Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 80/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSA Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. Towarzystwa Budownictwa Społecznego - Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w K.
przeciwko Gminie Miasto K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 19 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 października 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt I oraz III i przekazuje sprawę w
tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego, a w
pozostałej części (pkt II) skargę kasacyjną oddala.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy, wyrokiem z dnia 8.04.2010 roku, zasądził od Gminy Miasta
K. (dalej jako Gmina) na rzecz K. Towarzystwa Budownictwa Mieszkaniowego
spółki z o.o. w L. (dalej jako KTBS) kwotę 148.290,32 zł z ustawowymi odsetkami
od dnia 5.01.2010 roku do dnia zapłaty, oddalił powództwo w pozostałej części i
orzekł o kosztach procesu, opierając swoje rozstrzygnięcie na następujących
ustaleniach faktycznych i wypływających z nich wnioskach prawnych.
Poprzednik prawny strony powodowej P. E. spółka z o.o. w K. w trakcie
realizacji inwestycji w postaci budowy domów jednorodzinnych i wielorodzinnych w
K., wybudowała, na podstawie stosownych zezwoleń, projektów i uzgodnień, sieć
wodociągową i kanalizacyjną, mającą obsługiwać mieszkańców osiedla O. w K. w
zakresie dostawy wody i odprowadzania ścieków.
Spółka stała się właścicielem sieci wodociągowej i dwóch sieci kanalizacji
sanitarnej z przyłączami. W dniu 21 maja 1999 roku sieci te zostały włączone do
miejskiej sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, stanowiącej własność pozwanej
Gminy, realizującej dostawę wody i odbiór ścieków za pośrednictwem Miejskiego
Zakładu Wodociągów i Kanalizacji.
W dniu 24 maja 1999 roku KTBS wystąpiło do Burmistrza K. z pisemnym
wnioskiem o odpłatne przejęcie powyższych sieci. Burmistrz odmówił stwierdzając,
że Gmina Miasta K. nie jest właścicielem gruntów spełniających funkcje dróg
osiedlowych (w których są usytuowane przedmiotowe sieci wodociągowa i
kanalizacyjna) i stąd Gmina Miasta K. nie jest także właścicielem poczynionych na
te grunty nakładów.
Powodowa Spółka jeszcze trzykrotnie, pismami z dnia 7.07.2000 roku,
22.11.2000 roku i 31.10.2003 roku, zwracała się do strony pozwanej o odpłatne
przejęcie sieci na Osiedlu O. w K. Gmina konsekwentnie odmawiała odpłatnego
przejęcia sieci, powołując się na wady techniczne instalacji, mimo, że za ich
pośrednictwem od maja 1999 roku dostarcza wodę i odbiera ścieki, pobierając za to
od mieszkańców osiedla stosowne opłaty.
Powodowa Spółka wytoczyła w związku z tym Gminie proces
o odszkodowanie za niewykonanie przez Gminę obowiązku odpłatnego przejęcia
wykorzystywanej przez nią sieci wodociągowej i kanalizacyjnej.
3
Powództwo o zapłatę odszkodowania zostało prawomocnie oddalone,
albowiem Sądy orzekające ustaliły, na podstawie opinii biegłego, że sieci te nie
odpowiadają warunkom technicznym, określonym w odrębnych przepisach, co
zwalnia Gminę z obowiązku ich odpłatnego przejęcia na podstawie art. 32 ustawy
z dnia 7 czerwca 2001 roku o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym
odprowadzaniu ścieków.
Na tle powyższych ustaleń faktycznych, Sąd I instancji stwierdził, że stronie
powodowej przysługuje prawo domagania się od pozwanej Gminy wynagrodzenia
za bezumowne korzystanie z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej, stanowiących
własność KTBS, na podstawie art. 225 k.c. w związku z art. 224 § 2 k.c., albowiem
strona pozwana jest samoistnym posiadaczem tych sieci w złej wierze, od maja
1999 roku korzysta z tych sieci przy wykonywaniu usług dostawy wody i odbioru
ścieków, pobierając za to od odbiorców tych mediów stosowne opłaty.
