Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 505/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa Z. N. i C. N.
przeciwko Miastu W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 lipca 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego
w W. z dnia 23 maja 2013 r., sygn. akt […]
i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w W.
do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowie Z. N. i C. N. dochodzili od miasta W. – po ostatecznym
sprecyzowaniu żądania – kwoty 771.756,87 zł. Kwota ta określała wysokość
roszczenia głównego powodów z tytułu wynagrodzenia za bezumowne korzystanie
z nieruchomości (art. 225 k.c.), natomiast jako roszczenie ewentualne powodowie
wskazywali roszczenie o zwrot pożytków pobranych i niepobranych przez pozwaną
Gminę z powodu złej gospodarki.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo w zakresie żądania głównego
i ewentualnego po dokonaniu następujących ustaleń faktycznych.
Sąd Okręgowy ustalił kolejnych właścicieli nieruchomości położonej w W.
przy ul. N. […] w okresie od 1935 r. do czasu odmowy przyznania kolejnemu
właścicielowi prawa własności czasowej do nieruchomości, tj. do chwili wydania
decyzji z dnia 28 lipca 1954 r. Odmowa ta wiązała się z przejściem na rzecz
Skarbu Państwa budynków znajdujących się na gruncie. Samorządowe Kolegium
Odwoławcze decyzją z dnia 28 stycznia 2000 r. stwierdziło nieważność decyzji
pierwotnej z dnia 24 czerwca 1948 r. W wyniku ponownego rozpoznania wniosku
dekretowego kolejnych właścicieli na ich rzecz ustanowiono prawo użytkowania
wieczystego do dwóch działek (decyzja Burmistrza Gminy W. z dnia 26 kwietnia
2002 r.). W dniu 9 sierpnia 2002 r. zmieniono decyzję w sprawie nabycia przez
Dzielnicę Gminę W. z mocy prawa własności nieruchomości w części dotyczącej
znajdujących się na gruncie budynków. Strona pozwana zwróciła się do
uprawnionych z pismem z dnia 4 czerwca 2004 r., czy wyrażają oni wolę przejęcia
budynków znajdujących się na gruncie, a pełnomocnik właścicieli oświadczył,
że nie są oni zainteresowani przejęciem nieruchomości przed uprzednim
sprostowaniem dwóch wspomnianych decyzji Burmistrza z dnia 26 kwietnia 2002 r.,
a także z uwagi na zły stan techniczny budynku. Ostatecznie zwrot nieruchomości
uprawnionym właścicielom nastąpił w dniu 31 lipca 2007 r.
W wyniku kolejnych umów obligacyjnych obecni powodowie nabyli wszystkie
prawa i roszczenia przysługujące poprzednikom prawnym, związane
3
z nieruchomością położoną przy ul. N. […] w W. Powodowie wywodzą roszczenie
o wynagrodzenie za korzystanie z tej nieruchomości oraz roszczenie o zwrot
pożytków z umów z dnia 11 lipca 2008 r. i z dnia 28 lipca 2008 r. Prawa i
roszczenia, dla których nabycia zastrzeżona jest forma aktu notarialnego, zostały
przeniesione na rzecz powodów na podstawie umowy z dnia 17 grudnia 2008 r.
Sąd Okręgowy uznał, że doszło do przedawnienia obu roszczeń
dochodzonych przez powodów, tj. roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie
z nieruchomości i roszczenia o zwrot pożytków. Roczny termin przedawnienia
rozpoczął swój bieg nie od dnia zwrotu nieruchomości (w dniu 31 lipca 2007 r.), ale
od dnia umowy przyjęcia przez uprawnionych zwrotu nieruchomości (w 2004 r.),
a odmowa ta była w pełni nieuzasadniona.
Powodowie zaskarżyli wyrok Sądu Okręgowego jedynie w zakresie
dotyczącym żądania wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację, podzielając zasadnicze ustalenia Sądu pierwszej
instancji. Nie akceptował jednak stanowiska, że doszło do przedawnienia
dochodzonego roszczenia. Bieg przedawnienia rozpoczął się bowiem od dnia
zwrotu nieruchomości poprzednikom prawnym powodów, tj. od dnia 31 lipca 2007 r.
(art. 229 k.c.). W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie istniała potrzeba uzupełniania
postępowania dowodowego, ponieważ odpowiednie ustalenia w sprawie zostały już
dokonane i były bezsporne. W toku postępowania apelacyjnego przyznano fakt
oddania trzech lokali użytkowych w najem, a zatem znajdowały się one
w posiadaniu zależnym osób trzecich (najemców). Można było zatem orzekać
o zasadności apelacji pozwanej Gminy i zasadności roszczeń powodów.
