Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 13 listopada 2015 r.

Sąd Okręgowy w Kielcach Wydział II Cywilny Odwoławczy

w składzie następującym:

Przewodniczący: SSO Elżbieta Ciesielska

Sędziowie: SSO Teresa Strojnowska

SSR (del.) Hubert Wicik (spr.)

Protokolant: st. prot. sąd. Iwona Cierpikowska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 listopada 2015 r. w Kielcach

sprawy z wniosku S. J.

z udziałem I. J. (1), R. J., P. J.,

A. J., J. J. (1) i D. J.

o dział spadku i podział majątku dorobkowego

na skutek apelacji uczestniczki J. J. (1)

od postanowienia Sądu Rejonowego w Staszowie

z dnia 20 lutego 2015 r., sygn. akt I Ns 17/15

postanawia:

1.  sprostować oczywistą niedokładność zawartą w komparycji postanowienia Sądu Rejonowego w Staszowie z dnia 20 lutego 2015 r. w sprawie I Ns 17/15 w ten sposób, że
w miejsce sygnatury „VI Ns 17/15” wpisać „I Ns 17/15”;

2.  uchylić zaskarżone postanowienie i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Staszowie pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

SSO Teresa Strojnowska SSO Elżbieta Ciesielska SSR (del.) Hubert Wicik

II Ca 849/15

UZASADNIENIE

We wniosku z dnia 16 czerwca 2009 roku wnioskodawca S. J. domagał się działu spadku po I. J. (2), w skład którego wchodzą : udział w wysokości ½ w działkach nr (...) w L. o powierzchni 1,85 ha i wartości 4.000 zł; udział w ½ w działce numer (...) o pow. 0,93 ha położonej w O. o wartości 2.000 zł; działka numer (...) o pow. 0,0594 ha położona w O., objęta Kw numer (...) o wartości 20.000 zł i udział w ½ nakładu na działkę numer (...) w postaci budynku mieszkalnego i garażu położonego na tej działce o wartości 65.000 zł. Wnosił aby wszystkie udziały w tych działkach i udział w nakładzie, wchodzące w skład spadku, przyznać jemu ze spłatą pozostałych uczestników. Wskazał, że posiada większościowy udział we wszystkich nieruchomościach, udział w nakładzie i chce uzyskać na własność te grunty po dokonaniu spłaty stosownej do wielkości udziałów uczestników. Pismem z dnia 23 czerwca 2014 roku wnioskodawca sprecyzował wniosek w ten sposób, że wniósł o dokonanie działu spadku po I. J. (2), podziału majątku wspólnego I. J. (2) i S. J. oraz zniesienie współwłasności.

Uczestniczka A. J. początkowo zgadzała się z wnioskiem, potem wnosiła o przyznanie jej udziału na rzecz wnioskodawcy bez obowiązku spłaty, następnie o wyodrębnienie dla niej przysługującego jej udziału w formie 1 pokoju z dostępem do kuchni i łazienki, by ostatecznie przychylić się do stanowiska J. J. (1) i „zrzec się swojej części na siostrę”, nie oczekując od niej spłaty w orzeczeniu sądowym i oświadczając, że co do spłaty „dogadają się”, domagając się przyznania w naturze jedynie działki (...).

Uczestnik I. J. (1) zgodził się z wnioskiem, domagał się spłaty swoich udziałów.

Uczestnik R. J. nie zgodził się z wnioskiem, przychylał się do stanowiska J. J. (1) co do nakładów, oczekiwał, że będzie mógł dalej mieszkać w domu na działce numer (...).

Uczestnicy P. J. i D. J. nie zajęli jednoznacznego stanowiska w sprawie, a na ostatnim terminie rozprawy ich stanowisko zostało „przedstawione” przez wnioskodawcę i pozostałych uczestników w ten sposób, że są zainteresowani otrzymaniem w naturze działek z sadem numer 288 i 252.

Uczestniczka J. J. (1) nie zgadzała się ze stanowiskiem wnioskodawcy, domagała się przyznania jej w naturze działki (...) z domem, oświadczając że jest gotowa spłacić pozostałych współwłaścicieli, zgłosiła też nakłady na tą działkę dotyczące zarówno budynku mieszkalnego, jak i budynku garażowego, wreszcie zagospodarowania tej działki (ogrodzenie, wyburzenie budynków, nawiezienie ziemi i wyrównanie terenu).

Postanowieniem z dnia 20 lutego 2015 roku, sprostowanym postanowieniami z dnia 10 marca 2015 roku i 13 kwietnia 2015 roku, Sąd Rejonowy w Staszowie :

I.  ustalił, że w skład majątku wspólnego S. J. i I. J. (2) wchodzą :

1.  nieruchomość składająca się z działek nr (...) położona w L. o pow. łącznej 1,85 ha i wartości 24.076,62 zł

2.  nieruchomość składająca się z działki o nr (...) położonej w O. o pow. 0,93 ha i wartości 9.614,45 zł

II.  wartość majątku dorobkowego S. J. i I. J. (2) ustalił na kwotę 33.691,07 zł

III.  ustalił, iż z majątku wspólnego S. J. i I. J. (2) poczyniono nakłady na nieruchomość zabudowaną składającą się z działki numer (...) o pow. 0,00594 ha w wysokości 193.639,34 zł

