Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UZP 6/15
POSTANOWIENIE
Dnia 2 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
Protokolant Anna Matura
w sprawie z odwołania Z. B.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 2 lipca 2015 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 12 lutego 2015 r.,
"1. Czy w świetle art.4 ust. 1, art. 9 ust.1 i art. 17 ust.1 - Umowy o
ubezpieczeniu społecznym między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej a Rządem Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii
podpisanej w Warszawie dnia 16 stycznia 1958 r. (Dz.U. z 1959 r. Nr
19, poz. 114 ze zm.) - sąd w postępowaniu z odwołania od decyzji
organu rentowego odmawiającej prawa do emerytury z tytułu pracy w
szczególnych warunkach związany jest zaświadczeniem uprawnionej
instytucji ubezpieczeniowej Federacji Bośni i Hercegowiny
potwierdzającym wykonywanie pracy w szczególnych warunkach?
2. W razie braku związania sądu przedmiotowym zaświadczeniem -
czy do oceny charakteru pracy ubezpieczonego wykonywanej na
terytorium byłej Jugosławii (następnie Bośni i Hercegowiny) sąd
stosuje przepisy prawa miejsca jej wykonywania, czy też oceny takiej
dokonuje w odniesieniu do Wykazu A stanowiącego załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. z 1983 r. Nr 8, poz.
43 ze zm.)?"
2
odmawia podjęcia uchwały.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 13 lipca 2012 r., wydaną na podstawie art. 184 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.; dalej również jako:
„ustawa emerytalna”) oraz na podstawie § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.;
dalej również jako: „rozporządzenie z dnia 7 lutego 1983 r.”), Zakład Ubezpieczeń
Społecznych odmówił Z. B. prawa do emerytury z tytułu zatrudnienia w
szczególnych warunkach, ponieważ w okresie ubezpieczenia do dnia 1 stycznia
1999 r. nie udowodnił on żadnego okresu zatrudnienia w Polsce w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze.
Uwzględniając odwołanie Z. B. od tej decyzji Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w B. wyrokiem z dnia 5 czerwca 2014 r. zmienił
zaskarżoną decyzję i przyznał odwołującemu się prawo do emerytury od dnia 20
września 2010 r. Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawca jest obywatelem Bośni i
Hercegowiny, urodził się […] 1950 r. i legitymuje się kartą pobytu w Polsce […]. Na
dzień 1 stycznia 1999 r. posiadał udowodniony przed organem rentowym ogólny
staż pracy wynoszący 26 lat i 10 miesięcy, w tym 24 lata 1 miesiąc i 11 dni to
okresy składkowe zagraniczne. Pozostały okres to staż ubezpieczeniowy w Polsce.
Dnia 20 lutego 2009 r. złożył za pośrednictwem instytucji ubezpieczeniowej
Federacji Bośni i Hercegowiny wniosek do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o
emeryturę, przedstawiając zaświadczenie wystawione dnia 8 listopada 2011 r.,
wydane przez Hutę „Z.” Sp. z o.o., z którego wynikało, że w okresie od 17 stycznia
1969 r. do dnia 21 listopada 1994 r. pracował w tej hucie przez okres 18 lat 4
miesięcy i 29 dni w takich miejscach, które ze względu na swoją specyfikę,
określone są jako miejsca pracy w szczególnych, trudnych warunkach pracy, co
powoduje, że z tego tytułu wydłuża się naliczany okres pracy. W związku z
wystąpieniem Sądu Okręgowego, opartym o treść umowy o ubezpieczeniu
społecznym między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem
3
Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii podpisanej w Warszawie dnia 16
stycznia 1958 r. (Dz.U. z 1959 r. Nr 19, poz. 114 ze zm.; dalej również jako:
„Umowa”), Federalny Zakład Ubezpieczeń Społecznych Ubezpieczenia Emerytalne
i Rentowe Mostar Federacji Bośni i Hercegowiny Urząd Kantonu Z. nadesłał pismo
z dnia 5 grudnia 2013 r., w którym potwierdził pracę wnioskodawcy w szczególnych
warunkach w okresie od 17 stycznia 1969 r. do dnia 21 listopada 1994 r. oraz
podał, że Z. B. w tym zakładzie uzyskał prawo do odpowiedniej części
wcześniejszej emerytury poczynając od dnia 26 maja 2008 r.
