Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 stycznia 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Lublinie, I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 14 stycznia 2016 r. w Lublinie na rozprawie

sprawy z powództwa A. G.

przeciwko P. T.

o zachowek

na skutek apelacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w Radomiu

z dnia 19 lutego 2014 r. sygn. akt I C 738/12

I.  zmienia zaskarżony wyrok w pkt II w ten sposób, że zasądzoną na rzecz radcy prawnego E. Z. (1) kwotę 3600 złotych podwyższa do kwoty 4428 (cztery tysiące czterysta dwadzieścia osiem) złotych;

II.  w pozostałej części apelację oddala;

III.  zasądza od A. G. na rzecz P. T. kwotę 2700 (dwa tysiące siedemset) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym;

IV.  przyznaje od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Radomiu radcy prawnemu E. Z. (1) kwotę 3530 (trzy tysiące pięćset trzydzieści) złotych tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej
z urzędu.

I A Ca 848/14

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 19 lutego 2014 roku Sąd Okręgowy w Radomiu po rozpoznaniu w dniu 5 lutego 2014r. sprawy z powództwa A. G. przeciwko P. T. o zachowek - powództwo oddalił i zasądził od Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w Radomiu na rzecz radcy prawnego E. Z. (2) 3600zł tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

Sąd Okręgowy ustalił, że J. G. (1), matka powoda, była właścicielką lokalu mieszkalnego położonego w R. przy ul. (...) o powierzchni 54,16m ² wraz z udziałem w części wspólnej nieruchomości. Umową darowizny z dnia 6 listopada 2007r. darowała opisany wyżej lokal mieszkalny P. T..

J. G. (1) zmarła 22 grudnia 2010r., a spadek po niej nabyły dzieci: T. T., K. F., A. G. i J. G. (2) po 1/4 części każde z nich [postanowienie Sądu Rejonowego w R. z dnia 24 września 2012r., (...).

Powód A. G. jest uznany za całkowicie niezdolnego do pracy od 1 października 1993 roku i pobiera rentę. Do momentu umieszczenia go w domu pomocy społecznej na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego w Radomiu z dnia 8 kwietnia 2009 roku w sprawie I (...), zamieszkiwał z matką J. G. (1).

Powód jest alkoholikiem. Kilkakrotnie przebywał na leczeniu odwykowym. Zdarzało się, że stosował wobec matki przemoc fizyczną, zanieczyszczał mieszkanie, nie opiekował się matką, nie łożył na utrzymanie, własne pieniądze przeznaczał na alkohol. J. G. (1) wzywała na pomoc policję.

Wartość rynkowa nieruchomości została ustalona na kwotę 163.400zł. Natomiast wartość odtworzeniową nakładów na niniejszą nieruchomość na kwotę 37.200 zł [ opinia biegłej k -82-116, 140,156v-157 ].

Powyższy stan faktyczny sąd ustalił w oparciu o częściowe zeznania powoda / k -21 72v, 72v,00:40:27 z 5.02.2014 roku / zeznania pozwanego / 72v, 00:44:22 z 5.02.2014 roku/, zeznania świadków J. G. (3) / 00:30:46 z dnia 5. 02.2014 roku/ , B. K. / 00:14:25 z dnia 5. 02 . 2014 /, J. B. / 00:05:21 z dnia 5.02. 2014 roku /, T. T. /00:19:08 z 5 lutego 20124 roku /, opinię biegłej J. C. / k - 82-116,140, 156v-157/, dołączone do akt dokumenty.

Zeznaniom powoda sąd dał wiarę częściowo. Powód nie zaprzeczył temu, iż spożywał alkohol, natomiast zakwestionował to aby kiedykolwiek uderzył matkę, co pozostaje w sprzeczności z pozostałym materiałem dowodowym, w szczególności z zeznaniami świadków, którzy albo widzieli obrażenia u J. G. (1). Mówiła świadkom, że została przez pobita przez syna.