IV.  ustalił, iż w skład spadku po zmarłej I. J. (2) wchodzi :

a)  ½ udziału w nieruchomości składającej się z działek numer (...) położona w L. o pow. łącznej 1,85 ha i wartości 24.076,62 zł

b)  ½ udziału w nieruchomość składającej się z działki o nr (...) położonej w O. o pow. 0,93 ha i wartości 9.614,45 zł

c)  nieruchomość zabudowana składająca się z działki nr (...) o pow. 0,00594 ha położonej w O. o wartości 285.110 zł

V.  ustalił wartość majątku spadkowego po I. J. (2) na kwotę 191.013,56 zł

VI.  dokonał działu spadku po I. J. (2) oraz podziału majątku wspólnego S. J. i I. J. (2) nieruchomości opisanych w punkcie I w ten sposób, że :

a)  nieruchomość stanowiącą działkę (...) przyznał na wyłączną własność J. J. (1)

b)  nieruchomość składającą się z działek (...) przyznał na współwłasność D. J. i P. J.

c)  nieruchomość składającą się z działek o nr (...) przyznał na wyłączną własność S. J.

d)  nieruchomość składającą się z działki nr (...) przyznał na wyłączną własność A. J.

VII.  zasądził od J. J. (1) na rzez S. J. tytułem spłaty kwotę 37.939,89 złotych płatną w trzech ratach w wysokości : pierwsza rata 17.939,89 złotych płatna w terminie 6 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia, zaś II-III rata w kwotach po 10.000 zł płatne w odstępach 6 miesięcznych licząc od dnia wymagalności pierwszej raty z ustawowymi odsetkami na wypadek opóźnienia w zapłacie którejkolwiek raty

VIII.  zasądził od J. J. (1) na rzez I. J. (1) tytułem spłaty kwotę 28.652 złotych płatną w trzech ratach w wysokości : pierwsza rata 8.652 złotych płatna w terminie 6 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia, zaś II-III rata w kwotach po 10.000 zł płatne w odstępach 6 miesięcznych licząc od dnia wymagalności pierwszej raty z ustawowymi odsetkami na wypadek opóźnienia w zapłacie którejkolwiek raty

IX.  zasądził od J. J. (1) na rzez R. J. tytułem spłaty kwotę 28.652 złotych płatną w trzech ratach w wysokości : pierwsza rata 8.652 złotych płatna w terminie 6 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia, zaś II-III rata w kwotach po 10.000 zł płatne w odstępach 6 miesięcznych licząc od dnia wymagalności pierwszej raty z ustawowymi odsetkami na wypadek opóźnienia w zapłacie którejkolwiek raty

X.  zasądził od J. J. (1) na rzecz D. J. i P. J. tytułem spłaty kwotę po 13.213,51 złotych płatne jednorazowo w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia

XI.  zasądził od J. J. (1) na rzecz S. J. tytułem zwrotu ½ wartości nakładów poczynionych z majątku wspólnego S. J. i I. J. (2) na majątek odrębny I. J. (2) kwotę 96.819,64 złotych płatną w 5 ratach w wysokości : I rata 16.819,64 złotych płatna w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, zaś II-V rata w kwotach po 20.000 zł płatne w odstępach 6 miesięcznych licząc od dnia wymagalności pierwszej raty z ustawowymi odsetkami na wypadek opóźnienia w zapłacie którejkolwiek raty

W kolejnych punktach Sąd orzekł o kosztach sądowych należnych Skarbowi Państwa, obciążając nimi częściowo uczestników, orzekł wreszcie, że wnioskodawca i uczestnicy ponoszą koszty związane z udziałem w sprawie.

Sąd Rejonowy ustalił, że I. J. (2) zmarła 20 stycznia 2008 roku, pozostawała w małżeńskiej wspólności majątkowej ze S. J.. Postanowieniem z 20.08.2008 roku, wydanym w sprawie I Ns 165/08 stwierdzono, że spadek po niej na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza nabyli mąż S. J. w ¼ części oraz I. J. (1), R. J., A. J., J. J. (2) po 3/20 części spadku, a D. J. i P. J. w udziałach po 3/40 części spadku wraz z wchodzącym w skład spadku gospodarstwem rolnym. W skład majątku wspólnego małżonków J. wchodziły : nieruchomość składająca się z działek nr (...) położona w L. o pow. Łącznej 1,85 ha i wartości 24.076,62 zł oraz nieruchomość składająca się z działki o nr (...) położonej w O. o pow. 0,93 ha i wartości 9.614,45 zł. Sąd ustalił, że do majątku odrębnego I. J. (2) należała nieruchomość zabudowana stanowiąca działkę numer (...) położona w O. o wartości 285.110 zł wraz z nakładami. Na tą nieruchomość zostały poczynione nakłady z majątku wspólnego I. i S. J. w wysokości 193.639,34 złotych. Wartość majątku spadkowego po I. J. (2) Sąd ustalił na kwotę 191.013,56 złotych, na którą złożyły się : połowa wartości nieruchomości stanowiących majątek wspólny spadkodawczyni i jej męża tj. 16.846,50 zł, połowa nakładów dokonanych z majątku wspólnego na działkę (...) o wartości 96.819,57 złotych i wartość nieruchomości numer 623 w kwocie 77.348,42 złotych. Wnioskodawca ma 81 lat, zamieszkuje w M. i otrzymuje emeryturę w wysokości 1.750 złotych. W domu znajdującym się na działce (...) zamieszkiwała uczestniczka J. J. (1) z mężem i małoletnim synem J.. J. J. (1) z mężem dokupili działkę sąsiadującą z działką (...), są również właścicielami innej nieruchomości, na której wybudowali dom mieszkalny jednorodzinny, w którym zamieszkują od 2013 roku. Pomiędzy J. J. (1) a wnioskodawcą w dalszym ciągu jest konflikt i nie utrzymują ze sobą kontaktu. Ona też opiekuje się domem położonym na działce nr (...).