Zdaniem Sądu Okręgowego okoliczność wykonywania przez wnioskodawcę
pracy w warunkach szczególnych na terenie byłej Jugosławii w wymiarze 18 lat 4
miesięcy i 29 dni została udowodniona dokumentacją wynikającą z art. 17 ust. 1
Umowy. Przysługuje mu zatem prawo do emerytury według prawa polskiego, gdyż
interpretacja art. 4 ust. 1 oraz art. 9 ust. 3 Umowy prowadzi do wniosku, że wymóg
pracy przez 6 miesięcy na obszarze Polski odnosi się tylko do ogólnego stażu
ubezpieczeniowego, a nie do pracy w szczególnych warunkach.
Apelację od powyższego wyroku Sądu Okręgowego złożył organ rentowy,
zarzucając m.in. błędną wykładnię przepisów prawa materialnego art. 8 w zw. z
art. 32 ust. 4, art. 184 ust. 1 art. 129 ust. 1 ustawy emerytalnej oraz art. 1 ust. 1,
art. 4 ust. 1, art. 9 ust. 1 – 3, art. 17 ust. 1 Umowy przez przyjęcie, że
wnioskodawca posiada staż w wysokości co najmniej 15 lat pracy w warunkach
szczególnych.
Sąd Apelacyjny– rozpoznając apelację organu rentowego – uznał, że w
sprawie pojawiło się istotne zagadnienie prawne o treści określonej w
postanowieniu tego Sądu z dnia 12 lutego 2015 r. i przedstawił je do rozpoznania
Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
W ocenie Sądu Apelacyjnego należałoby rozstrzygnąć, czy polski organ
rentowy, a następnie orzekające Sądy są związane zaświadczeniem Federalnego
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Bośni i Hercegowiny w zakresie stwierdzenia
przez ten organ wykonywania pracy w szczególnych warunkach i tym samym, czy
uzyskanie takiego zaświadczenia przez ubezpieczonego wyklucza
przeprowadzenie postępowania dowodowego przez polski sąd. Brak takiego
związania generuje natomiast dalsze pytanie dotyczące tego, w oparciu o przepisy
4
jakiego prawa materialnego należy dokonać kwalifikacji poszczególnych okresów
zatrudnienia, w szczególności według przepisów rozporządzenia z dnia 7 lutego
1983 r. (co znajdowałoby uzasadnienie w treści art. 9 ust. 1 Umowy), czy też
według przepisów miejsca świadczenia pracy (byłej Jugosławii, a następnie Bośni i
Hercegowiny).
Po drugie konieczne jest przesądzenie kwestii, czy prawo do emerytury z
tytułu pracy w szczególnych warunkach przysługuje wnioskodawcy, który nie
posiada żadnego okresu pracy w szczególnych warunkach w Polsce, a jedynie
okres ogólnego stażu wymaganego do nabycia prawa do emerytury, który został
uzupełniony pracą w Polsce. Odnośnie tej kwestii Sąd Apelacyjny zajął stanowisko,
że nie ma istotnego znaczenia to, że wnioskodawca cały domniemany okres pracy
w szczególnych warunkach wykonywał na terytorium byłej Jugosławii. Znajduje to
oparcie w treści art. 4 ust. 1 zdanie 2 Umowy, z którego wynika możliwość
sumowania okresów szczególnego zatrudnienia. Nie jest to zatem dodatkowy
warunek nabycia prawa do świadczenia. Stąd też wątpliwości Sądu Apelacyjnego
dotyczyły wyłącznie pierwszej z wyżej wskazanych kwestii.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, o ile w świetle Umowy uprawnione może być
przyjęcie mocy wiążącej zaświadczeń organów jednej strony analizowanej Umowy
co do samej kwalifikacji okresów zatrudnienia jako okresów ubezpieczenia, o tyle
wykładnia tej Umowy nie prowadzi już do oczywistych wniosków co do związania
zaświadczeniem w zakresie pracy w szczególnych warunkach. Wynikałoby to z
art. 9 ust. 1 Umowy, według którego organ rentowy każdej z umawiającej się strony
ustala według własnych przepisów i z uwzględnieniem jej art. 4, czy osoba spełnia
warunki do uzyskania prawa do świadczeń. Specyfika pracy w szczególnych
warunkach sprawia, że konieczne jest często przeprowadzenie szerokiego
postępowania dowodowego. Znajduje to również oparcie w treści art. 4 ust. 1
zdanie 2 Umowy, stanowiącym, że jeżeli przyznanie świadczenia jest
uwarunkowane przebyciem pewnego okresu w określonym zatrudnieniu, będą
uwzględniane okresy takiego zatrudnienia na obszarze obu umawiających się
stron. Skoro zatem mają być uwzględnione takie okresy, to Sąd powinien w tym
zakresie poczynić stosowne ustalenia faktyczne. Do takiego wniosku skłania
również wykładnia art. 17 ust. 1 Umowy, wskazującego, że dokumentacja wydana
5
przez inny organ rentowy może być przedkładana jako ważny dowód organom
innego państwa. Z przepisu tego nie wynika, iż przedkładana dokumentacja
stanowi wyłączny dowód, w oparciu o jaki sąd może uczynić swoje ustalenia. Nie
bez znaczenia jest również, że związanie Sądu przedmiotowym zaświadczeniem
byłoby wprowadzeniem sui generis legalnej oceny dowodów, zasadniczo nieznanej
k.p.c., który co do zasady opiera się na art. 233 k.p.c. (zasada swobodnej oceny
dowodów). Brak możliwości dokonywania wykładni rozszerzającej, jak również
zasada równego traktowania obywateli obu państw mogłaby stanowić argument na
okoliczność podtrzymania powyższego stanowiska. Podsumowując, należałoby
przyjąć możliwość prowadzenia przez sądy postępowania dowodowego na
ogólnych zasadach, jak w każdej typowej sprawie dotyczącej prawa do emerytury.
