Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 345/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 czerwca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania E. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w R.
o prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 czerwca 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 marca 2014 r.,
I. oddala skargę kasacyjną
II. nie obciąża wnioskodawczyni kosztami postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 3 listopada 2009 r. Sąd Okręgowy w K. zmienił decyzję
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R. z dnia 24 kwietnia 2009 r. i
przyznał E. K. prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
2
Apelacja organu rentowego od tego orzeczenia została oddalona wyrokiem
Sądu Apelacyjnego z dnia 27 kwietnia 2010 r.
Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 17 marca 2011 r., I UK 332/10, uchylił
orzeczenie Sądu drugiej instancji i przekazał mu sprawę do ponownego
rozpoznania celem ustalenia, które z okresów objętych okresami zatrudnienia
stanowią okresy składkowe, a które okresy nieskładkowe i w jakim zakresie te
ostatnie mogą zostać uwzględnione przy ustalaniu uprawnień rentowych.
Sąd Apelacyjny, po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z dnia 19
stycznia 2012 r. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji z dnia 3 listopada 2009 r. i
oddalił odwołanie wnioskodawczyni od decyzji organu rentowego z dnia 24 kwietnia
2009 r. z uwagi na niespełnienie określonego w art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
warunku posiadania wymaganego 5-letniego okresu ubezpieczenia.
Wyrokiem z dnia 19 marca 2013 r. Sąd Najwyższy uchylił powyższy wyrok i
przekazał sprawę Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania celem
ustalenia, czy niezdolność wnioskodawczyni do pracy powstała przed 30 rokiem
życia, gdyż w takim wypadku zastosowanie znajduje art. 57 ust. 1 i 2 w związku z
art. 58 ust. 1 pkt 4 ustawy o emeryturach i rentach, z wyłączeniem reżimu z art. 58
ust. 2 tej ustawy, czyli wymagania posiadania pięcioletniego okresu ubezpieczenia
w dziesięcioleciu poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy. Sąd Najwyższy
stwierdził, że - skoro niezdolność do pracy nie musi być spowodowana tylko jedną
chorobą - okoliczność ta wymaga wyjaśnienia przy uwzględnieniu nie tylko
dolegliwości psychicznych ubezpieczonej, ale również jej twierdzeń co do
wcześniejszej niezdolności do pracy z uwagi na neurologiczne skutki wypadku
zaistniałego w 1997 r.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z dnia 20 marca 2014 r. Sąd
Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił odwołanie
wnioskodawczyni.
Sąd odwoławczy stwierdził, że poza sporem pozostaje, iż wnioskodawczyni
ani w dziesięcioleciu przed zgłoszeniem wniosku, ani w dziesięcioleciu przed datą
powstania częściowej niezdolności do pracy ustaloną na 2 grudnia 2002 r., nie
wykazała co najmniej 5 lat okresów składkowych i nieskładkowych oraz że w razie
3
przyjęcia daty powstania niezdolności do pracy przypadającej przed ukończeniem
30 roku życia (7 czerwca 1998 r.) zostałaby zwolniona z obowiązku wykazania
spełnienia tego warunku.
Po uzupełnieniu postępowania dowodowego opiniami (w tym
uzupełniającymi) biegłych z zakresu psychiatrii i psychologii oraz neurologii Sąd
drugiej instancji ustalił, że wnioskodawczyni nie stała się niezdolna do pracy przed
dniem 2 grudnia 2002 r. W 1995 r. rozpoznawano u niej jedynie nerwicę depresyjną
o łagodnym stopniu nasilenia objawów psychopatologicznych, zaś po wypadku w
lipcu 1997 r. kontynuowała leczenie farmakologiczne lekami nasennymi i
stabilizującymi stan psychiczny zalecanymi przez lekarza neurologa, nie była przez
niego kierowana do psychiatry i sama się tam nie zgłaszała, chociaż czyniła to
wcześniej (do dnia 26 czerwca 1997 r.). Wskazuje to, że nie odczuwała w tym
czasie znacznego pogorszenia stanu psychicznego. Wnioskodawczyni ponownie
podjęła leczenie psychiatryczne dopiero w dniu 2 grudnia 2002 r., kiedy stopień
nasilenia i charakter dolegliwości psychicznych (zaburzeń depresyjnych
nawracających) był znaczny. Natomiast schorzenia nieurologiczne (migrena i
zespół pourazowy szyjny po wypadku w lipcu 1997 r.) nie powodują i nie
powodowały niezdolności wnioskodawczyni do pracy przed 30 rokiem życia.