Ustaleń tych Sąd Rejonowy dokonał w oparciu o dokumenty i opinię biegłego R. R., a częściowo zeznania wnioskodawcy i uczestników postępowania.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy przyjął, że zaszły przesłanki do dokonania podziału fizycznego nieruchomości, odwołując się do regulacji art. 623 k.p.c. w zw. z art. 688 k.p.c., oceniając, że spór co do sposobu fizycznego podziału dotyczył wyłącznie działki (...), a pozostałe działki zostały przyznane tym osobom, które wyraziły taką wolę. Przyznając działkę (...) nie wnioskodawcy tylko uczestniczce J. J. (1) Sąd uwzględnił niezamieszkiwanie wnioskodawcy na tej działce oraz zapewnienie warunków mieszkaniowych wnioskodawcy w innym miejscu, przyjmując dodatkowo, że wnioskodawca - uwzględniając jego dochody - nie jest w stanie spłacić pozostałych współwłaścicieli. Z kolei uczestniczka J. J. (1) jako jedyna daje gwarancję spłaty pozostałych, bowiem osiąga dochód miesięczny z mężem w wysokości 13.000 zł brutto, ponadto długo zamieszkiwała na tej nieruchomości, dokupiła sąsiednią działkę. Ustaleń co do wartości działek Sąd dokonał w oparciu o opinię biegłego R. R.. Spór w zakresie nakładów Sąd rozstrzygnął opierając się na liście nakładów uwzględnionej w opinii biegłego R. R., oceniając przy tym relacje stron w tym przedmiocie. Sąd dokonał podziału majątku wspólnego I. i S. J. poprzez przyznanie każdemu z małżonków udziału w ½ części ustalonego majątku dorobkowego. Sąd przedstawił szczegółowe operacje rachunkowe, które doprowadziły do zasądzenia kwot spłat ujętych w postanowieniu, uwzględniając wartość nakładów, wartość składników majątku przyznanych poszczególnym osobom w naturze i zaliczając je na należny im udział oraz zasądzając spłaty. Co do A. J. Sąd nie zasądził spłaty, mimo iż przydzielona je w naturze działka (...) nie odpowiada wartości jej udziału, przyjmując, że uczestniczka zrzekła się spłaty na rzecz siostry. Rozkładając spłaty na raty Sąd odwołał się do regulacji art. 212 § 3 k.c. przyjmując, że uczestniczka przez 5 lat toczenia się tej sprawy miała wystarczająco dużo czasu na zebranie oszczędności na spłaty. O nieuiszczonych kosztach sądowych Sąd orzekł na podstawie art. 113 ust. 1 i 2 pkt 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, obciążając uczestników tymi kosztami stosownie do stopnia ich zainteresowania w sprawie wyznaczonego wielkością udziałów. O kosztach postępowania pomiędzy wnioskodawcą a uczestnikami Sąd orzekł na podstawie art. 520 § 1 k.p.c.

Apelację od tego postanowienia wniosła uczestniczka J. J. (1) zaskarżając je w części, tj. w punktach VII-XI co do wysokości kwoty oraz terminu spłaty rat. Zarzuciła, że wysokość spłat jest zbyt wysoka, wartość wyceny majątku przez biegłego znacząco przewyższa wartość rynkową nieruchomości, a termin płatności jest zbyt krótki, bowiem zgodnie z art. 212 k.c. ma 10 lat na spłatę należnych rat. Wniosła o zmianę tego postanowienia przez zmniejszenie wysokości spłat, wydłużenie okresu spłat do 10 lat, powołanie obiektywnego rzeczoznawcę sądowego, który wyceni rzeczywistą wartość nieruchomości. Argumentowała, że wartość nieruchomości niezamieszkałej, którą biegły szacował 3 lata, znacznie spadła, z powodu podmakania podmurówki, zbierania wód deszczowych w suterynach, uszkodzonego dachu, przemrożenia ścian, pleśni, co nie zostało uwzględnione przez biegłego. Wskazywała, że rzeczoznawca przez tak długi okres opiniowana bronił opinii w 2015 roku na postawie wyceny z 2013 roku, mimo że koniunktura jest ujemna a stopień zużycia nieruchomości jest procentowo znacznie większy.

Pełnomocnik wnioskodawcy w odpowiedzi na apelację wniosła o jej oddalenie i zasądzenie kosztów. Wskazała na prawidłowość ustaleń faktycznych Sądu Rejonowego, oparcie się na właściwej wycenie majątku, nie dostrzegając przesłanek do wydłużenia terminu płatności zasądzonych spłat.