Przyjęcie natomiast stanowiska o braku związania Sądu zaświadczeniem,
wymagałoby z kolei dokonania oceny charakteru pracy wnioskodawcy pod kątem
jej kwalifikacji jako pracy w szczególnych warunkach. Uwzględniając treść art. 4
ust. 1, art. 9 ust. 1 i art. 17 Umowy nie jest jasne, na podstawie przepisów jakiego
państwa winna nastąpić kwalifikacja poszczególnych okresów pracy. Opierając się
na art. 9 ust. 1 Umowy można byłoby dojść do wniosku, że ocena pracy
wnioskodawcy powinna być dokonywana w odniesieniu do prac wskazanych w
polskim wykazie A stanowiącym załącznik do rozporządzenia z dnia 7 lutego
1983 r. Z drugiej natomiast strony Sąd mógłby dokonywać kwalifikacji danej pracy
w oparciu o regulacje prawa materialnego obowiązujące w miejscu wykonywania tej
pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne dotyczy Umowy o ubezpieczeniu społecznym z dnia 16
stycznia 1958 r. między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem
Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii, która w 1963 r. zmieniła nazwę na
Socjalistyczną Federacyjną Republikę Jugosławii. W 1991 r. z Jugosławii
wyodrębniły się: Chorwacja, Słowenia i Macedonia; w 1992 r. suwerenność ogłosiła
również Republika Bośni i Hercegowiny, w 2006 r. wyodrębniły się kolejne dwa
państwa: Czarnogóra i Serbia, a w 2008 r. od Serbii oddzieliło się Kosowo.
6
Sytuacja obywateli byłej Jugosławii ubiegających się o świadczenia
emerytalne w Polsce jest zróżnicowana. Po akcesji Słowenii i Polski do Unii
Europejskiej z dniem 1 maja 2004 r. do obywateli Słowenii mają zastosowanie niżej
wymienione unijne rozporządzenia koordynacyjne i z tym dniem omawiana Umowa
z 1958 r. nie jest stosowana do wzajemnych relacji ubezpieczeniowych obywateli
tych krajów. Przedstawione zagadnienie prawne nie dotyczy więc obywateli
wszystkich państw byłej Jugosławii.
Analiza problemów w zakresie relacji ubezpieczeniowych z cudzoziemcami
powinna w Polsce uwzględniać unormowania unijne. Z dniem 1 maja 2010 r.
zaczęły obowiązywać w Unii Europejskiej: rozporządzenie Parlamentu
Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz.UE L 166 z
30.04.2004 r.) oraz rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr
987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE)
nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego
(Dz.Urz.UE L 284 z 30.10.2009 r.). Od 1 stycznia 2011 r., w stosunku do osób
będących obywatelami państw trzecich (a takimi są obywatele Bośni i Hercegowiny,
która zawarła z Unią tylko umowę stowarzyszeniową), wykonujących pracę i
przemieszczających się w obszarze Unii Europejskiej, zastosowanie mogłoby
znaleźć rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1231/2010 z dnia
24 listopada 2010 r., rozszerzające rozporządzenie 883/2004 i rozporządzenie
987/2009 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi
rozporządzeniami jedynie ze względu na swoje obywatelstwo (Dz.Urz.UE L 344 z
29.12.2010 r.). Zgodnie jednak z art. 1 tego rozporządzenia nr 1231/2010 –
unormowania koordynacyjne mają zastosowanie do obywateli państw trzecich, pod
warunkiem że zamieszkują oni legalnie na terytorium państwa członkowskiego i
znajdują się w sytuacji, „która pod każdym względem dotyczy więcej niż jednego
państwa członkowskiego”. Rozporządzenie to znajdzie więc zastosowanie tylko w
przypadku powstania relacji ubezpieczenia społecznego w co najmniej dwóch
krajach Unii Europejskiej. Ponieważ z uzasadnienia zagadnienia prawnego nie
wynika, czy taka sytuacja wystąpiła, przedwczesne byłoby rozważanie kwestii
uwzględnienia zawartej w w/w rozporządzeniach koordynacyjnych zasady
7
sumowania okresów ubezpieczenia, a także zasady zachowania praw nabytych –
zwłaszcza, że Sąd Apelacyjny nie przedstawił tych unormowań do analizy
zagadnienia prawnego. Przepisy Unii Europejskiej nie wprowadzają jednolitych
warunków nabywania prawa do świadczeń emerytalno-rentowych, lecz
pozostawiają tę kwestię wewnętrznym regulacjom poszczególnych państw
członkowskich. Tak więc rodzaje świadczeń emerytalno-rentowych oraz warunki ich
nabycia każde państwo członkowskie określa samodzielnie (np. wiek uprawniający
do emerytury lub renty, staż wymagany do nabycia prawa do emerytury lub renty).
