Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 stycznia 2016 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – Wydział V Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 20 stycznia 2016 r. w Gdańsku na rozprawie

sprawy z powództwa J. A.

przeciwko M. A. i R. A.

o uznanie umowy za nieważną

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego we W.

z dnia 22 kwietnia 2015 r., sygn. akt I C 106/14

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego we W. na rzecz adwokata A. M. kwotę 5.400 (pięć tysięcy czterysta) złotych, powiększoną o stawkę należnego podatku od towarów i usług, tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu w postępowaniu apelacyjnym;

III.  nie obciąża powódki kosztami postępowania apelacyjnego.

Na oryginale właściwe podpisy.

Sygnatura akt V ACa 628/15

UZASADNIENIE

Powódka J. A. wniosła pozew przeciwko R. A. i M. A., żądając uznania za nieważną umowy darowizny zawartej przez R. A. i M. A. przed notariuszem J. S. w jej Kancelarii w R. w dniu 21 kwietnia 2010 roku oraz zasądzenie na rzecz powódki kosztów procesu, w tym kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu, które w żadnej części nie zostały opłacone.

W odpowiedzi na pozew pozwani wnieśli o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy we W. wyrokiem z 22.04.2015r. oddalił powództwo oraz orzekł o kosztach postępowania.

Swoje rozstrzygnięcie oparł na następujących ustaleniach.

(...)

W dniu 21 kwietnia 2010 roku R. A. darował córce M. A. objęte księgą wieczystą (...) prawo użytkowania wieczystego oraz posadowiony na działce budynek, tj. ujawniony w księdze wieczystej (...) stanowiący odrębny od gruntu przedmiot własności i nieujawniony w księdze wieczystej budynek handlowo-usługowy, który po ujawnieniu w księdze wieczystej stanowić będzie odrębny od gruntu przedmiot własności. M. A. darowiznę przyjęła.

Sąd Okręgowy w swoich rozważeniach wskazał, iż nie znalazł podstaw otwarcia zamkniętej rozprawy na nowo, o co wnioskowała powódka pismem z dnia 9 kwietnia 2015 roku (karta 137).

Zgodnie z art. 225 k.p.c. Sąd może zamkniętą rozprawę otworzyć na nowo. Zgodnie natomiast z art. 316 § 2 k.p.c. rozprawa powinna być otwarta na nowo, jeżeli istotne okoliczności ujawniły się dopiero po jej zamknięciu. „Ujawnienie” w rozumieniu art. 316 § 2 k.p.c. oznacza, że okoliczności lub dowody, które mają stanowić podstawę otwarcia rozprawy, nie mogły być stronie znane przed jej zamknięciem. Tymczasem wnioski zawarte w piśmie z dnia 9 kwietnia 2015r., w którym powódka wniosła o otwarcie na nowo zamkniętej rozprawy, stanowią wnioski dotyczące okoliczności, które były znane obu stronom w toku postępowania. W tym zakresie z uwagi na fakt, że wniosek o otwarcie rozprawy nie zawierał żadnych nowych istotnych okoliczności, które ujawniłyby się dopiero po zamknięciu rozprawy Sąd Okręgowy nie znalazł podstaw do jej otwarcia. Uzasadnieniem dla takiej decyzji nie mogło być niestawiennictwo na rozprawę pełnomocnika powódki. Stwierdzić również należy, iż powódka nie uprawdopodobniła, że bez swojej winy nie zgłosiła dowodów wcześniej oraz że uwzględnienie ich nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo, że występują inne wyjątkowe okoliczności. Nadto, o czym będzie mowa w dalszej części uzasadnienia dowody te tak samo jak dowód z zeznań świadka S. G., zgłoszony przez pozwanych były zbędne dla rozstrzygnięcia sprawy. W tej zatem sytuacji brak było przeszkód do ogłoszenia wyroku.

Stan faktyczny sprawy w zakresie koniecznym dla jej rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy ustalił na podstawie zgodnych twierdzeń stron.