W stanowisku przedstawionym na terminie rozprawy apelacyjnej uczestniczka J. J. (1) wskazała, że z uwagi na zmianę sytuacji materialnej jej rodziny (znaczący spadek dochodów) oraz zmianę sytuacji rodzinnej (jest w ciąży) nie jest już zainteresowana przejęciem działki (...) ze spłatą. Wniosła o przyznanie jej innych działek numer (...) z rozliczeniem jej nakładów i zasądzeniem na jej rzecz dopłaty. Pełnomocnik wnioskodawcy oświadczyła z kolei, że jej klient również nie jest już zainteresowany przejęciem działki (...).

Sąd Okręgowy zważył, co następuje :

Apelacja okazała się uzasadniona o tyle, że doprowadziła do uchylenia zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. Uchylenie to nastąpiło przede wszystkim z uwagi na nierozpoznanie istoty sprawy, istotna była też zmiana postawy skarżącej w toku postępowania apelacyjnego, która na terminie rozprawy apelacyjnej zrezygnowała z przyznania jej działki numer (...) w naturze, oczekując przyznania jej w naturze działek numer (...), rozliczenia jej nakładów i dopłaty, przy jednoczesnej zmianie i stanowiska wnioskodawcy, który nie był już zainteresowany przyznaniem mu działki (...) w naturze. Nierozpoznanie istoty sprawy wynika z nieprawidłowej identyfikacji przez Sąd Rejonowy przedmiotu tego postępowania w odniesieniu do postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku po spadkodawczyni I. J. (2) zapadłego w sprawie I Ns 165/08 Sądu Rejonowego w Staszowie, z którego w sposób jednoznaczny wynika, że spadkodawczyni poza spadkiem w ogólności pozostawiła też gospodarstwo rolne. Sąd Rejonowy nie dokonał jakichkolwiek ustaleń faktycznych co do tego gospodarstwa rolnego, nie ustalił jakie gospodarstwo rolne wchodzi w skład spadku, czy obejmuje ono działki zgłoszone do tego postępowania, jeśli tak to czy wszystkie, czy też tylko niektóre z nich, jeśli nie obejmuje tych działek, to czy dział spadku jest działem częściowym (z pominięciem tego gospodarstwa rolnego) i jakie są przyczyny dokonywania częściowego a nie całościowego działu spadku. Jest to tym bardziej istotne, że Sąd dokonał fizycznego podziału nieruchomości objętych przedmiotowym postępowaniem a zasady zniesienia współwłasności w zakresie gospodarstwa rolnego (art. 213-216 k.c.) nie są tożsame ze zniesieniem współwłasności w zakresie nieruchomości nie stanowiących takiego gospodarstwa (co dotyczy też podziału gospodarstwa rolnego, które należy do spadku, do którego stosuje się odpowiednio przepisy o podziale gospodarstw rolnych przy zniesieniu współwłasności- art. 1070 k.c.), a podział takiego gospodarstwa w naturze jest możliwy jedynie w przypadku gdy nie sprzeciwia się zasadom prowadzenia prawidłowej gospodarki rolnej i po obligatoryjnym zasięgnięciu opinii biegłych co do możliwości i sposobu podziału (art. 619 § 2 k.p.c.). Konieczne jest przywołanie stanowiska Sądu Najwyższego, zgodnie z którym rozpoznanie istoty sprawy wymaga prawidłowego zidentyfikowania jej przedmiotu; bez tego zabiegu nie jest możliwe dokonanie oceny żądania pozwu w płaszczyźnie prawa materialnego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18.03.2015 roku, I CZ 27/15). W tym przypadku takiej prawidłowej identyfikacji zabrakło, skoro Sąd Rejonowy nie dokonał istotnych dla sposobu działu spadku i podziału majątku wspólnego ustaleń co do gospodarstwa rolnego i nie uwzględnił specyfiki postępowania dotyczącego takiego gospodarstwa.