W przypadku obywateli Bośni i Hercegowiny mieszkających w Polsce,
obowiązywanie Umowy z 1958 r. zostało utrzymane na mocy Porozumienia
zawartego w Sarajewie dnia 22 grudnia 2006 r między Rządem Rzeczypospolitej
Polskiej a Radą Ministrów Bośni i Hercegowiny o sukcesji prawnej Bośni i
Hercegowiny w stosunku do umów zawartych pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a
Socjalistyczną Federacyjną Republiką Jugosławii. W porozumieniu tym
postanowiono, że z chwilą wejścia w życie porozumienia o sukcesji, moc
obowiązującą zachowają umowy dwustronne wymienione w załączniku nr 1 do
przedmiotowej noty. Z kolei w punkcie 5 załącznika nr 1 wymieniona została
Umowa z 1958 r. (M.P. z 2008 r. nr 52, poz. 462). Oznacza to, że po stronie Bośni i
Hercegowiny organem uprawnionym do wydania zaświadczenia o istnieniu
określonych okresów zatrudnienia jest instytucja właściwa tego państwa -
Federalny Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Bośni i Hercegowiny, a subsumpcja
prawa do emerytury powinna być dokonana z uwzględnieniem tej Umowy.
W tym miejscu wskazać należy na brak precyzji w ustaleniach Sądu w części
dotyczącej wcześniejszego nabycia prawa do emerytury na terenie Bośni i
Hercegowiny, w kontekście zgłoszenia nowego (dodatkowego?) roszczenia
dotyczącego nabycia prawa do emerytury w Polsce z zaliczeniem wcześniej
uwzględnionych okresów. Pomijając te kontrowersje należy odnieść się do kwestii,
która w ocenie Sądu Apelacyjnego nie jest sporna, a dotyczy tego, czy odwołujący
się ubiegając się w Polsce o prawo do emerytury na podstawie art. 184 ust. 1
ustawy emerytalnej musiał wykonywać w Polsce pracę w szczególnych warunkach.
Warunkiem nabycia uprawnień emerytalnych według art. 184 ust. 1 jest
spełnienie - odmiennie niż w przypadku art. 46 i 50 ustawy emerytalnej - wyłącznie
8
przesłanki stażu przed dniem 1 stycznia 1999 r., tj. okresu zatrudnienia w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w
przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż
60 lat - dla kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz okresu składkowego i
nieskładkowego, o którym mowa w art. 27.
Wbrew stanowisku organu rentowego Sąd Okręgowy uznał, że
wnioskodawca nie był zobligowany do posiadania okresu pracy w szczególnych
warunkach w Polsce, aby skutecznie domagać się ustalenia prawa do tego
świadczenia. Sąd Apelacyjny zaaprobował ten pogląd oceniając, że wystarczający
jest domniemany okres pracy w szczególnych warunkach na terytorium byłej
Jugosławii.