W dalszym toku rozważań Sąd I instancji wskazał, iż powództwo o ustalenie stosunku prawnego lub prawa może być uwzględnione wtedy, gdy zostanie wykazane spełnienie dwóch przesłanek o charakterze merytorycznym, tj. interesu prawnego oraz wykazania prawdziwości twierdzeń powoda. Pierwsza z nich warunkuje określony skutek tego powództwa, decydując o dopuszczalności badania i ustalania prawdziwości twierdzeń powoda, a wykazanie istnienia drugiej ma znaczenie dla oceny merytorycznej zasadności powództwa.

Kluczem zatem do rozstrzygnięcia niniejszej sprawy była ocena istnienia po stronie powodowej interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. Art. 189 k.p.c. nie definiuje pojęcia interesu prawnego, a jego rozumienie było wielokrotnie przedmiotem orzecznictwa sądowego i doktryny. Można powiedzieć, i taki pogląd spotyka się w orzecznictwie, iż „interes prawny” jest szczególnym rodzajem klauzuli generalnej (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2012r. II CSK 252/11 LEX nr 1169345). Jak w przypadku każdej klauzuli generalnej, także i w przypadku interesu prawnego nie jest możliwe stworzenie jednego wzorca pojęcia „interesu prawnego”, który mógłby być stosowny w każdej sprawie, zawsze bowiem o istnieniu interesu prawnego w dużej mierze decydują konkretne okoliczności sprawy, z którą występuje powód. Interes prawny jest kategorią obiektywną w tym znaczeniu, iż dla jego istnienia czy nieistnienia nie ma w zasadzie znaczenia to, że powód odczuwa subiektywną potrzebę ochrony swych praw. Zawsze musi zatem istnieć obiektywna niepewność co do stanu prawnego lub prawa, która wymaga usunięcia (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1989r. III CZP 21/89 OSNC 1990/2/29, uzasadnienie uchwały SN z dnia 5 grudnia 1991r. III CZP 110/91 OSNC 1992/6/104; wyrok SN z dnia 14 marca 2012r. II CSK 252/11, LEX nr 1169345; wyrok SN z dnia 21 lutego 1997r. II CKU 7/97 CZP 10/86, OSNCAP 1987, z. 1, poz. 12).

Nie istnieje interes prawny powoda wytoczeniu powództwa na podstawie art. 189 k.p.c., kiedy realnie możliwym jest uzyskanie przez niego ochrony lub usunięcie stanu niepewności w inny sposób. A zatem jeżeli do usunięcia stanu niepewności czy zagrożenia sfery prawnej powoda istnieje możliwość wytoczenia innego powództwa np. o świadczenie – to taka możliwość wytoczenia takiego powództwa wyłącza istnienie interesu prawnego.

Istnienie interesu prawnego jest konieczne, nie tylko w momencie wytoczenia powództwa ale również konieczne jest jego istnienie w chwili wyrokowania (np. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 30 grudnia 1968r. III CZP 103/68, OSNCP 1969).

Interes prawny nie istnieje w okolicznościach ukształtowanych jednoznacznie stanem prawnym i niekwestionowanymi zdarzeniami prawnymi.

Wreszcie skoro powództwo wytoczone na podstawie art. 189 k.p.c. zmierza do likwidacji stanu niepewności sfery prawnej, to interes prawny nie będzie istniał także w takiej sytuacji, gdy cel taki wytoczonym powództwem nie zostanie osiągnięty, czyli gdy sfera prawna powoda nawet przy uwzględnieniu powództwa pozostałoby dalej zagrożoną, zagmatwaną lub niejasną. Nigdy też powództwo o ustalenie nie może być traktowane jako sposób na pozyskanie środka dowodowego, z którego strona mogłaby następnie skorzystać w innym postępowaniu.

Odnosząc powyższą wykładnię pojęcia interesu prawnego do sprawy niniejszej Sąd Okręgowy wskazał, iż powódka nie wykazała jego istnienia.