Oceniając zakres zaskarżenia postanowienia Sądu Rejonowego odwołać się należy do wyprowadzanej z dorobku orzecznictwa zasady tzw. integralności orzeczenia działowego, która oznacza, że Sąd odwoławczy w tego rodzaju sprawach nie jest związany granicami wniosków apelacyjnych oraz zakazem reformationis in peius, jeżeli przedmiot zaskarżenia jest integralnie związany z inną częścią lub całością zaskarżonego orzeczenia (por. postanowienie SN z 28.03.2003 roku, IV CKN 1961/00, postanowienie SN z 27.03.2003 roku, IV CKN 291/01). Ta integralność orzeczenia działowego oznacza, że mimo zaskarżenia orzeczenia w części (w tym wypadku zaskarżenie dotyczyło punktów postanowienia dotyczących wysokości i terminów spłat) nie uprawomocniły się również i te rozstrzygnięcia, które były z nimi integralnie związane, co w rozważanej sprawie obejmuje w istocie całość postanowienia, skoro zaskarżone punkty orzeczenia były integralnie związane z ustaleniami co do przedmiotu działu spadku i podziału majątku wspólnego oraz z dokonanym podziałem w naturze, w oparciu o który Sąd Rejonowy dokonał ustaleń co do wzajemnych rozliczeń z tytułu spłat i dopłat, wreszcie z nakładami na działkę (...). Specyfika postępowań działowych i o zniesienie współwłasności prowadzi również do tego, że brak zgody uczestnika takiego postępowania na przyznanie mu nieruchomości w naturze może być wyrażony nie tylko przed Sądem I instancji, ale i przed Sądem odwoławczym, będącym instancją nie tylko kontrolną, ale i merytoryczną (z tą uwagą, że właściwie nie powinno to dotyczyć sytuacji, w której w pierwszej instancji doszło do zgłoszenia przez wszystkich współwłaścicieli zgodnego wniosku co do sposobu zniesienia współwłasności, spełniającego wymogi art. 622 § 2 k.p.c.). W rozważanej sprawie nie mieliśmy do czynienia z takim zgodnym działem, stąd i na etapie postępowania apelacyjnego możliwa jest zmiana stanowiska uczestnika takiego postępowania i rezygnacja z wyrażonej w postępowaniu pierwszoinstancyjnym zgody na przyznanie nieruchomości w naturze (konkurencyjnej ze zgodą innego uczestnika), czy też wyrażenie zainteresowania przyznaniem innej nieruchomości. Pozostaje tu aktualna zasada, że w sprawach działowych sąd nie może wbrew woli uczestnika przyznać mu prawa majątkowego i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika spłatę lub dopłatę. Powody sprzeciwu uczestnika są prawnie irrelewantne. Również wzgląd na zasady współżycia społecznego i interesy uczestników nie uzasadnia orzekania w taki sposób o podziale (por. postanowienie SN z 14.11.2012 roku, II CSK 187/12 dotyczące podziału majątku wspólnego, ale zachowujące aktualność także do innych postępowań „działowych”). Skoro skarżąca na etapie apelacyjnym powołuje się na istotną zmianę sytuacji materialnej swojej rodziny (utratę pracy przez męża, jego powrót z zagranicy i oczekiwany spadek jego dochodów z poziomu ok. 10.000 złotych do 3.000 złotych miesięcznie), jak i sytuacji rodzinnej (jest w kolejnej ciąży), nie czuje się na siłach aby przejąć działkę (...) i dokonać spłat pozostałych współwłaścicieli i nie jest już tym przejęciem zainteresowana, to nie można pomijać tych okoliczności w ramach merytorycznego rozpoznania sprawy przez Sąd Okręgowy i narzucać skarżącej, wbrew jej woli i realiom finansowo-rodzinnym, sposobu podziału przyjętego przez Sąd Rejonowy a związanego ze znacznym przecież obciążeniem finansowym.

Zauważyć dodatkowo należy, że określenie przedmiotu tego postępowania w zaskarżonym postanowieniu jako wyłącznie działu spadku i podziału majątku wspólnego, z pominięciem wnioskowanego zniesienia współwłasności, przy sposobie rozumienia podziału majątku wspólnego zaprezentowanym przez Sąd Rejonowy (por. str. 12 uzasadnienia, w którym wskazano, że podział majątku wspólnego następuje poprzez przyznanie każdemu z byłych małżonków udziału ½ w tym majątku, zatem w istocie bez jego fizycznego podziału), oznacza, że Sąd Rejonowy nie mógł bez jednoczesnego znoszenia współwłasności pozbawić S. J. jego fizycznych udziałów w nieruchomościach, w których udział wywodzi on z tak przeprowadzonego podziału majątku wspólnego. W wyniku tego podziału majątku wspólnego wnioskodawca „otrzymałby” bowiem ½ udziału w tych nieruchomościach i nakładach, a dział spadku dotyczyłby pozostałej ½ udziałów.

Najistotniejszą wadliwością przeprowadzonego przez Sąd Rejonowy postępowania jest niewyjaśnienie jakie gospodarstwo rolne wchodzi w skład spadku, co ono obejmuje, które z działek objętych wnioskiem wchodzą w jego skład. Jak wyżej wskazano podział gospodarstwa rolnego ma swoją specyfikę. Skoro do obowiązków Sądu należy ustalenie składu spadku (art. 684 k.p.c.), a sądowy dział spadku powinien co do zasady obejmować cały spadek (art. 1038 § 1 k.c.), to ustalenie to dotyczy również gospodarstwa rolnego i powinno znaleźć odzwierciedlenie w treści postanowienia działowego i jego uzasadnienia, tymczasem w rozważanej sprawie brak takich ustaleń co do gospodarstwa rolnego. Wskazać przy tym należy, że już sam sposób regulacji stanu prawnego nieruchomości zgłoszonych do podziału, objętych aktami własności ziemi, ich niewielkie oddalenie od siebie, nasuwają przypuszczenie, że mogą one stanowić gospodarstwo rolne w rozumieniu art. 55 ³ k.c., tym bardziej jeśli uwzględnić zarówno to, że w przeszłości jako takie gospodarstwo funkcjonowały, jak i opis cech tych nieruchomości wynikający z opinii biegłych, ich rolne przeznaczenie w ewidencji gruntów. Zresztą i działka numer (...) jest położona na terenach oznaczonych jako użytki rolne zabudowane, a niewielka odległość jaka oddziela ją od pozostałych działek będących przedmiotem tego postępowania uzasadniała dokonanie ustaleń czy działka ta w przeszłości stanowiła funkcjonalną całość z prowadzonym przez spadkodawczynię z mężem gospodarstwem rolnym położonym w L., a jeśli nawet nie, to czy może taką całość stanowić, zwłaszcza wobec nieistnienia pierwotnego siedliska tego gospodarstwa znajdującego się na działce numer (...) (por. pozostałości po zabudowaniach widoczne na dokumentacji fotograficznej z opinii biegłych). Pamiętać bowiem należy, że jako gospodarstwo rolne traktuje się nie tylko te nieruchomości, które stanowią pewną funkcjonalną całość i są faktycznie wykorzystywane do prowadzenia produkcji rolnej, ale i te, które nadają się do jej prowadzenia w przyszłości i mogą być taktowane w ramach pewnej całości (tak w art. 55 ³ k.c.). Również w orzecznictwie przyjmuje się, że wymienione w art. 55 ³ k.c. przedmioty (grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami i inwentarzem) wraz z prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, są gospodarstwem rolnym nie tylko wtedy, gdy aktualnie (np. w dacie otwarcia spadku) stanowią zorganizowaną całość gospodarczą, ale również wówczas, gdy potencjalnie mogą ją stanowić. Najistotniejszym składnikiem gospodarstwa rolnego - w sensie przedmiotowym - jest grunt rolny. Bez niego nie może istnieć gospodarstwo rolne. Występowanie pozostałych składników tego gospodarstwa, wymienionych w art. 55 ³ k.c. nie jest konieczne dla bytu samego gospodarstwa (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7.05.1997 roku, II CKN 137/97, podobnie w postanowieniu z dnia 8.12.2000 roku, I CKN 1036/99). W rozważanej sprawie Sąd Rejonowy w ogóle nie przesłuchał wnioskodawcy i uczestników na tą okoliczność, nie ustalił jakie gospodarstwo rolne mieli na myśli ujawniając jego istnienie dla potrzeb postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Z oświadczenia złożonego na terminie rozprawy apelacyjnej przez uczestniczkę J. J. (1) i jej pełnomocnika wynika, że nawet po przeprowadzeniu się spadkodawczyni z mężem na działkę (...) do O., gospodarstwo rolne położone w L. nie przestało funkcjonować, było dalej prowadzone, stąd tym bardziej niezbędna jest ocena związku pomiędzy wszystkimi tymi nieruchomościami w odniesieniu do definicji gospodarstwa rolnego.