Świadczenie przysługujące na podstawie art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej
nazywane jest emeryturą z tytułu pracy w szczególnych warunkach, co w ocenie
Sądu Najwyższego odzwierciedla istotę warunków niezbędnych do nabycia tego
prawa, a więc przede wszystkim konieczność udowodnienia 15 lat pracy w
szczególnych warunkach do dnia 1 stycznia 1999 r. Używa się również określenia
„emerytura w niższym wieku emerytalnym” (bądź również, tak jak sądy obu instancji
wcześniejsza emerytura) ze względu na pracę w szczególnych warunkach lub
okolicznościach (por. I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcie i konstrukcje prawne
ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2010, s. 213 – 215; Autorka ta wyraźnie
odróżnia emeryturę w wieku obniżonym od emerytury wcześniejszej, która jej
zdaniem jest rozwiązaniem wychodzącym naprzeciw społecznym oczekiwaniom co
do skracania wieku emerytalnego ze względu na: całkowitą niezdolność do pracy,
inwalidztwo wskutek wypadku przy pracy, inwalidztwo wojenne, kombatanctwo,
opiekę nad niepełnosprawnym członkiem rodziny, dłuższy niż wymagany okres
zatrudnienia, długoletnie bezrobocie czy likwidację zakładu pracy). Nie jest to
emerytura „mieszana”, która przysługuje ze względu na pracę zarówno w
szczególnych warunkach bądź charakterze, jak i pracę w innym zatrudnieniu.
Warunkiem koniecznym jej nabycia jest posiadanie szczególnego stażu, który do
niej uprawnia. Brak takiego stażu bądź staż niższy niż 15 lat (art. 184 ust. 1 pkt 1)
całkowicie pozbawia możliwości nabycia prawa, bez względu na długość okresów
składkowych i nieskładkowych (art. 184 ust. 1 pkt 2). Z drugiej natomiast strony,
9
spełnienie drugiego warunku okresów składkowych i nieskładkowych (odpowiednio
20 albo 25 lat) może być wykazane również stażem w szczególnych warunkach.
Z tego powodu, w przypadku art. 184 ustawy emerytalnej, mamy do
czynienia ze świadczeniem, które należy zakwalifikować do kategorii świadczeń
przyznawanych w zależności „od przebycia pewnego okresu w określonym
zatrudnieniu” w rozumieniu art. 4 ust. 1 zdanie 2 Umowy. Jest to bowiem odrębny
rodzaj emerytury, która przyznawana jest w obniżonym wieku ze względu na
kryterium warunków pracy, przy czym dodatkowo w przypadku art. 184 ustawy
emerytalnej dokonuje się szczególnego rozstrzygnięcia intertemporalnego. Nadal
jest to jednak emerytura inna, aniżeli emerytura powszechna, której nabycie nie jest
w ogóle możliwe bez posiadania stażu w szczególnych warunkach bądź
szczególnym charakterze. W tym świetle, emerytura z art. 184 ustawy emerytalnej
stanowi odstępstwo o generalnej zasady przyznawania świadczeń w wieku
powszechnym i pozwala uznać przedmiotowe świadczenie za rodzajowo odrębne.
Oznacza to, że nabycie prawa do tego świadczenia możliwe jest wyłącznie w
przypadku posiadania odpowiednio długich okresów zatrudniania w szczególnych
warunkach lub charakterze (warunek dotyczący okresów składkowych i
nieskładkowych stanowi swoiste uzupełnienie przesłanki stażu w szczególnych
warunkach lub charakterze).
Zasady ustalania prawa do świadczeń rentowych, co obejmuje również
świadczenia na wypadek starości (art. 1 ust. 1 lit b) Umowy) reguluje rozdział 2
Umowy, a w szczególności jego art. 9. W ustępie 1 stanowi on, że organ
ubezpieczenia rentowego każdej Umawiającej się Strony ustala według własnych
przepisów prawnych i z uwzględnieniem postanowień artykułu 4, czy osoba spełnia
warunki do uzyskania prawa do świadczeń. Z kolei w ust. 2 stwierdza się, że jeżeli
w myśl poprzedniego ustępu warunki do świadczeń są spełnione według przepisów
prawnych obu Umawiających się Stron, organ ubezpieczenia rentowego każdej
Umawiającej się Strony ustala według własnych przepisów wysokość renty wraz ze
wszystkimi dodatkami i podwyżkami, tak jakby łączny okres zatrudnienia
(ubezpieczenia) na obszarze obu Umawiających się Stron został przebyty
całkowicie według prawnych przepisów tego organu. Z tak obliczonej renty organ
ubezpieczenia rentowego każdej Umawiającej się Strony wypłaca część
10
świadczenia, odpowiadającą stosunkowi okresu zatrudnienia (ubezpieczenia),
przebytego na obszarze danej Strony, do łącznego okresu zatrudnienia
(ubezpieczenia), przebytego na obszarze obu Umawiających się Stron. Wyjątek od
przedmiotowej reguły ustala się w ust. 3, zgodnie z którym, jeżeli okres zatrudnienia
(ubezpieczenia) na obszarze jednej Umawiającej się Strony wynosi mniej niż 6
miesięcy, wówczas nie istnieje prawo do świadczeń od organu ubezpieczenia tej
Strony. Organ ubezpieczenia rentowego drugiej Umawiającej się Strony, od którego
renta przysługuje, nie zmniejsza wówczas świadczenia w myśl postanowień
poprzedniego ustępu (ust. 3).