Dokumentacja lekarska z okresu przed ukończeniem przez wnioskodawczynię 30
roku życia nie pozwala na stwierdzenie takiego stopnia następstw wypadku,
któremu wnioskodawczyni uległa w 1997 r., aby uzasadniał on nawet okresową,
częściową niezdolność do pracy. Będące skutkami wypadku dolegliwości ze strony
odcinka szyjnego kręgosłupa (pourazowy zespół szyjny) w postaci nasilonych
bólów głowy, poczucia zawrotów, bólów promieniujących karku do kończyn górnych
z ich drętwieniem nie spowodowały bowiem objawów korzeniowych ani
ogniskowego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, za wyjątkiem
stwierdzanych w chwili obecnej zaburzeń czucia na prawej kończynie dolnej.
Uznając, że sporne w sprawie okoliczności zostały dostatecznie wyjaśnione
(art. 217 § 3 k.p.c.), Sąd odwoławczy nie znalazł podstaw do uwzględnienia
wniosku dowodowego wnioskodawczyni o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z
zakresu medycyny pracy oraz innego zespołu biegłych z zakresu psychiatrii i
psychologii „na ustalenie stopnia wydolności wysiłkowej, ruchowej i manipulacyjnej
4
po doznanych urazach w okresie od 9 lipca 1997 r. do 7 czerwca 1998 r. oraz czy
jej stan ogólny w wymienionym okresie stanowi przeszkodę w potencjalnym
podjęciu pracy sprzedawcy zatrudnionego w pełnym wymiarze godzin”. W ocenie
Sądu drugiej instancji, kontynuowanie postępowania w tym kierunku jest zbędne,
„skoro decydujące znaczenie w niniejszym sporze ma stan psychiczny
ubezpieczonej”.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie przepisów
postępowania , które to uchybienie mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a to:
1) art. 232 w związku z art. 227 oraz art. 217 § 2 i 3 oraz 278 § 1 k.p.c., a także
art. 6 k.c., przez oddalenie wniosku dowodowego; 2) art. 382, art. 233 § 1 oraz
art. 227 k.p.c., przy odpowiednim zastosowaniu art. 391 § 1 k.p.c., polegające na
oparciu orzekania z pominięciem całego materiału dowodowego, tj. decyzji Zakładu
z dnia 19 kwietnia 2011 r. w sprawie odmowy prawa do renty i orzeczeń
Powiatowego Zespołu do spraw Orzekania o Niepełnosprawności w R. z dnia 3
września 2008 r. oraz z dnia 1 sierpnia 2007 r.; 3) art. 244 § 1 i 2 oraz art. 252 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez ich niezastosowanie i pominięcie wiążącego
domniemania wynikającego z wymienionych wyżej dowodów urzędowych, z których
bezspornie wynika data powstania ustalonego stopnia niepełnosprawności;
4) art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., przez sporządzenie uzasadnienia
wyroku w sposób niezgodny z określonymi w tym przepisie wymaganiami poprzez
brak jakiegokolwiek wyjaśnienia, dlaczego pominięto przy ocenie całego materiału
dowodowego wyżej wskazane dokumenty urzędowe i domniemania wynikającego z
tych dokumentów urzędowych i dalej jaki wpływ na treść ustaleń faktycznych mają
okoliczności wynikające z tych dokumentów.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie zawiera usprawiedliwionych zarzutów.