Na podstawie opinii powołanych w sprawie biegłych sądowych S. L. i R. P.,
Sąd I instancji przyjął, że należne stronie powodowej wynagrodzenie za okres od
21 maja 1999 roku do dnia 31 sierpnia 2009 roku powinno wynieść 108.365,72 zł i
kwotę tę zasądził na rzecz strony powodowej z odsetkami ustawowymi od dnia
5.01.2010 roku do dnia zapłaty. Nadto zasądził od pozwanej Gminy na rzecz KTBS
39.924,60 zł tytułem skapitalizowanych odsetek ustawowych od powyższej
należności za okres od dnia 12.12.2006 roku (data wezwania strony pozwanej do
pierwszej próby ugodowej) do dnia 4.01.2010 roku.
Sąd I instancji nie uwzględnił podniesionego przez stronę pozwaną zarzutu
przedawnienia dochodzonego roszczenia, wskazując, że w jego ocenie roszczenia
z tytułu wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy bez tytułu prawnego mogą być
dochodzone także wówczas, gdy nie nastąpiło wydanie rzeczy właścicielowi.
Na skutek apelacji strony pozwanej, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
13.10.2010 roku, zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od strony
pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę 108.365,72 zł z odsetkami
ustawowymi od dnia 16 maja 2007 roku do dnia zapłaty, oddalił apelację strony
pozwanej w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu.
Sąd Apelacyjny podzielając ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd I
instancji stwierdził, że w specyficznej sytuacji, w której strona powodowa pozostaje
4
właścicielem gruntów i wbudowanych w nie sieci wodociągowych i kanalizacyjnych,
zaś pozwana Gmina od 21 maja 1999 roku nieprzerwanie z sieci tych korzysta
w celu wykonywania, obciążających ją ustawowo. obowiązków dostarczania wody
mieszkańcom osiedla O. i odprowadzania ścieków, pobierając za to opłaty,
roszczenie strony powodowej o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z sieci bez
tytułu prawnego uznać należy z usprawiedliwione co do zasady.
Sąd zaakcentował, że strona powodowa od momentu wybudowania sieci
wyrażała gotowość ich odpłatnego przekazania Gminie, do czego nie doszło mimo
dwóch procesów. Podzielił Sąd Odwoławczy ocenę Sądu Okręgowego, że
pozwana Gmina jest samoistnym posiadaczem sieci w złej wierze, albowiem od
maja 1999 roku korzysta z nich przy wykonywaniu usług dostawy wody i odbioru
ścieków, odnosząc z tego korzyści majątkowe i nie ponosząc kosztów eksploatacji
urządzeń przesyłowych.
Zaakceptował także Sąd Apelacyjny stanowisko Sądu I instancji, że przyjęta
przez biegłego R. P. metoda wyliczenia wysokości należnego KTBS wynagrodzenia
w oparciu o wartość amortyzacji sieci oraz szacunkowych dochodów ze sprzedaży
wody i odbioru ścieków na kwotę 108.365,72 zł za dochodzony okres, jest w
realiach rozpatrywanej sprawy jedynym sposobem ustalenia tego wynagrodzenia,
ponieważ sieci przesyłowe nie stanowią przedmiotów zwyczajowo wynajmowanych
czy dzierżawionych, stąd trudno ustalić przeciętne rynkowe stawki wynagrodzenia
za takie sposoby ich wykorzystywania, których mógłby domagać się właściciel
urządzeń.
Za pozbawione podstaw uznał natomiast Sąd II instancji zasądzenie na
rzecz strony powodowej kwoty 39.924,60 zł tytułem skapitalizowanych odsetek od
powyższej należności głównej, albowiem wysokość należnego KTBS wygrodzenia
ustalona została przez Sąd I instancji dopiero na podstawie opinii biegłego R. P. z
dnia 30.08.2009 roku, zatem za datę wymagalności należnej KTBS kwoty
108.365,72 zł uznać należało datę doręczenia stronie pozwanej odpisu pozwu, to
jest 16 maja 2007 roku.
W skardze kasacyjnej strona pozwana zarzuciła naruszenie przepisów
prawa materialnego – art. 224 § 2 k.c. i z art. 225 k.c. w związku z art. 222 § 2 k.c.
przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że
5
stronie powodowej przysługuje wynagrodzenie za bezumowne korzystanie przez
Gminę z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej także wówczas, gdy naruszenie
posiadania nastąpiło w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela
faktycznego władztwa nad rzeczą, który jest w dalszym ciągu posiadaczem rzeczy
i któremu służy co najwyżej roszczenie negatoryjne.
Skarżąca zarzuciła także naruszenie przepisów prawa materialnego - art.