Zaistniały w toku postępowania o podział majątku wspólnego J. A. i R. A. spór, co do tego, czy prawo będące przedmiotem umowy z dnia 21 kwietnia 2010 roku zawartej przez pozwanych w niniejszej sprawie stanowi majątek wspólny byłych małżonków stanowi spór o jego przynależność do tego majątku w rozumieniu art. 685 w związku z art. 567 § 3 k.p.c. Spór ten powinien być rozstrzygnięty w toku postępowania działowego (art. 618 § 2 i § 3 w związku z art. 567 § 3 i art. 688 k.p.c.). Sytuacja uległa jednak zmianie z chwilą wpisania do księgi wieczystej – w miejsce R. M. A.. Rozstrzygnięcie w postępowaniu o podział majątku wspólnego sporu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym może nastąpić tylko wtedy, gdy krąg osób występujących jako strony sporu pokrywa się z kręgiem uczestników postępowania o podział. Dla uzgodnienia z rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej zawierającej wpis M. A. konieczne jest wytoczenie przez J. A. wskazanego w art. 10 u.k.w.h. powództwa o usunięcie niezgodności stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Do osiągnięcia takiego celu nie doprowadzi wytoczenie powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.). Jeżeliby doszło do ustalenia nieważności umowy darowizny zawartej w dniu 21 kwietnia 2010r. przez pozwanych R. A. i M. A. to wyrok o takiej treści pozwalałby tylko przywrócić w księdze wieczystej wpis R. A.. Nadal więc, zgodnie z art. 3 u.k.w.h., jedynie on powinien być uważany za właściciela opisanego prawa. Mimo, że wyrok o wspomnianej treści wymagałby ustalenia, że sporna nieruchomość z chwilą jej nabycia przez R. A. weszła do majątku wspólnego, samo to ustalenie nie mogłoby zatem znaleźć wyrazu w treści wpisu dokonanego na podstawie tego wyroku. Tymczasem celem powódki jest nie tylko wykazanie, że jej córka M. A. nie nabyła własności spornego prawa, ale że jest ono prawem wspólnym powódki i pozwanego R. A..

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 grudnia 2002r., III CKN 943/99 (OSNC 2004, nr 3, poz. 48) wprost stwierdził, że małżonek nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy nabycia przez osobę trzecią od współmałżonka własności nieruchomości, jeżeli na jej podstawie osoba trzecia została wpisana w księdze wieczystej jako właściciel nieruchomości. W takiej sytuacji, małżonek może zwalczać wpis własności w drodze powództwa o uzgodnienie stanu prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Teza ta odnosi się do okoliczności przedmiotowej sprawy, w której występujący z powództwem o ustalenie nieważności umowy jeden z małżonków twierdzi, że wbrew stanowi prawnemu, ujawnionemu w księdze wieczystej przed dokonaniem kwestionowanej w powództwie umowy zawartej przez drugiego z małżonków, nieruchomość nie stanowiła majątku odrębnego (obecnie osobistego) tego małżonka, lecz wchodziła w skład majątku wspólnego.

Podsumowując zatem stwierdzić należy, iż nawet gdyby przyjąć, iż zaistniała potrzeba ochrony prawnej powódki, to powódka nie ma interesu prawnego w dążeniu do ustalenia nieważności umowy zawartej przez pozwanych, ponieważ przysługuje jej dalej idący środek w postaci powództwa na podstawie art. 10 u.k.w.h. Powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym jest powództwem służącym zaspokojeniu roszczenia typu rzeczowego, przy pomocy którego powód domaga się nie tylko ustalenia prawa lub stosunku prawnego, lecz także wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli osoby błędnie wpisanej do księgi wieczystej.