Sąd uznał, że powodowi przysługuje prawo do zachowku po zmarłej matce na podstawie art. art. 991 kc, którego wartość odpowiada 1/6 części wartości mieszkania z uwagi na to, że powód jest osobą trwale niezdolną do pracy. Wartość zachowku została ustalona przez Sąd na kwotę 27.233,33 zł.

Jednakże oddalił powództwo ze względu na art. 5 kc. wywodząc, że powód nie opiekował się matką, a nawet stanowił dla niej zagrożenie, stosując przemoc fizyczną. Sąd stwierdził, że zachowania powoda wobec matki były sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Nie można zdaniem sądu „uważać ich za wykonywanie prawa”, i z tego względu oddalił powództwo na podstawie art. 5 kc.

O kosztach Sąd orzekł na podstawie art. 98 kpc i § 15 , 16 i § 6 pkt. 6 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.[tekst jednolity Dz. U. z 2013 roku poz. 490].

Apelację od tego wyroku wniósł powód zaskarżając wyrok w całości i zarzucając mu naruszenie :

1.  przepisów prawa procesowego , które miało istotny wpływ na wynik sprawy , tj. :

- art. 233 k. p. c. w zw. z art. 231 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. polegające na braku wszechstronnego rozważenia przez Sąd I instancji całości zebranego w sprawie materiału dowodowego co doprowadziło do błędnie poczynionych w uzasadnieniu wyroku ustaleń faktycznych i przyjęcia za udowodnione, że działania powoda uzasadniały zastosowanie w niniejszej sprawie art.5 k.c. co skutkowało pozbawieniem powoda prawa do zachowku ,

- art 233 § 1 k.p.c. na skutek dokonania jednostronnie niekorzystnej oceny dowodów, poprzez pominięcie zeznań i twierdzeń zgłaszanych przez powoda a także przekroczenie zasady swobodnej oceny dowodów i niczym nieuzasadnione uznanie dowodu z zeznań świadków, którzy potwierdzali fakty znane jedynie "ze słyszenia" za wystarczające do oddalenia powództwa,

-

art. 98 § 3 k.p.c. w zw. z § 2 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, poprzez nie podwyższenie przyznanych pełnomocnikowi powoda kosztów zastępstwa prawnego o stawkę podatku od towarów i usług obowiązującą w dniu orzekania tj. o 23% podatku Vat

2.  przepisów prawa materialnego, a mianowicie:

- art. 5 k. c. poprzez jego błędne zastosowanie, skutkujące uznaniem iż dochodzenie przez powoda kwoty należnej mu z tytułu zachowku stanowiło nadużycie prawa podmiotowego i było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego,

- art. 991 k. c. poprzez jego niezastosowanie i pozbawienie tym samym powoda ochrony jego interesów majątkowych jako najbliższego członka rodziny, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli.

Apelujący wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 80.000 zł. oraz kosztów procesu wg norm przepisanych dla pełnomocnika ustanowionego z urzędu, oraz zasądzenie na rzecz powoda kosztów postępowania apelacyjnego wg norm przepisanych, w tym kosztów nieopłaconej pomocy prawnej, które nie zostały zapłacone w całości. Ewentualnie wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w Radomiu z dnia 19 lutego 2014r., sygn. akt (...) i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie co do kosztów postępowania za obie instancje.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje.

Uzasadniony jest zarzut jednostronnej oceny materiału dowodowego zebranego w sprawie i pominięcie przez Sąd I instancji przy ocenie zachowań powoda względem matki J. G. (1) wpływu choroby psychicznej, na którą cierpiał powód.

Ze znajdującej się w dołączonej do akt sprawy niniejszej sprawy o umieszczenie powoda w domu opieki społecznej, (...), a w szczególności ze znajdującej się w tych aktach opinii biegłego lekarza psychiatry M. P. [k.16-18], jak również z wyjaśnień J. G. (1) złożonych w sprawie (...) oraz przesłuchanych w sprawie świadków wynikało, że powód od wielu lat cierpiał na chorobę psychiczną, w związku z którą był wielokrotnie [19 razy] hospitalizowany w Szpitalu w K. na Oddziale (...).