Wśród wadliwości postępowania pierwszoinstancyjnego należy umieścić również nie zgromadzenie dokumentów we właściwej formie, mających stanowić tytuł własności spadkodawczyni i jej męża do nieruchomości objętych tym postępowaniem. Chodzi o tytuł własności do działki (...), co do którego wnioskodawca złożył jedynie kserokopię odpisu aktu własności ziemi, nie zawierającą informacji o jego ostateczności (por. k. 7). Dysponując jedynie takim dokumentem należało ustalić czy przedmiotowy akt własności ziemi jest ostateczny, do czego należało zobowiązać wnioskodawcę, albo zwrócić się do właściwego Starostwa Powiatowego o stosowną informację. Druga z przedłożonych przez wnioskodawcę kopii aktu własności ziemi (por. k. 6), choć takie stwierdzenie ostateczności zawiera, to jednak nie jest w pełni czytelna w zakresie działki (...) (wnioskodawca we wniosku odczytał ten numer jako (...), a Sąd w postanowieniu ujął numer (...)). Ponadto w sprawach dotyczących nieruchomości nie mających urządzonych ksiąg wieczystych, zwłaszcza wywodzących się z dość odległego okresu uwłaszczenia, wskazane jest aby zostały dołączone aktualne odpisy z ewidencji gruntów, w oparciu o które można dokonać ustaleń co do aktualnej numeracji działek objętych aktami własności ziemi oraz ich powierzchni. W tym wypadku taki wypis został złożony jedynie co do działki (...) (Sąd Rejonowy nie ustalił zresztą w jaki sposób ta działka powstała, czy odpowiada całej działce (...) ujętej w awz, czy też tylko jej części i co się stało z pozostałą częścią tej działki), a co do pozostałych działek objętych awz takich wypisów brak (nie może ich zastąpić „uproszczona” informacja jaką otrzymał biegły M. S. dla potrzeb szacowania, bowiem dołączony do opinii dokument geodezyjny niewątpliwie nie spełnia wymogów dokumentu jakim powinien posłużyć się Sąd przy opisie nieruchomości będących przedmiotem rozstrzygnięcia, stanowi jedynie „skrócony wypis ze skorowidza działek”).

Sąd Rejonowy, bez zidentyfikowania gospodarstwa rolnego w odniesieniu do nieruchomości objętych przedmiotowym postępowaniem, dokonał ich podziału w naturze, zupełnie nie analizując czy zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział między współwłaścicieli nie jest sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej (por. regulację art. 213 k.c. oraz postanowienie SN z 07.03.2008 roku, III CKN 328/07). Zgodnie z regulacją art. 619 § 1 k.p.c. w postępowaniu o zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego sąd ustala jego skład i wartość, w szczególności obszar i rodzaj nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa oraz obszar i rodzaj nieruchomości stanowiących już własność współwłaścicieli i ich małżonków, a w miarę potrzeby także okoliczności przewidziane w art. 216 Kodeksu cywilnego. Z § 2 tego artykułu wynika, że podział w naturze nastąpi po zasięgnięciu opinii biegłych co do sposobu podziału. Odwołać się również należy do stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w postanowieniu z dnia 30.11.2007 roku, IV CSK 305/07, zgodnie z którym za prawidłową należy przyjąć tylko taką wykładnię art. 619 § 2 k.p.c., zgodnie z którą zasięgnięcie opinii biegłych jest obligatoryjne nie tylko co do formy podziału, ale także co do samej dopuszczalności podziału gospodarstwa rolnego.