Sąd Okręgowy podkreślił, iż powódka w toczącym się postępowaniu o podział majątku wspólnego nie domaga się przyznania jej prawa będącego przedmiotem umowy, której dotyczy niniejsza sprawa. W postępowaniu tym zmierza jedynie do rozliczenia wartości zbytego prawa. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że nieruchomość należąca do majątku wspólnego, zapisana w księdze wieczystej na jednego z małżonków nie może być skutecznie i ważnie zbyta na rzecz osoby trzeciej przez tego małżonka bez zgody drugiego. Korzyść równa wartości zbytego prawa podlega rozliczeniu w podziale, o ile małżonek, z pokrzywdzeniem praw którego nastąpiło takie rozporządzenie nie zgłasza innych roszczeń z tytułu podziału majątku wspólnego, tj. o ustalenie nierównych udziałów, o rozliczenie nakładów na tę rzecz, czy przyznanie mu tej rzeczy w podziale na własność. Mając zatem na uwadze stanowisko, jakie powódka zajmuje w sprawie o podział majątku wspólnego w zakresie prawa, którego dotyczy niniejsza sprawa (będącego przedmiotem darowizny) nie ma ona interesu prawnego w niniejszej sprawie. Uzyska bowiem wystarczającą ochronę prawną w toczącym się postępowaniu o podział majątku wspólnego.

Sąd Okręgowy stwierdził, że powyższe rozważania prowadzą do wniosku, iż powódka nie ma interesu prawnego w dochodzeniu ustalenia nieważności umowy zawartej przez pozwanych, co decyduje o niedopuszczalności badania i ustalania prawdziwości jej twierdzeń i jest podstawą do oddalenia powództwa na podstawie art. 189 k.p.c. a contrario. Mając to na uwadze Sąd, jako niemające znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy uznał zgłoszone osobowe wnioski dowodowe.

O kosztach Sąd Okręgowy orzekł na podstawie przepisu art. 98 k.p.c. w związku z art. 108 § 1 k.p.c., mając na uwadze treść § 6 pkt 7, § 19 – 21 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348).

Apelację od powyższego wyroku wniosła powódka zaskarżając wyrok w całości. Zarzuciła:

1.  naruszenie przepisów prawa materialnego:

a)  art. 37 k.r.o. poprzez jego niezastosowanie i niesłuszne przyjęcie, że brak jest podstaw do uznania umowy darowizny zawartej przez R. A. i M. A. przed notariuszem J. S. prowadzącą kancelarię notarialną w R. w dniu 21.04.2010 rep. (...)za nieważną, mimo iż do zbycia nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego powódki i pozwanego wymagana była zgoda powódki i jej zbycie dokonane przez pozwanego bez tej zgody było nieważne;

b)  art. 10 u.k.w.h. poprzez jego błędną interpretację i przyjęcie, że w niniejszej sprawie jedynym środkiem ochrony prawnej powódki jest wytoczenie powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, mimo iż stosowanie tego środka nie jest potrzebne, a dla zapewnienia ochrony praw powódki wystarcza ustalenie nieważności tej umowy darowizny i rozstrzygnięcie o prawie własności nieruchomości w sprawie o podział majątku wspólnego;

c)  art. 58 § 2 k.c. poprzez jego niezastosowanie, mimo iż ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego w sposób jednoznaczny wynikało, iż dokonana przez pozwanego darowizna była sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, a tym samym nieważna;

2.  mające wpływ na treść zaskarżonego wyroku naruszenie przepisów postępowania:

a)  art. 189 k.p.c. poprzez niezasadne przyjęcie, iż powódka nie ma interesu prawnego do prowadzenia sprawy o ustalenie nieważności umowy darowizny zawartej przez R. A. i M. A. przed notariuszem J. S. prowadzącą kancelarię notarialną w R. w dniu 21.04.2010 rep. (...), mimo iż stosowanie tego środka jest wystarczające dla zapewnienia ochrony praw powódki, pozostawiając rozstrzygnięcie o prawie własności nieruchomości Sądowi Rejonowemu w K. w sprawie o podział majątku wspólnego.

W oparciu o powyższe zarzuty wniosła o:

-

zmianę zaskarżonego wyroku poprzez orzeczenie zgodnie z pozwem;

-

ewentualnie, uchylenie wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania;

-

zasądzenie od pozwanych solidarnie na rzecz powódki kosztów zastępstwa procesowego za niniejsze postępowanie tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu, które nie zostały opłacone w żadnej części, a w przypadku oddalenia apelacji wniosła o zasądzenie od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego we W. na rzecz adw. A. M. z Kancelarii Adwokackiej w K. kosztów zastępstwa procesowego za niniejsze postępowanie tytułem nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu, które nie zostały opłacone w żadnej części.