5
W pierwszym rzędzie należy zwrócić uwagę, że oparcie skargi kasacyjnej na
podstawie naruszenia przepisów postępowania może być skuteczne jedynie
wówczas, gdy skarżący wykaże, iż wskazywane przez niego uchybienia procesowe
sądu drugiej instancji mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c.). Oznacza to, że zarzuty naruszenia przepisów postępowania nie mogą być
celem samym w sobie, ale zasadniczo muszą służyć wykazaniu błędnego
zastosowania przepisu prawa materialnego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia
zawartego w wyroku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2014 r., I PK
316/13, LEX nr 1511811). Oparcie rozpoznawanej skargi kasacyjnej wyłącznie na
podstawie naruszenia przepisów postępowania uniemożliwia dokonanie oceny, czy
wskazywane przez skarżącą uchybienia procesowe Sądu odwoławczego
rzeczywiście były na tyle istotne, że doprowadziły do błędnego zastosowania
przepisu (przepisów) prawa materialnego będącego podstawą prawną
rozstrzygnięcia. Już tylko z tej przyczyny nie może ona zostać uwzględniona.
Skarga kasacyjna jest niezasadna również z innych względów.
Naruszenia przez Sąd drugiej instancji art. 232 w związku z art. 227, art. 217
§ 2 i 3, art. 278 § 1 k.p.c. i art. 6 k.c. skarżąca upatruje w oddaleniu jej wniosku o
dopuszczenie dowodu z opinii biegłego z zakresu medycyny pracy oraz innego
zespołu biegłych z zakresu psychiatrii i psychologii dla ustalenia, czy w okresie od 9
lipca 1997 r. (data wypadku) do 7 czerwca 1998 r. (ukończenie przez nią 30 roku
życia) ogólny stan jej zdrowia - z uwagi na doznane urazy i schorzenie psychiczne
–„stanowił przeszkodę w potencjalnym podjęciu pracy zgodnej z poziomem
posiadanych kwalifikacji sprzedawcy w pełnym wymiarze godzin”. W tym zakresie
skarżąca wskazuje na nieuwzględnienie przez Sąd odwoławczy wytycznych Sądu
Najwyższego, sprzeczności w opiniach biegłych oraz wynikającą stąd potrzebę
zajęcia przez innych biegłych łącznego stanowiska co do wpływu współistniejących
schorzeń na jej zdolność do pracy.
Tak skonstruowany zarzut nie może być skuteczny już tylko dlatego, że jeżeli
sąd drugiej instancji prowadzi dowody, to stosuje odpowiednio przepisy o
postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, a skarżąca nie wiąże naruszenia
wskazywanych uchybień procesowych z przepisami stosowanymi w postępowaniu
odwoławczym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2008 r., I PK
6
184/07, LEX nr 448285). Co istotniejsze, zarzut naruszenia art. 232 k.p.c. w
związku z art. 6 k.c. oraz w związku z art. 227, art. 217 § 3 (w stanie prawnym
obowiązującym przed dniem 3 maja 2012 r. - art. 217 § 2) i art. 391 k.p.c. ma rację
bytu w sytuacji, gdy wykazane zostanie, że sąd drugiej instancji odmówił
przeprowadzenia zawnioskowanego przez stronę dowodu na fakty mające istotne
znaczenie w sprawie i niewyjaśnione (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10
marca 2011 r., II UK 306/10, LEX nr 885008 oraz postanowienia tego Sądu z dnia z
dnia 16 marca 2000 r., I CKN 1443/99, LEX nr 529718 oraz z dnia 10 lutego
2012 r., II CSK 357/11, LEX nr 1133804 i powołane w nich orzeczenia). Jednakże
Sąd drugiej instancji poczynił ustalenia co do daty powstania u skarżącej
niezdolności do pracy i uczynił to na podstawie dowodu z opinii biegłych. Dowód
ten ma szczególny charakter, gdyż korzysta się z niego w wypadkach
wymagających wiadomości specjalnych (art. 278 § 1 k.p.c.). Z tego względu nie
mają do niego zastosowania wszystkie zasady dotyczące postępowania
dowodowego, w tym art. 217 k.p.c. W świetle bowiem art. 286 k.p.c., sąd ma
obowiązek dopuszczenia dowodu z dodatkowej opinii tych samych lub innych
biegłych, gdy zachodzi tego potrzeba, a więc wówczas, gdy opinia złożona do
sprawy zawiera istotne braki, sprzeczności, względnie nie wyjaśnia istotnych
okoliczności (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 sierpnia 2009 r.,
III CSK 7/09, LEX nr 533130 i powołane w nim orzeczenia). Postawienie w tym
kontekście zarzutu naruszenia art. 278 § 1 k.p.c. nie może być uznane za
wystarczające, gdyż do jego obrazy może dojść tylko wtedy, gdy sąd samodzielnie
wypowiada się w kwestiach wymagających wiadomości specjalnych, z pominięciem
dowodu z opinii biegłego (biegłych), co w sprawie nie miało miejsca.