Odnosząc się do ogólnego zarzutu skarżącej, dotyczącego wadliwego ustalenia wartości nieruchomości stwierdzić należy, że sam sposób opiniowania w zakresie szacowania wartości nieruchomości budzi zastrzeżenia o tyle, że Sąd Rejonowy akceptując sposób aktualizacji opinii biegłego R. R. oparł się na uproszczonej metodzie tej aktualizacji polegającej na przyjęciu współczynnika (...)dla województwa (...), bez wyjaśnienia jednak czy przyjęty w tej aktualizacji trend spadkowy ma charakter stały, skoro biegły w listopadowej opinii z 2014 roku uwzględnił go z dokładnością co do miesiąca (przyjmując współczynnik nie 5% tylko 5,833%- k 723), a jeśli tak, to czy ten trend występował nadal w dacie odbierania od biegłego opinii końcowej w lutym 2015 roku i powinien być uwzględniony przy rozstrzygnięciu. Wnioskodawca zgłaszał zastrzeżenia co do tej metody aktualizacji, wskazując, że brak jest możliwości weryfikacji przyjętej przez biegłego obniżki, bowiem biegły nie przedstawił zestawienia transakcji, które by taki trend potwierdzały w odniesieniu do nieruchomości podobnych. Nie zostało też wyjaśnione z jakich przyczyn obaj biegli z tej dziedziny przyjęli inne metody obliczania powierzchni użytkowej budynku mieszkalnego na działce numer (...), determinującej przecież wartość całej nieruchomości przy uwzględnieniu zastosowanych przez biegłych wzorów matematycznych obliczania tej wartości. O ile biegły M. S. tą powierzchnię określił na 181,45 metra kwadratowego, o tyle biegły R. R. tylko na 148,03 metra kwadratowego. Mimo więc tego, że obie opinie rzeczywiście prowadzą do zbliżonych wartości działki (...) w okolicy 300.000 złotych, to jednak założenia które doprowadziły biegłych do tej wartości różnią się właśnie tą przyjętą do wyliczeń powierzchnią użytkową tego samego przecież budynku (która powinna mieć charakter stały a nie względny).

Również „ustalenia” Sądu Rejonowego dotyczące zakresu zgłoszonych nakładów i ich wartości nie odpowiadają ustaleniom jakich należy oczekiwać w tego rodzaju postępowaniu, zwłaszcza, że zakres rzeczowy nakładów był sporny. Żądanie rozliczenia nakładów ma charakter procesowy, powinno zatem odpowiadać wymogom pozwu, obejmować wskazanie zarówno zakresu rzeczowego jak i kwoty. Również rozstrzygnięcie Sądu powinno przybrać taką formę, zatem powinno obejmować ustalenie tego zakresu rzeczowego, a nie tylko wartości. W rozważanej zaś sprawie w sentencji orzeczenia znajduje się jedynie ustalenie, że małżonkowie J. poczynili nakłady na kwotę 193.639,34 zł (po sprostowaniu), nie ma w tej sentencji określonego ich zakresu rzeczowego, sentencja nie zawiera w ogóle ustalenia co do wartości i zakresu rzeczowego nakładów skarżącej. Samo uzasadnienie zostało natomiast sporządzone w ten sposób, że Sąd Rejonowy operuje wyłącznie wartościami a nie zakresem rzeczowym, przy czym w ustaleniach faktycznych w ogóle nie zawiera ustaleń co do wartości nakładów skarżącej, a jedynym „śladem” tego, że takie nakłady przyjął, jest sposób rozliczenia na stronie 12 uzasadnienia. Przejrzystość ustaleń co do nakładów wymaga tego, aby nie były one określone jedynie poprzez dokonanie stosownych operacji rachunkowych i poprzez przyjęcie wartości w ślad za opinią biegłego. Uzasadnione jest stawianie sądowi orzekającemu o nakładach wymogu dokonania wyraźnego „wyrzeczenia” jakie nakłady uwzględnił, a nie traktowania opinii biegłego jako wyznacznika zakresu rzeczowego tych nakładów, a zatem jakby czynienia „ustaleń” biegłego z takiej opinii elementem orzeczenia. Ustalenie nakładów jest bowiem domeną sądu orzekającego a nie biegłego.