Zgodnie więc z art. 9 ust. 3 Umowy okresu zatrudnienia poniżej 6 miesięcy
nie uwzględnia się, czego skutkiem jest brak nabycia prawa do świadczenia
(emerytury w niższym wieku ze względu na prace w szczególnych warunkach).
Tymczasem w analizowanej sprawie uznano, że wnioskodawca nabył prawo do
emerytury na podstawie art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej, mimo że nie posiadał
żadnego okresu pracy w szczególnych warunkach w Polsce, a tylko dlatego, że
posiadał w Polsce staż pracy pozwalający na nabycie prawa do świadczenia w
wieku powszechnym. Takie wnioskowanie nie zasługuje na uwzględnienie.
Możliwość uznawania na podstawie Umowy okresów zatrudnienia za granicą
(niezależnie od tego, czy jest to okres zatrudnienia, czy okres w określonym
zatrudnieniu) występuje pod warunkiem, że wynosi on 6 miesięcy lub więcej. Brak
takiego okresu powoduje, że z tytułu posiadania takich okresów prawa do
świadczenia nie nabywa się, a organ ubezpieczenia rentowego drugiej
Umawiającej się strony, od którego renta przysługuje, nie zmniejsza wówczas
świadczenia w myśl postanowień poprzedniego ustępu 2 art. 9 Umowy.
W przypadku, gdy okres zatrudnienia w szczególnych warunkach jest
mniejszy niż 6 miesięcy na terytorium danego państwa, w ogóle nie jest
dopuszczalne ustalanie prawa do świadczenia z tego tytułu. Artykuł 9 ust. 3 Umowy
posługuje się wyrażeniem „okresu zatrudnienia (ubezpieczenia)” nie wskazując
dokładnie, o jaki okres chodzi. Tymczasem w art. 4 ust. 1 Umowy wyraźnie
odróżnia się sytuacje, w których prawo do świadczeń zależne jest od okresów
zatrudnienia (ubezpieczenia) o charakterze ogólnym oraz od „okresów w
określonym zatrudnieniu”. Mowa jest bowiem zarówno o prawie do świadczenia
11
przyznawanego w zależności od przebycia pewnego okresu w określonym
zatrudnieniu (zdanie 2) oraz o prawie do świadczenia zależnym od okresów
zatrudnienia (ubezpieczenia) i okresów zrównanych z nimi (zdanie 1). Z wykładni
językowej, jak i systemowej wynika jednoznacznie, że w Umowie odróżnia się dwa
rodzaje świadczeń (i w konsekwencji, dwa rodzaje okresów zatrudnienia).
W przypadku przebycia okresów w określonym zatrudnieniu nie ulega wątpliwości,
że chodzi o okresy zatrudnienia w warunkach szczególnych bądź szczególnym
charakterze. Z punktu widzenia ustawy emerytalnej, zastosowanie w sprawie
znajduje jej art. 184. Ustanawia on szereg przesłanek nabycia prawa do
świadczenia; w kontekście tych, które odnoszą się do szeroko rozumianego stażu
ubezpieczeniowego (okresu zatrudnienia) wskazać należy na dwie: 1) zatrudnienie
w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (15 lat) oraz
2) posiadanie odpowiednio długiego okresu składkowego i nieskładkowego (20 lat
dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn). Relacja obu przesłanek nie pozostawia
wątpliwości, że wykazanie odpowiednio długiego okresu składkowego i
nieskładkowego może następować również okresami zatrudnienia w szczególnych
warunkach lub charakterze. Możliwości uzupełnienia warunku okresu zatrudnienia
w szczególnych warunkach w całości zagranicznym okresem zatrudnienia w takich
warunkach nie ma w świetle art. 9 ust. 3 Umowy, ponieważ okres w szczególnym
zatrudnieniu w Polsce wynosił „zero”. Stąd też w świetle umowy, w Polsce nie
powstaje prawo z tytułu pracy w szczególnym zatrudnieniu. Organ rentowy nie ma
zatem obowiązku ustalenia prawa do świadczenia (art. 9 ust. 1 Umowy możliwość
jego proporcjonalnego ustalenia na podstawie art. 9 ust. 2 Umowy). Konsekwencją
tego stanowiska jest możliwość nabycia świadczenie wyłącznie od organu
zagranicznego. Systematyka całego art. 9 wskazuje bowiem, że proporcjonalnej
wypłacie podlegają wyłącznie świadczenia jednego rodzaju, a przynajmniej
wypłacane z tego samego tytułu. Jeśli zatem wnioskodawca nabył w Bośni i
Hercegowinie prawo do świadczenia z racji pracy w szczególnych warunkach bądź
charakterze, to będzie je realizował wyłącznie w tym państwie wobec faktu, że w
Polsce takich okresów nie posiadał. Natomiast w chwili uzyskania w Polsce
powszechnego wieku emerytalnego, nabędzie on prawo do świadczenia
proporcjonalnego z powodu posiadania ogólnego stażu pracy w Polsce, przy czym
12
zostanie ono naliczone w sposób proporcjonalny, zgodnie z art. 9 ust. 2 Umowy,
uwzględniając okres zatrudnienia w Bośni i Hercegowinie, w tym w warunkach
szczególnych.