Z opinii biegłego wynikało, że u powoda rozpoznano chorobę psychiczną pod postacią zaburzeń organicznych o symptomatyce zbliżonej do schizofrenii oraz uzależnienie od alkoholu. Natomiast z zeznań świadków i wyjaśnień J. G. (1) składanych w sprawie (...) wynikało, że w czasie zachowań agresywnych powód miał omamy, w związku z którymi zachowywał się agresywnie. Opisywane przez świadków zachowania powoda wskazywały na głębokie zaburzenia budzące wątpliwości co do jego poczytalności.

Powyższe okoliczności mają istotny wpływ na ocenę zasadności roszczenia powoda, w szczególności dla oceny czy wystąpienie przez powoda z roszczeniem o zachowek z uwagi na agresywne zachowania powoda wobec matki, nie stanowi nadużycia prawa w rozumieniu art. 5 kc. Nie można bowiem rozpoznając sprawę niniejszą poprzestać na stwierdzeniu, że „zachowania powoda wobec matki były sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i nie można uważać ich za wykonywanie prawa”. Oczywistym jest, że opisane przez Sąd zachowania powoda wobec matki były sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 kc. Natomiast nie są one [zachowania powoda] przedmiotem bezpośredniej oceny Sądu przy stosowaniu art. 5 kc w kontekście roszczenia powoda. Stosując art. 5 kc i oddalając roszczenia powoda o zachowek, Sąd ocenia czy samo wystąpienie przez powoda z roszczeniem o zasądzenie zachowku, nie stanowi nadużycia prawa w rozumieniu art. 5 kc. Dokonując takiej oceny Sąd bierze pod uwagę zachowania powoda wobec spadkodawcy, jak i zobowiązanego z tytułu zachowku.

W związku z powyższym Sąd Apelacyjny uznał za konieczne uzupełnienie materiału dowodowego poprzez dopuszczenie dowodu z dokumentacji medycznej dotyczącej leczenia powoda w szpitalu w K. i dopuszczenie dowodu z opinii biegłego lekarza psychiatry na okoliczność zdrowia psychicznego powoda w szczególności w okresie współzamieszkiwania z matką. W ocenie Sądu Apelacyjnego kwestia ta miała istotne znaczenie dla oceny czy zachowania powoda wobec matki były zawinione, co z kolei, w przypadku przesądzenia winy powoda w tej kwestii wpływało na ocenę czy wystąpienie przez powoda z roszczeniem o zachowek po matce stanowi nadużycie prawa w rozumieniu art. 5 kc.

Biegła, lekarz psychiatra E. N. w opinii zasadniczej i uzupełniającej potwierdziła, że powód od kilkunastu lat nadużywał alkoholu, czemu towarzyszyły zaburzenia zachowania z agresją oraz przemijające stany psychotyczne o symptomatologii omamowo – urojeniowej, określane jako halucynoza lub zaburzenia schizofrenopodobne. Nie miały one charakteru utrwalonej choroby psychicznej lecz wynikały z toksycznego działania ciągów alkoholowych na OUN. Agresywne zachowania wobec matki były wynikiem choroby alkoholowej, związanych z nią stanów dysforycznych i przemijających stanów psychotycznych. Po każdej hospitalizacji, po wytrzeźwieniu i uspokojeniu powód był informowany o chorobie alkoholowej, zakazie picia alkoholu i konieczności leczenia. Nie stwierdzono u powoda do 2008r. upośledzenia umysłowego, ani zespołu psychoorganicznego. Na tej podstawie biegła stwierdziła, że powód miał zachowane rozumienie nadużywania alkoholu, jego skutków i konieczności leczenia. Zaleceń tych nie wykonywał. Agresywne zachowania powoda wobec matki nie były podejmowane w stanie ograniczonej poczytalności [k. 236- 237], gdyż choroba alkoholowa jako taka nie determinuje zdolności do rozpoznania czynów i kierowania swym postępowaniem [ pkt 4, k. 273]. Powód był świadomy swojego działania [pkt 273].