Uwzględniając zakres czynności i niezbędnych ustaleń, pominiętych przez Sąd Rejonowy, dodatkowo mając na uwadze zmianę stanowiska wnioskodawcy i skarżącej co do działki (...) i wyrażony na terminie rozprawy apelacyjnej brak zainteresowania z ich strony przejęciem tej działki w naturze, w istocie konieczne jest przeprowadzenie tego postępowania od początku w całości. Przesłuchanie stron jakie zostało przeprowadzone przez Sąd Rejonowy nie dotyczyło okoliczności istotnych w sprawie gospodarstwa rolnego, należy ustalić tytuł własności do działki (...), uzyskać stosowne wypisy z ewidencji gruntów, dokonać ustaleń w zakresie gospodarstwa rolnego, dopuścić dowód z opinii biegłego rolnika na okoliczność możliwości jego fizycznego podziału i sposobu podziału, uzyskać nową opinię biegłego z zakresu szacowania nieruchomości, wypracować nową koncepcję podziału z uwzględnieniem aktualnych stanowisk wnioskodawcy i uczestników, niewykluczone jest wreszcie zarządzenie sprzedaży licytacyjnej części nieruchomości (obecnie co do działki (...) nikt nie wyraża woli jej przejęcia ze spłatą pozostałych współwłaścicieli), co uwzględniając jej historię własnościową, zgłoszone co do niej roszczenia z zakresu nakładów, prawdopodobnie oznaczałoby konieczność odłożenia rozstrzygnięcia o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli oraz o podziale sumy uzyskanej ze sprzedaży do czasu jej przeprowadzenia na podstawie art. 625 k.p.c. Powyższe okoliczności spowodowały konieczność uchylenia zaskarżonego postanowienia w całości i przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego. Mimo tego, że przedmiotem zaskarżenia została objęta część postanowienia Sądu Rejonowego, uchylenie do ponownego rozpoznania musiało dotyczyć całej sprawy i całego postanowienia. Nierozpoznanie istoty sprawy dotyczy bowiem całej sprawy, a nie poszczególnych punktów zaskarżonego postanowienia, wadliwość ta dotyczy istoty sprawy o dział spadku, podział majątku i zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego. Sprawy działowe stanowią jedną całość w tym sensie, że wydane w nich rozstrzygnięcia są w zasadzie wzajemnie zależne i uwarunkowane (tzw. integralność orzeczeń działowych). Taki nierozerwalny związek zachodzi zwłaszcza pomiędzy rozstrzygnięciami o sposobie podziału oraz o spłatach lub dopłatach, a wadliwość jednego z nich skutkuje koniecznością uchylenia orzeczenia działowego w całości. Jedynie wyjątkowo, gdy zaskarżona część postanowienia działowego nie ma wpływu na rozstrzygnięcie o samym dziale, a więc nie jest nierozerwalnie związana z pozostałymi, możliwe jest rozpoznanie sprawy w tym zakresie (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14.01.2015 roku, II CZ 82/14).

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy prawidłowo zidentyfikuje przedmiot tego postępowania jako sprawę o podział majątku wspólnego S. i I. małżonków J., o dział spadku po I. J. (2) i zniesienie współwłasności (tak też ostateczne sprecyzowanie wniosku k. 677), ustali ostateczność aktu własności ziemi dotyczącego działki numer (...), ustali jakie gospodarstwo rolne było objęte majątkiem wspólnym tych małżonków, a udział w nim wchodzi w skład spadku po I. J. (2). Dla ustalenia czy nieruchomości objęte aktami własności ziemi, niewykluczone, że wraz z działką (...), stanowią lub mogą stanowić jedno gospodarstwo rolne, zwłaszcza gdyby zachodziły w tym zakresie jakieś wątpliwości, pomocna może okazać się opinia biegłego rolnika, przy czym w zakresie tych ustaleń należy uwzględnić opisaną wyżej definicję pojęcia gospodarstwa rolnego i jej wykładnię. W przypadku aktualności fizycznego podziału, w zakresie nieruchomości stanowiących gospodarstwo rolne Sąd Rejonowy zasięgnie opinii biegłego rolnika na okoliczność możliwości fizycznego podziału tego gospodarstwa i sposobu tego podziału. Uwzględniając okres jaki upłynął od wydania opinii przez biegłego R. R. i przyjętą przez tego biegłego bazę transakcji, dla ustalenia wartości nieruchomości i nakładów nie wystarczy już tylko aktualizacja opinii, konieczne będzie zatem sporządzenie nowej opinii, tym bardziej, że na ostatnim terminie rozprawy przed Sądem Rejonowym wnioskodawca domagał się ponownych oględzin nieruchomości numer 623 (jak należy sądzić z uwagi zmiany w stanie faktycznym jakie nastąpiły od ich ostatniego przeprowadzenia i licząc na jej niższą wartość), a na terminie rozprawy apelacyjnej również skarżąca wskazywała, że ostatnia opinia, dokonana bez nowych oględzin tej działki, nie uwzględnia jej aktualnego stanu oraz faktu, że od jakiegoś czasu nieruchomość ta jest niezamieszkała, co miało wpłynąć na jej stan, a tym samym i wartość. Wydając postanowienie „działowe” po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy będzie miał na uwadze, że opis nieruchomości będących przedmiotem orzeczenia powinien zawierać odniesienie do treści ksiąg wieczystych (w tym przypadku działka numer (...)), do tytułów własności w zakresie działek objętych aktami własności ziemi, do ich aktualnego oznaczenia i powierzchni w ewidencji gruntów, dane osobowe osób, którym zostaną te nieruchomości przydzielone, powinny być „bogatsze” niż samo imię i nazwisko (praktykowane jest co najmniej podawanie imion rodziców, a nawet numerów PESEL), w przypadku nieruchomości przyznawanych na współwłasność należy określać udziały w tej współwłasności. Ustalenia co do nakładów powinny znaleźć wyraz w sentencji orzeczenia, z określeniem ich zakresu rzeczowego a nie tylko wartości, tak aby orzeczenie w tym przedmiocie stanowiło samodzielną całość, bez potrzeby „myślowego” odwoływania się do zakresu rzeczowego wynikającego z opinii biegłego.

Z tych przyczyn Sąd Okręgowy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

SSO Teresa Strojnowska SSO Elżbieta Ciesielska SSR (del.) Hubert Wicik