Nie jest zatem tak, że z tytułu okresu zatrudnienia w Polsce wnioskodawca
zostanie pozbawiony świadczenia. Nie nabędzie on tylko prawa do emerytury ze
względu na pracę w szczególnych warunkach.
Z powyższych względów należy uznać, że rozważanie przedstawionego
zagadnienia prawnego nie jest niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy przez Sąd
Apelacyjny, co implikowało odmowę podjęcia uchwały.
Dodatkowo trzeba podnieść, że odpowiedź na pierwsze z pytań
sformułowanych przez Sąd Apelacyjny zawiera zarówno treść Umowy, jak i wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r. (I UK 99/06, OSNP 2007 nr 23-24,
poz. 356), w którym analizowana była kwestia dotycząca zarówno tego, czy
kwalifikacja prawna okresu zatrudnienia na terytorium byłej Jugosławii
(Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii), jako okresu ubezpieczenia, w
celu uzyskania emerytury w Polsce może być dokonywana samodzielnie przez
polski organ rentowy na podstawie przedstawionych przez ubezpieczonego
zaświadczeń wydanych przez organy, instytucje i pracodawców z terytorium byłej
Jugosławii, jak również jaka i przez kogo wydana dokumentacja może poświadczać
okresy zatrudnienia za granicą. Argumentację zawartą w uzasadnieniu tego
orzeczenia należy zwięźle zaprezentować, tym bardziej, że nie była ona
kontestowana w doktrynie ani nie wzbudzała kontrowersji w judykaturze Sądu
Najwyższego. Zgodnie z art. 8 ustawy emerytalnej przy ustalaniu prawa do
emerytury i renty oraz przy obliczaniu ich wysokości uwzględnia się okresy
ubezpieczenia za granicą, jeżeli tak stanowią umowy międzynarodowe. Już z
samego brzmienia tego przepisu wynika jasno, że przy ustalaniu prawa do
emerytury i renty oraz przy obliczaniu ich wysokości uwzględnia się okresy
ubezpieczenia za granicą. Chodzi zatem nie o okresy zatrudnienia za granicą, które
mogą być według prawa polskiego kwalifikowane jako okresy ubezpieczenia, lecz o
okresy, które zgodnie z prawem państwa, w którym ubezpieczony w danym okresie
przebywał (był zatrudniony) i podlegał ubezpieczeniu, są okresami ubezpieczenia i
mogą być na zasadzie art. 8 ustawy emerytalnej uwzględniane przy ustalaniu
13
prawa do emerytury i renty oraz przy obliczaniu ich wysokości w Polsce. Takiej zaś
kwalifikacji mogą dokonać właściwe organy ubezpieczeniowe (lub sądy) państwa, w
którym zatrudnienie to miało miejsce. O ile zatem zostało przedłożone od instytucji
właściwej innego państwa członkowskiego stosowne poświadczenia danego okresu
zatrudnienia, w tym również jako okresu zatrudnienia szczególnie kwalifikowanego,
to instytucja innego państwa jest takim zaświadczeniem związana na mocy
zawartej umowy międzynarodowej. Potwierdza to treść art. 9 ust. 1 i art. 4 ust. 1
Umowy. Przyjęcie stanowiska przeciwnego podważałoby zasady wynikające z
zawartych przez Polskę umów międzynarodowych w zakresie zabezpieczenia
społecznego. Zasada powierzenia uznawania okresów przebytych na terytorium
danego państwa za okresy ubezpieczenia właściwym organom tego państwa i
według jego prawa znajduje potwierdzenie, między innymi, w zawartych przez
Polskę w czasie zbliżonym do Umowy z 1958 r., umowach o ubezpieczeniu
społecznym np.: z Ludową Republiką Bułgarii (umowa z 12 lipca 1961 r., Dz.U. z
1962 r. Nr 28, poz. 132), Węgierską Republiką Ludową (umowa z 14 lutego 1959 r.,
Dz.U. Nr 67, poz. 416), Francją (konwencja generalna z 9 czerwca 1948 r., Dz.U. z
1949 r. Nr 24, poz. 158 ze zm.). Należy zatem uznać, że organ emerytalny nie jest
uprawniony i zobowiązany do samodzielnej kwalifikacji okresów zatrudnienia
ubezpieczonego w byłej SFRJ, jako okresów ubezpieczenia w rozumieniu art. 8