Sąd Apelacyjny w całości uznał opinię biegłej za przekonywującą dla oceny przyczyn zachowań powoda względem matki w okresie od 1991r. do 2008r. Zachowania powoda były zawinione, wynikały z nadużywania alkoholu przez powoda, czego powód miał świadomość, a mimo to nie podejmował żadnych działań mających na celu zmiany stylu życia i zachowań wobec matki. Same agresywne zachowania dorosłego syna wobec samotnej matki, wymagającej opieki ze względu na wiek i stan zdrowia, są zachowaniami niegodnymi, naruszającymi podstawowe zasady moralności. W sprawie niniejszej zasługują one na tym większe potępienie, ze względu na dodatkowe okoliczności ustalone przed sądem pierwszej instancji. Powód nadużywał alkoholu od wielu lat mieszkając z matką. Pierwszy wywiad alkoholowy przeprowadzony w 1991r. sięgał 15 lat wstecz [ opinia biegłej k 235]. Powód zamiast być oparciem dla starzejącej się matki, był jej dodatkowym ciężarem, co niewątpliwie odbijało się na jej zdrowiu i komforcie życia. Matka powoda przyjmując syna do wspólnego mieszkania, mieszkając z nim przez kilkanaście lat żyła w strachu, świadoma, a jednocześnie bezradna wobec alkoholizmu syna, starając mu się pomóc, o czym chociażby świadczą jej wyjaśnienia w sprawie (...). Jej oddanie spotykało się z niezrozumieniem ze strony syna. Uzależnienie alkoholowe prowadziło do agresji powoda wobec starzejącej się matki, jedynej oddanej mu osoby.

W judykaturze podkreśla się, że zastosowanie art. 5 k.c. nie jest wykluczone także do spadkowych praw podmiotowych. Podkreśla się, że ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa (art. 5 k.c.), nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, PiP 2005/6/111).

Jednocześnie jednak dopuszcza się możliwość pozbawienia osoby uprawnionej zachowku na podstawie art. 5 k.c., jednakże tylko w sytuacjach wyjątkowych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001 r., IV CKN 250/00, niepubl., postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2012 r. I CSK 75/12, Lex 1311040].

W okolicznościach sprawy w ocenie Sądu Apelacyjnego, takie wyjątkowe okoliczności w sprawie niniejszej zachodzą. Z tych względów uzasadniona jest ocena, że roszczenie powoda z tytułu zachowku po zmarłej matce, skierowane wobec obdarowanego przez nią wnuka, nie zasługuje na ochronę ze względu na art. 5 kc, gdyż stanowi nadużycie prawa. Powód ma aktualnie zabezpieczone warunki bytowe. Przebywa w domu opieki społecznej i pobiera świadczenie rentowe. Wieloletnie złe relacje powoda z matką, przez niego zawinione, uzasadniają pozbawienie go możliwości poprawy jego sytuacji majątkowej poprzez zasądzenie należnej mu części zachowku po matce.

Z tych względów Sąd Apelacyjny co do zasady oddalił apelację powoda na podstawie art.. 385kpc [pkt II wyroku].

Uwzględnił apelację powoda jedynie w części dotyczącej niezasądzenia na rzecz pełnomocnika powoda ustanowionego z urzędu stawki wynagrodzenia podwyższonego o stawkę podatku VAT, zgodnie z § 2 ust. 3 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu [ Dz. U. Nr 163, poz. 1349].

Zgodnie z art. 98 § 1 i 3 kpc Sąd zasądził od powoda na rzecz pozwanego koszty procesu w postępowaniu odwoławczym i przyznał wynagrodzenie od Skarbu Państwa pełnomocnikowi ustanowionemu z urzędu zgodnie z § 2 ust. 2 i 3 oraz z § 6 pkt. 6 w zw. z § 12 ust. 1 pkt 2 cyt. w. Rozporządzenia.