118 k.c. w związku z art. 117 § 2 k.c. poprzez ich błędną wykładnię i nie
zastosowanie mimo podniesienia przez stronę pozwaną w toku postępowania
zarzutu przedawnienia roszczenia strony powodowej, który to zarzut powinien być
przez Sąd II instancji rozpoznany z uwagi na jego materialnoprawny charakter,
nawet gdy zarzut ten nie został przywołany w apelacji.
Formułując powyższe zarzuty, pozwana Gmina domagała się uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi II instancji celem ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ocena zasadności zarzutu naruszenia art. 224 § 2 k.c. i art. 225 k.c.
w związku z art. 222 § 2 k.c. wymagała w pierwszym rzędzie odniesienia się do
kwestii, czy strona pozwana jest istotnie, jak to przyjęły Sądy obu instancji,
samoistnym posiadaczem w złej wierze sieci wodociągowej i kanalizacyjnej,
stanowiącej własność powodowej Spółki.
W uchwale składu 7 Sędziów SN z dnia 8 marca 2006 roku (III CZP 105/05,
OSNC 2006/10/159) przesądzono, że przepis art. 49 k.c. nie stanowi samoistnej
podstawy prawnej przejścia urządzeń służących do doprowadzania lub
odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz innych podobnych
urządzeń na własność właściciela przedsiębiorstwa przez ich połączenie z siecią
należącą do tego przedsiębiorstwa.
Przepis art. 49 § 1 k.c. przesądza tylko o tym, że urządzenia w nim
wymienione nie należą do części składowych gruntu z chwilą, gdy weszły w skład
przedsiębiorstwa przesyłowego. Nie reguluje on natomiast sposobu uzyskania
tytułu prawnego do tego urządzenia przez prowadzącego przedsiębiorstwo
przesyłowe. Wejście w skład przedsiębiorstwa przesyłowego oznacza tylko, że
6
stało się ono elementem składowym tego przedsiębiorstwa, co nie jest
równoznaczne z przeniesieniem własności.
Uprawnienie przedsiębiorstwa do korzystania z urządzeń, mogą mieć,
bowiem charakter prawnorzeczowy (np. własność, gdy została przeniesiona), jak
i obligacyjny (np. używanie, najem, leasing).
Urządzenia wymienione w art. 49 § 1 k.c. z chwilą ich połączenia z siecią
należącą do przedsiębiorstwa przestają być częścią składową nieruchomości i stają
się samoistnymi rzeczami ruchomymi, które mogą być przedmiotem odrębnej
własności i obrotu ( por. wyrok SN z dnia 22 stycznia 2010 r. V CSK 195/09, OSNC
2010/7-8/116).
W niniejszej sprawie bezsporne było, że powodowa Spółka pozostaje
właścicielką sieci wodociągowej, zaopatrującej w wodę mieszkańców osiedla O. w
K. oraz właścicielką sieci kanalizacyjnej, umożliwiającej odbiór ścieków. W dniu 21
maja 1999 roku doszło do połączenia tej sieci z siecią należącą do
przedsiębiorstwa wodno-kanalizacyjnego pozwanej Gminy K., która od tego czasu
nieprzerwanie korzysta z tych urządzeń, dostarczając mieszkańcom Osiedla O.
wodę i odprowadzając ścieki, pobierając za to stosowne opłaty.
Bezspornie także strona powodowa podejmowała próby uregulowania
sytuacji prawnej urządzeń przesyłowych, występując do pozwanej Gminy
z wnioskiem o odpłatne przejęcie sieci, na co pozwana nie wyraziła zgody.
W procesach wszczętych przez stronę powodową przesądzony został
prawomocnie brak obowiązku Gminy odpłatnego przejęcia tych sieci na podstawie
art. 31 ustawy z 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym
odprowadzeniu ścieków z uwagi na usterki i wady techniczne sieci (por. wyrok SN
z dnia 29.06.2004 roku , II CK 44/03, Lex nr 134422, wyrok SN z dnia 26.02.2003
roku, II CK 40/02, Lex nr 79748).
Powyższy stan rzeczy wskazuje, że pozwana Gmina sprawuje od maja 1999
roku faktyczne władztwo nad tymi urządzeniami, którego jednakże nie można
zakwalifikować jako posiadania samoistnego.
Stosownie do art. 336 k.c. posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią
faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie
7
włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo,
z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny).
Elementem posiadania zarówno samoistnego, jak i zależnego, jest
wykonywanie fizycznego władztwa nad rzeczą (corpus), natomiast posiadanie
samoistne odróżnia od zależnego, zakres władania rzeczą oraz przede wszystkim
czynnik psychiczny - zamiar posiadacza (animus).