ustawy o emeryturach i rentach oraz art. 9 ust. 1 i art. 4 ust. 1 Umowy. Powyższe
stanowisko potwierdza również brzmienie art. 17 ust. 1 Umowy, który stanowi, że
„dokumentacja, nie wyłączając wyników badań lekarskich, wydana przez właściwe
organy jednej Umawiającej się Strony jest ważna przy wykonywaniu niniejszej
Umowy dla organów drugiej Umawiającej się Strony. Centralne organy
Umawiających się Stron mogą ustalić, w jaki sposób dokumentacja przewidziana w
przepisach prawnych jednej Umawiającej się Strony może być zastąpiona
zaświadczeniem właściwego organu drugiej Umawiającej się Strony”. Ważne jest
zatem nie tyle wskazanie, jaka i przez kogo wydana dokumentacja mieści się w
ogóle w zakresie regulacji art. 17, lecz wskazanie, jaka i przez kogo wydana
dokumentacja może poświadczać okresy ubezpieczenia w rozumieniu art. 8 ustawy
o emeryturach i rentach oraz art. 9 ust. 1 i art. 4 ust. 1 umowy z 1958 r. Z tego
punktu widzenia nie powinno ulegać wątpliwości, że chodzi o dokumenty wydane
14
przez organy strony Umowy z 1958 r., właściwe w sprawach ubezpieczeń
społecznych i posiadające kompetencje do stwierdzenia, że dany okres
(zatrudnienia lub zrównany z okresem zatrudnienia) jest okresem ubezpieczenia w
rozumieniu przepisów prawnych tej strony. Obecna wykładnia art. 17 Umowy
powinna również uwzględniać konsekwencje rozpadu Socjalistycznej Federacyjnej
Republiki Jugosławii. W szczególności, oceniając, jakie dokumenty mogą aktualnie
poświadczać okresy ubezpieczenia społecznego, przebyte na terytorium byłej
SFRJ, należy uwzględnić, że państwa powstałe w wyniku jej rozpadu są (lub mogą
być) jej sukcesorami w odniesieniu do umów międzynarodowych, archiwów,
majątku, itp. W przypadku Bośni i Hercegowiny poświadczenie o istnieniu
określonych okresów zatrudnienia wydane przez właściwą instytucję tego państwa
– Federalny Zakład Ubezpieczeń Społecznych Bośni i Hercegowiny wiąże zarówno
polski organ rentowy, jak i później sądy, gdyż wynika to z powoływanych wyżej
przepisów Umowy, będącej umową międzynarodową w rozumieniu art. 8 ustawy
emerytalnej.
Mając powyższe okoliczności na uwadze Sąd Najwyższy uznał, że obywatel
Bośni i Hercegowiny w celu udowodnienia okresu piętnastu lat pracy w
szczególnych warunkach stosownie do art. 184 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest
zobligowany - na podstawie art. 4 ust. 1, art. 9 ust. 1, 2 i 3, art. 17 ust. 1 Umowy o
ubezpieczeniu społecznym między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a
Rządem Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii podpisanej w Warszawie dnia
16 stycznia 1958 r. - poza przedstawieniem, niepodlegającego kwestionowaniu w
postępowaniu sądowym zaświadczenia o pracy w szczególnych warunkach na
terenie byłej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii, do udowodnienia
także co najmniej sześciomiesięcznego okresu pracy w szczególnych warunkach w
Polsce.
Za odmową podjęcia uchwały przemawia więc przede wszystkim to, że
rozstrzygnięcie przedstawionego przez Sąd Okręgowy zagadnienia prawnego nie
jest niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy i tym samym brak jest wymaganej
przesłanki związku przyczynowego pomiędzy rozstrzygnięciem przedstawionej
kwestii a wynikiem postępowania, jak również brak kontrowersji dotyczących
15
wcześniejszego wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 r. w sprawie
I UK 99/06.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy postanowił jak w sentencji na podstawie
art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (jednolity tekst:
Dz.U. z 2013 r., poz. 499 ze zm.).