinstancyjne i przyjmuje za własne ; co czyni zbędnym ich ponowne przywoływanie ( patrz : np. wyrok Sądu Najwyższego z 16.XI. 2005 r. – V CK 342/05 ) .

2. Na wstępie rozważań należy przypomnieć , że ugruntowany w judykaturach jest pogląd , że Zakład Ubezpieczeń Społecznych może podważać ważność umowy o pracę stanowiącej tytuł do ubezpieczeń społecznych ( por. np. uchwała Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2005 r. – II UZP 2/05 ) .

3. W świetle niekwestyjnych okoliczności sprawy trzeba wziąć pod uwagę następujące zasadnicze kwestie prawne :

- po pierwsze ; charakter prawny stosunku ubezpieczeń społecznych budzi doktrynalne oraz jurydyczne kontrowersje . Na ogół przyjmuje się jednak , że stosunki ubezpieczeń społecznych mają naturę „mieszanych” stosunków prawnych o cechach zarówno publiczno jak i prywatno – prawnych , w których te ostatnie zdają się przeważać na gruncie aktualnie obowiązującego systemu ubezpieczeń społecznych ( patrz : chociażby przyznanie świadczeń z OFE )
i jurysdykcyjnego trybu osądzania spraw ubezpieczeniowych ( patrz: art. 1 kpc). I dlatego w konkretnych i indywidualnych stosunkach ubezpieczeniowo społecznych , opartych na zasadzie solidaryzmu i równego traktowania wszystkich ubezpieczonych , oraz praw ubezpieczonych do uzyskania świadczeń w wysokości adekwatnej do opłaconych składek , wymagana jest również usprawiedliwiona ochrona funduszów ubezpieczeń społecznych ,

- po drugie; składka w ubezpieczeniach społecznych jest wprawdzie osobistym wkładem ubezpieczonego , ale z przeznaczeniem na tworzenie ogólnego funduszu ubezpieczeniowego , dopiero z którego prawo do świadczeń czerpią ubezpieczeni , jeśli ziści się określone ryzyko ubezpieczeniowe , w sposób niesprzeczny z zasadą solidaryzmu i równego traktowania wszystkich ubezpieczonych ( art. 2a s. u. s. ) ,

- po trzecie ; utrwalony w orzecznictwie jest pogląd o możliwości zakwestionowania przez ZUS podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne , jeżeli okoliczności sprawy wskazują , że stanowiące tę podstawę wynagrodzenie zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem , zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa . Stanowi to odstąpienie od stanowiska odnośnie co do niemożliwości stosowania w stosunkach ubezpieczenia społecznego przepisów prawa cywilnego . Istotne , z punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych , czynności prawne które w całości lub w części okazują się sprzeczne z prawem , zasadami współżycia społecznego lub zmierzają do obejścia prawa , nie powinny być akceptowane na gruncie systemowych , aksjologicznych i moralnych wartości oraz zasad prawa ubezpieczeń społecznych , ale mogą być zakwestionowane jako niezasługujące na ochronę prawa ubezpieczeń społecznych , bo sądy nie mogą i nie powinny być „bezsilne” wobec praktyk ewidentnie instrumentalnego nadużywania prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych . Utrwalone poglądy judykatury dotyczą sytuacji , w której ocenie ( w aspekcie art. 58 kc ) nie podlega wprost podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne , lecz stanowiąca tę podstawę wysokość umówionego przez strony i wypłaconego wynagrodzenia ( przychodu w rozumieniu art. 4 pkt 9 ustawy systemowej ) . Możliwość stwierdzenia sprzeczności z prawem , zasadami współżycia społecznego lub zamiaru obejścia prawa jest w każdym z orzeczeń odnoszona do umowy lub jej części stanowiącej tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym , w szczególności dotyczy to umowy o pracę ( także umowy cywilnoprawnej ) , która wywołuje skutki pośrednie w dziedzinie ubezpieczeń społecznych , kształtuje bowiem stosunek ubezpieczenia społecznego , określa wysokość składki , a w konsekwencji prowadzi do uzyskania odpowiednich świadczeń . Podnosi się , że są to skutki doniosłe zarówno z punktu widzenia interesu pracownika ( ubezpieczonego ), jak i interesu publicznego , należy zatem uznać , że ocena ważności postanowień umownych na podstawie art. 58 kc w związku z art. 300 kp może i powinna być dokonywana także z punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych ( por. m.in. uchwałę SN z dnia 27 kwietnia 2005 r. , II UZP 2/05 , OSNP 2005 nr21 , poz. 33 ; wyrok z dnia 4 sierpnia 2005 r. , II UK 16/05 , OSNP 2006 nr 11-12 , poz. 19 ; wyrok z dnia 9 sierpnia 2005 r., III UK 89/05 , OSNP 2006 nr 11-12 , poz. 192 ) .

W każdym zatem przypadku ocenie pod kątem zgodności z normami prawa cywilnego nie podlega stosunek ubezpieczenia społecznego , lecz wpływający na niego pośrednio stosunek o charakterze cywilnoprawnym lub taki , do którego przepisy prawa cywilnego znajdują zastosowanie z mocy odesłania ustawowego ( patrz: uzasadnienie uchwały SN z 21.04.2010 r. – II UZP 1/10 ) ,

- po czwarte ; ustalenie podstawy wymiaru składki z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy oparte na zasadzie określonej w art. 6 ust 1 i art. 18 ust 1 w zw. z art. 20 ust 1 i art. 4 pkt 9 s. u. s. oraz art. 12 ust 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych i prowadzi do uzyskania świadczenia w konkretnej wysokości . W związku z tym nadmiernemu uprzywilejowaniu płacowemu pracownika , które w prawie pracy mieściłoby się w ramach art. 353 ¹ kc , w prawie ubezpieczeń społecznych można , w konkretnym wypadku , przypisać zamiar nadużycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego .

- po piąte; podstawę wymiaru składki ubezpieczonego będącego pracownikiem stanowi wynagrodzenie godziwe , a więc należne , właściwe , odpowiednie , rzetelne , uczciwe i sprawiedliwe , zachowujące cechy ekwiwalentności do pracy . Ocena godziwości wynagrodzenia wymaga uwzględnienia okoliczności każdego konkretnego przypadku , a zwłaszcza rodzaju , ilości i jakości świadczonej pracy oraz wymaganych kwalifikacji ( por. uzasadnienie wyroku TK z 26.11.1997 r. U 6/96 czy też , wyrok SN z 16.12.1999 r. – I PKN 465/99 ) ,

4.Wynagrodzenie za pracę powinno być tak ustalone , aby odpowiadało
w szczególności rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom przy jej wykonywaniu , a także uwzględniało ilość i jakość świadczonej pracy . Wynagrodzenie ma być ekwiwalentem za wykonaną pracę ( art. 78 k. p. ) . Punktem odniesienia jest tu także wysokość wynagrodzenia otrzymywanego przez największą liczbę pracowników na danym rynku pracy – zarobek na rynku pracy kształtują się na b. różnym poziomie .

Region Podkarpacki nie należy do najbogatszych stąd i wysokość satysfakcjonującego wynagrodzenia nie może być wygórowana .

Zatem pojęcie godziwego wynagrodzenia uwarunkowane jest nie tylko indywidualnymi okolicznościami wynikającymi z konkretnego stosunku pracy , lecz ma również swój wymiar regionalny , uwzględniający elementy ekonomiczne .

Zgodnie z treścią art. 13 k. p. wynagrodzenie ustanowione poniżej najniższego wynagrodzenia za pracę pracowników , określonego w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej nie byłoby wynagrodzeniem godziwym .

Przenosząc niniejsze na grunt tej sprawy należy stwierdzić , że wysokość ustalonego tu wynagrodzenia na kwotę 5200 zł nie nosiła cech ekwiwalentu wobec kwalifikacji pracowniczej , zakresu oraz wymiaru świadczeń pracowniczych .

Ważność postanowień umowy o pracę z dnia 1 października 2014 roku dotycząca wynagrodzenia za pracę mogła więc być oceniona przez ZUS również przez pryzmat zasad współżycia społecznego – jako nieważna w części przekraczającej granice „godziwości” ( art. 58 § 2 k. c. w zw. z art. 13 i 18 k. p. ).

5.Zawarcie przez strony umowy z wynagrodzeniem nieadekwatnym do sfery wynagrodzeń w warunkach porównywalnych i w sytuacji gdy odwołująca była uprzednio bezrobotna oraz skoro wypłata ze sfery zabezpieczeń socjalnych nastąpiła już po okresie miesiąca od nabycia do nich uprawnień uprawdopodabnia wniosek , że obie strony ( brat i siostra ) miały świadomość wytworzonej sytuacji faktyczno – prawnej ; w istocie naruszającej zasadę solidaryzmu w ubezpieczeniach społecznych .

Uwadze Sądu orzekającego nie mogło ujść i to , że w prawie ubezpieczeń społecznych istnieją znacznie mocniejsze niż w prawie pracy bariery działania w ramach prawa pracy , oparte na wymagającym ochrony interesie publicznym i zasadzie solidarności ubezpieczonych . W związku z tym nadmiernemu uprzywilejowaniu płaconemu wnioskodawczyni , które w prawie pracy mieściłoby się w ramach art. 353 ¹ kc , w prawie ubezpieczeń społecznych można przypisać zamiar nadużycia świadczeń przysługujących z tego ubezpieczenia ( por. uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z 27.04.2005 r. – II UZP 2/05 ) .

6. Samo zawarcie przez B. D. (1) umowy o pracę w okresie ciąży , nawet gdyby przyjąć , że głównym motywem stron tej umowy było uzyskanie zasiłku macierzyńskiego , nie może być uznane za naganne czy sprzeczne z prawem . Nie można też przypisać celu obejścia ustawy ( art. 58 § 1 s. u. s. w zw. z art. 300 k ) stronom tej umowy o pracę , skoro rzeczywiście były wykonywane obowiązki i prawa z niej wynikające . Uzasadnione jest jednak stwierdzenie , że nieważnością zostały dotknięte postanowienia umowy o pracę w części dotyczącej wysokości wynagrodzenia za pracę .

Inaczej mówiąc ; Zakład Ubezpieczeń Społecznych mógł ustalać stosunek ubezpieczenia społecznego na ściśle określonych warunkach , będąc niewiązany nieważną czynnością prawną – w części ( patrz więcej : uzasadnienie uchwały SN z 27.04.2005 r. – II UZP 2/05 ) dotyczącej wynagrodzenia za pracę .

I dlatego apelacja , w swym żądaniu reformatoryjnym ostatecznie jest zasadna ( art. 386 § 1 kpc ) .