Oddanie osobom trzecim trzech lokali użytkowych w najem oznaczało
zachowanie przez Gminę statusu samoistnego posiadacza tych lokali.
Spowodowało jednak taką sytuację, w której roszczenie o zwrot pobranych
pożytków (czynszu najmu), a także zwrot pożytków nieuzyskanych przysługuje
powodom wobec posiadania samoistnego, natomiast roszczenie o wynagrodzenie
za korzystanie z rzeczy może być skierowane jedynie wobec posiadacza zależnego,
tj. tego podmiotu, który faktycznie włada rzeczą(np. najemcy). Brak zatem
legitymacji biernej po stronie Gminy uzasadniał oddalenie apelacji powodów.
4
W skardze kasacyjnej powodów podnoszono zarzuty naruszenia przepisów
prawa procesowego, tj. art. 385 k.c. w zw. z art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 378 § 1
k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. i art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. Formułowano
także zarzuty naruszenia art. 224 § 2 k.c. w zw. z art. 225 k.c. w zw. z art. 230 k.c.
w zw. z art. 336 k.c. i w zw. z art. 222 § 1 k.c.
Skarżący wnosili o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie –
o uchylenie wyroków obu Sądów meriti i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
1. Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że przedawnienie roszczenia
o wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości (trzech lokali użytkowych)
rozpoczęło swój bieg od dnia zwrotu nieruchomości w dniu 31 lipca 2007 r., a nie
w okresie wcześniejszym. W każdym razie nieprzyjęcie nieruchomości przez
uprawnionych wcześniej nie może mieć wpływu na bieg terminu przedawnienia
wspomnianego roszczenia, przewidzianego w art. 229 k.c.
Uprawnieni dochodzą obecnie jedynie wynagrodzenia za korzystanie
z nieruchomości (art. 224 k.c. i art. 225 k.c.). Z ustaleń faktycznych wynika,
że chodzi o korzystanie z trzech lokali użytkowych w okresie od dnia 28 stycznia
2000 r. do dnia 31 lipca 2007 r. (zob. jednak k. 369 akt, gdzie wskazano na okres
od dnia 1 lutego 2000 r.). Ustalono także, że lokale użytkowe oddano w najem
osobom trzecim i to w czasie poprzedzającym okres objęty żądaniem zapłaty
wynagrodzenia (s. 7 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). W rozpoznawanej
sprawie podstawowe znaczenie ma ustalenie podmiotu legitymowanego
biernie w zakresie roszczenia o takie wynagrodzenie: posiadacz samoistny
nieruchomości (lokali użytkowych, Gmina) czy posiadacze zależni, tj. najemcy tych
lokali (art. 336 k.c.).
Sąd Apelacyjny przyjął, powołując się m.in. na dwa orzeczenia Sądu
Najwyższego, że roszczenie o wynagrodzenia za skorzystanie z rzeczy bez tytułu
prawnego, podobnie jak roszczenie windykacyjne, służy właścicielowi wobec
5
posiadacza zależnego, ponieważ - jak wyjaśnił - taka wykładnia art. 224 k.c.,
art. 225 i 230 k.c. jest ugruntowana w orzecznictwie.
Stanowisko Sądu Apelacyjnego trudno uznać za przekonywające,
a w każdym razie za dostatecznie pogłębione. Niewątpliwie punktem wyjścia Sądu
było założenie o ścisłym powiązaniu roszczenia windykacyjnego właściciela
nieruchomości z tzw. roszczeniami uzupełniającymi, w tym z roszczeniem
o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy bez tytułu prawnego. W każdym razie nie
wyjaśniono charakteru tak założonego powiązania (konieczność wytoczenia
powództwa windykacyjnego, czy tylko istnienie samych przesłanek do wytoczenia
tego powództwa lub jego uwzględnienia). Jak wynika z ustaleń dokonanych w danej
sprawie, nie doszło jednak do zgłoszenia powództwa windykacyjnego (nie istniała
taka potrzeba, bo nastąpił zwrot nieruchomości), a dochodzone obecnie roszczenie
o wynagrodzenia stało się nawet przedmiotem obrotu prawnego (powodowie są
kolejnymi następcami prawnymi właścicieli gruntu).