Dla skuteczności skonstruowanego przez skarżącą zarzutu konieczne było
zatem powołanie art. 386 § 6 w związku z art. 39821
k.p.c., ustanawiającego
związanie sądu, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpoznania,
wskazaniami co do dalszego postępowania lub art. 286 w związku z art. 391 § 1
k.p.c., stanowiącego podstawę obowiązku sądu zażądania dodatkowej opinii
(również łącznej) od tych samych lub innych biegłych. Zarzutu obrazy tych
przepisów przez Sąd drugiej instancji skarżąca nie podnosi.
7
Skarżąca nie wykazuje również, jaki wpływ na wynik sprawy mogłoby mieć
nieprzeprowadzenie dowodu wnioskowanego dla ustalenia jej niezdolności do
pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji sprzedawcy w okresie od 9
lipca 1997 r. do 7 czerwca 1998 r. Uchodzi uwadze skarżącej, że niezdolność ta
musiałaby się utrzymywać do 2 grudnia 2002 r., przynajmniej na warunkach
wynikających z art. 61 ustawy o emeryturach i rentach. Zgodnie bowiem z tym
przepisem, prawo do renty, które ustało z powodu ustąpienia niezdolności do pracy,
podlega przywróceniu, jeżeli w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty
ubezpieczony ponownie stał się niezdolny do pracy. Oznacza to, że tylko w takim
wypadku nie podlegają badaniu na nowo pozostałe warunki nabycia prawa do
świadczenia rentowego, w tym warunek określony w art. 57 ust. 1 pkt 2 powołanej
ustawy.
Niezasadny jest zarzut naruszenia art. 382, art. 233 § 1 i art. 227 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. Po pierwsze, art. 233 § 1 k.p.c., jako bezpośrednio odnoszący
się do sfery ustalenia faktów i oceny dowodów, nie może stanowić podstawy skargi
kasacyjnej (art. 3983
§ 3 k.p.c.). Po drugie, art. 227 k.p.c. definiuje przedmiot
dowodu w postępowaniu cywilnym i stanowi, że mają to być fakty o istotnym
znaczeniu dla rozstrzygnięcia sprawy. Ocena, czy określone fakty mają taki
charakter jest dokonywana w aspekcie określonego przepisu prawa materialnego,
który wyznacza zakres koniecznych ustaleń faktycznych i ma rozstrzygające
znaczenie dla oceny, czy określone fakty - jako ewentualny przedmiot dowodu -
mają wpływ na treść orzeczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia
2011 r., I CSK 237/10, LEX nr 784978). Tymczasem skarżąca nie powołuje normy
prawa materialnego, której niewłaściwe rozumienie doprowadziło - w jej ocenie - do
wadliwej oceny istotności faktów. Po trzecie, art. 382 k.p.c. ma charakter ogólnej
dyrektywy, wyrażającej istotę postępowania apelacyjnego i może stanowić
samodzielną podstawę kasacyjną tylko wówczas, gdy skarżący wykaże, że sąd
drugiej instancji pominął część zebranego materiału oraz że uchybienie to mogło
mieć wpływ na wynik sprawy.