Pozwani w odpowiedzi na apelację wnieśli o jej oddalenie.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja jest bezzasadna.

Sąd Apelacyjny w pełni podziela ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Okręgowy i przyjmuje je za własne.

Przechodząc do oceny apelacji za niezasadny należy uznać zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. poprzez niezasadne przyjęcie, iż powódka nie ma interesu prawnego do przeprowadzenia sprawy o ustalenie nieważności umowy darowizny mimo, iż stosowanie tego środka jest wystarczające do zapewnienia ochrony prawnej powódki.

Powódka w niniejszej sprawie domaga się ustalenia nieważności umowy darowizny nieruchomości, działki gruntu w użytkowaniu wieczystym zbudowanej stanowiącym odrębną własność garażem dokonanej przez (...) R. A. na rzecz córki M. A., bowiem twierdzi, że przedmiotowa nieruchomość należała do majątku wspólnego małżonków A.. Wobec powyższego czynność prawna – umowa darowizny nieruchomości dokonana bez zgodny drugiego małżonka w świetle art. 37 k.r.o. jest nieważna.

Okolicznością niesporną w niniejszej sprawie jest, iż w dziale II księgi wieczystej nr (...) prowadzonej dla spornej nieruchomości przed dokonaniem umowy darowizny tj. do dnia 21 kwietnia 2010r. jako jedyny właściciel wpisany był R. A..

Wpis ten objęty jest domniemaniem z art. 3 u.k.w.h. zgodności z rzeczywistym stanem prawnym. Powódka aby osiągnąć zamierzony w niniejszym procesie cel polegający na zniweczeniu prawnorzeczowych skutków umowy darowizny w pierwszej kolejności powinna doprowadzić do wykazania, że wpis w księdze wieczystej przed dniem 21.04.2010r. był niezgodny z rzeczywistym stanem prawnym. Konieczne jest zatem w niniejszym postępowaniu przesłankowe badanie do kogo należało prawo własności nieruchomości – dopiero po dokonaniu powyższego ustalenia możliwe będzie rozstrzygnięcie co do ważności umowy darowizny. Pozytywne dla powódki rozstrzygnięcie w niniejszej sprawie umożliwi jedynie dokonanie w księdze wieczystej ponownego wpisania jako (...). Zatem trafnie przyjął Sąd Okręgowy, iż powódka nie ma interesu prawnego w ustaleniu nieważności umowy darowizny w oparciu o art. 189 k.p.c., gdyż przysługuje jej roszczenie dalej idące o uzgodnienie treści księgi wieczystej z art. 10 u.k.w.h. Tym bardziej, co wymaga szczególnego podkreślenia, że w postępowaniu prowadzonym na skutek żądania opartego na art. 189 k.c. jak i na art. 10 u.k.w.h. konieczne będzie zbadanie przesłanek zmierzających do ustalenia prawa własności nieruchomości. Wprawdzie sprawa o uzgodnienie treści księgi wieczystej jest sporem o uzgodnienie prawa własności, jednakże nie może się ono toczyć w niniejszym stanie faktycznym na zasadzie art. 618 k.p.c. bowiem wymaga udziału obydwu stron umowy darowizny.

Z powyższych przyczyn za niezasadny należy uznać również zarzut naruszenia art. 10 u.k.w.h. poprzez jego błędną interpretację i przyjęcie, że w niniejszej sprawie jest on jedynym środkiem ochrony prawnej powódki.

Wobec bezzasadności wyżej omówionych zarzutów zbędne jest ustosunkowanie się do pozostałych zarzutów apelacji naruszenia art. 37 k.r.o. i 58 § 2 k.r.o. bowiem w oparciu o powyższe przepisy powódka zamierzała dochodzić ustalenia nieważności czynności prawnej w sytuacji, gdy Sąd uznał żądanie ustalenia istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego za niedopuszczalne.

Mając powyższe na uwadze Sąd Apelacyjny na mocy art. 385 k.p.c. oddalił apelację powódki jako nieuzasadnioną.

O kosztach orzeczono na mocy art. 98 k.p.c.