W skardze kasacyjnej zwrócono uwagę także na ten nurt orzecznictwa Sądu
Najwyższego, w którym podkreśla się jednak autonomiczność (samodzielność)
prawną roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy w stosunku do
roszczenia windykacyjnego (art. 222 § 1 k.c.). Najogólniej biorąc, wskazuje się tam
na obligacyjny charakter roszczenia o wynagrodzenie na podstawie art. 224 i 225
k.c., które może być dochodzone niezależnie od roszczenia o wydanie przedmiotu
własności (zob. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 września
2010 r., IV CSK 76/10, OSNC 2011, nr 4, poz. 46; uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 24 lipca 2013 r., III CZP 36/13, OSNC, z. 3, poz. 24).
Przyjmując za przekonywający właśnie ten drugi nurt interpretacji przepisu
art. 224 i 225 k.c. w orzecznictwie Sądu Najwyższego, należy wyjaśnić, że nie
sposób bronić poglądu, iż roszczenie o wynagrodzenia za korzystanie
z nieruchomości nie mogłoby być zgłoszone skutecznie wobec posiadacza
samoistnego nieruchomości, gdy posiadacz ten oddał przedmiot władania
w posiadanie zależne (np. najemcom, art. 659 k.c.). W art. 224 k.c. i art. 225 k.c.
przewidziano wyraźnie legitymację bierną właśnie posiadacza samoistnego, przy
czym roszczenie to może być skierowane wobec posiadacza w dobrej i złej wierze.
6
Status posiadacza samoistnego zostaje zachowany w razie oddania nieruchomości
w posiadanie zależne (a więc np. w razie ustanowienia najmu, art. 337 k.c.). Należy
przyjąć, że takie ustanowienie posiadacza zależnego nie eliminuje legitymacji
biernej posiadacza samoistnego w zakresie roszczenia o wynagrodzenie za
korzystnie z nieruchomości właściciela bez tytułu prawnego, jeżeli posiadacz
samoistny samodzielnie zadecydował o losie rzeczy i oddał innej osobie
w posiadanie zależne. Posiadacz zależny rzeczy byłby legitymowany biernie
w zakresie roszczenia o wynagrodzenia za korzystanie z niej wówczas, gdyby
takiego wynagrodzenia dochodził wobec niego właściciel rzeczy jako jej posiadacz
samoistny (art. 230 k.c.).
2. Jak wcześniej wspomniano, z ustaleń Sądu meriti wynika, że do
zawarcia umów najmu trzech lokali między pozwaną Gminą a osobami trzecimi
(najemcami) doszło jeszcze przed 28 stycznia 2000 r. Oznaczało to, że zapewne
w całym okresie objętym żądaniem pozwu lokale znajdowały się w posiadaniu
zależnym najemców (art. 336 k.c.). Pozostaje w związku z tym kwestia określenia
w ustalonym stanie faktycznym charakteru i zasięgu „korzystania z rzeczy” po
stronie pozwanej Gminy, a także – jurydycznej relacji roszczenia o wynagrodzenie
do roszczenia o zwrot pożytków (czy to drugie eliminuje pierwsze, kiedy
i ewentualnie w jakim zakresie; por. np. wyrok Sądu najwyższego z dnia
19 października 2011 r., II CSK 80/11, nie publ.). Przyjęcie przez Sąd pierwszej
instancji przedawnienia roszczenia powodów, a przez Sąd drugiej instancji - braku
legitymacji biernej Gminy, nie pozwalało Sądom na zanalizowanie wspomnianego
zagadnienia. Pojawia się tu też kwestia, jakie znaczenie mogła tu mieć odmowa
przez uprawnionych przyjęcia zwrotu nieruchomości, proponowana w 2004 r.
i przyjęcie tej nieruchomości dopiero w 2007 r.
3. W związku z przyjętą koncepcją rozstrzygnięcia bezprzedmiotowe
stają się zarzuty naruszenia art. 385 k.p.c. i art. 386 § 4 k.p.c. Nie można podzielić
zarzutu naruszenia art. 321 § 1 k.p.c., ponieważ Sąd drugiej instancji nie orzekał
o roszczeniu niezgłoszonym przez stronę powodową, ocenił natomiast inaczej
ustalony stan faktyczny sprawy i stwierdził - jak się ostatecznie okazało nietrafnie -
brak legitymacji biernej pozwanej Gminy w zakresie zgłoszonego roszczenia
o wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości.
7
W związku z tym, że okazał się trafny zarzut naruszenia art. 224 § 2 k.c.
w zw. z art. 225 k.c. i w zw. z art. 230 k.c., a sprawa toczyła się w obu instancjach,
w których przyjmowano różne koncepcje merytorycznego rozstrzygnięcia, należało
uchylić oba wyroki Sądów meriti i przekazać sprawę Sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).