Skarżąca wskazuje na pominięcie przez Sąd odwoławczy decyzji organu
rentowego z dnia 19 kwietnia 2011 r. oraz orzeczeń o niepełnosprawności z dnia 1
sierpnia 2007 r. i z dnia 3 września 2008 r., z których miałoby wynikać, że jej
8
niezdolność do pracy powstała przed 30 rokiem życia. Zarzut ten jest całkowicie
nietrafny, gdyż ze wskazanej decyzji organu rentowego wynika tylko tyle, że w
dziesięcioleciu poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy i liczonym od „23
maja 1998 r. do 21 maja 2008 r.” skarżąca legitymuje się okresem składkowym i
nieskładkowym w rozmiarze 1 roku, 11 miesięcy i 19 dni. Z kolei ze wskazanych
przez skarżącą orzeczeń o stopniu niepełnosprawności wynika, że umiarkowany
stopień niepełnosprawności z przyczyn psychicznych i neurologicznych został u niej
ustalony od 1 sierpnia 2007 r. do 31 sierpnia 2008 r., a następnie tylko z przyczyn
psychicznych - od 1 sierpnia 2008 r. do 30 września 2010 r. i do tych właśnie
okresów odnoszą się wskazania dotyczące odpowiedniego zatrudnienia w
warunkach pracy chronionej, a następnie niezdolności do pracy. Pozostaje to w
zgodzie z uwzględnionymi w opiniach biegłych orzeczeniami: z 2004 r. - o lekkim
stopniu niepełnosprawności skarżącej od 9 lipca 1997 r. wyłącznie z powodu
upośledzenia narządu ruchu, z 2005 r. - o lekkim stopniu niepełnosprawności z
powodu upośledzenia narządu ruchu i choroby psychicznej oraz z 2010 r. - o
ustalonym od 1 sierpnia 2008 r. umiarkowanym stopniu niepełnosprawności tylko
ze względu na choroby psychiczne. Z dokumentów tych wynika zatem, że u
skarżącej nie ustalono przed 30 rokiem życia ani umiarkowanego stopnia
niepełnosprawności, ani lekkiego stopnia niepełnosprawności ze względu na
współistniejące schorzenia neurologiczne lub narządu ruchu i psychiczne. Skarżąca
nie wykazuje również związku pomiędzy orzeczeniem o stopniu
niepełnosprawności i niezdolnością do pracy w rozumieniu art. 57 ust. 1 pkt 1
ustawy o emeryturach i rentach. Tymczasem w orzecznictwie Sądu Najwyższego
podkreśla się zgodnie, że niepełnosprawność nie jest odpowiednikiem niezdolności
do pracy rozumianej jako utrata zdolności do pracy zarobkowej z powodu
naruszenia sprawności organizmu i braku rokowań co do odzyskania zdolności do
pracy po przekwalifikowaniu (art. 12 ust. 1 tej ustawy), gdyż zdefiniowana została
jako spowodowana naruszeniem sprawności organizmu niezdolność do
wypełniania ról społecznych, która może, ale nie musi, powodować niezdolność do
pracy (art. 2 pkt 10 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i
społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych; jednolity tekst: Dz.U. z
2011 r. Nr 127, poz. 721 ze zm.). Z tego względu orzeczenie o stopniu
9
niepełnosprawności, nawet znacznym, ani nie jest równoznaczne z orzeczeniem o
niezdolności do pracy jako przesłance prawa do renty, ani nie przesądza o istnieniu
niezdolności do pracy w rozumieniu przepisów ustawy o emeryturach i rentach. W
szczególności dotyczy to orzeczenia o lekkim stopniu niepełnosprawności, przez
który rozumie się jedynie obniżoną zdolność do wykonywania pracy, w porównaniu
do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z
pełną sprawnością fizyczną i psychofizyczną lub dające się kompensować
ograniczenia w pełnieniu ról społecznych - art. 4 ust. 3 ustawy o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (por. wyroki z
dnia 17 lutego 2009 r., I UK 233/08, LEX nr 736713 i z dnia 14 czerwca 2012 r.,
I UK 17/12, LEX nr 1229807 oraz powołane w nich orzeczenia). Wreszcie skarżąca
nietrafnie podnosi, że Sąd drugiej instancji nie uwzględnił treści orzeczeń o stopniu
niepełnosprawności. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika bowiem, że
ustalenia faktyczne stanowiące podstawę zaskarżonego rozstrzygnięcia zostały
dokonane na podstawie opinii biegłych, którzy wzięli pod uwagę zgromadzoną
dokumentację, w tym orzeczenia o stopniu niepełnosprawności z lat 2004, 2005 i
2010, a ich treść odpowiada treści orzeczeń wskazanych przez skarżącą.
Z tych przyczyn oczywiście niezasadne są również zarzuty naruszenia
art. 244 § 1 i 2 oraz art. 252 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., a nadto art. 328 § 2
k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. - w sposób wskazany przez skarżącą.
Z powyższy względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c. O kosztach postępowania orzeczono na podstawie odpowiednio
stosowanego art. 102 k.p.c.