Ten element zamiaru władania rzeczą „dla siebie" obejmuje w przypadku
posiadacza samoistnego zamiar władania rzeczą „jak właściciel" czyli
w najszerszym zakresie, obejmującym uprawnienia właścicielskie do rzeczy,
wskazane w art. 140 k.c. (korzystania z rzeczy jak właściciel, rozporządzania nią
jak właściciel,) lub władania rzeczą „jak mający inne prawo" (a więc np. tylko
w zakresie używania rzeczy czy pobierania pożytków ).
Trudno przyjąć w ustalonym w sprawie stanie faktycznym, że Gmina
wykonuje wobec sieci należącej do KTBS uprawnienia właścicielskie lub że uważa
się za właściciela tych sieci, a więc że jest ich posiadaczem samoistnym.
W tej sytuacji, uznać należy pozwaną Gminę za posiadacza zależnego w złej
wierze, skoro mając świadomość przysługującego KTBS prawa własności, od lat
korzysta z sieci bez podstawy prawnej w postaci stosunku obligacyjnego
(przykładowo najem, dzierżawa, leasing), odmawiając jednocześnie odpłatnego ich
przejęcia na własność z powołaniem się na wady techniczne instalacji, które
jednakże nie przeszkadzają Gminie eksploatować sieci od maja 1999 roku
i pobierać od odbiorców mediów opłaty za dostawę wody i odbiór ścieków.
Przypisanie pozwanej statusu posiadacza zależnego w złej wierze skutkuje
przyznaniem stronie powodowej, na podstawie art. 230 k.c., prawa do dochodzenia
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie przez Gminę z rzeczy i pozostałych
roszczeń, przewidzianych art. 224 § 2 k.c. i art. 225 k.c.
W świetle powyższych rozważań, wywody skarżącej o niemożności
dochodzenia roszczeń, przewidzianych w art. 224 § 2 k.c. i art. 225 k.c. uznać
należy za nietrafne. Trudno zaakceptować także sformułowane w skardze
kasacyjnej argumenty strony pozwanej, że strona powodowa może skorzystać
z roszczenia negatoryjnego i zakazać stronie pozwanej dostarczania wody
i odbioru ścieków przy wykorzystaniu przedmiotowych sieci, stanowiących
8
własność strony powodowej. Dziwią one podwójnie, po pierwsze, z punktu widzenia
ustawowych obowiązków Gminy zaopatrywania członków wspólnoty gminnej
w wodę i odbioru ścieków, po drugie z punktu widzenia korzystania przez KTBS
z przysługującego prawa własności sieci w ramach nakreślonych art. 140 k.c.
Nie ulega przecież najmniejszej wątpliwości, że sformułowanie przez Spółkę
takiego żądania równałoby się odcięciu dostaw wody mieszkańcom osiedla
mieszkaniowego, którzy zawarli przecież z pozwaną Gminą stosowne umowy na
dostawę wody i odbiór ścieków oraz doprowadziło do powstania wymiernych szkód
społecznych (pozbawienie mieszkańców mediów) i ekonomicznych (pozbawienie
Gminy dochodów z prowadzonej działalności gospodarczej).
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że roszczenie powodowej
Spółki o zapłatę na jej rzecz wynagrodzenia za eksploatowanie jej sieci przez
stronę pozwaną jest usprawiedliwione co do zasady.
Roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy odpowiada pod
względem wartości temu, co właściciel uzyskałby, gdyby ją wynajął, wydzierżawił
lub oddał do odpłatnego korzystania.
Wynagrodzenie należne właścicielowi obejmuje cały okres, przez który
posiadacz rzecz posiadał. Wynagrodzenie za korzystanie z cudzej rzeczy nieoparte
na tytule prawnym nie dzieli się na świadczenia okresowe, lecz jest należnością
jednorazową za cały okres korzystania, okresowy charakter takiego świadczenia
nie wynika bowiem z ustawy ani z umowy (por. wyrok SN z dnia 15.04.2004 roku,
IV CK 273/03, Lex nr 183707, wyrok SN z dnia 22.09.2005 roku, IV CK 105/05, Lex
nr 346083).
W sytuacji gdy właściciel rzeczy dochodzi od posiadacza zależnego w złej
wierze wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy sąd powinien wyliczyć to
wynagrodzenie odwołując się w pierwszym rzędzie do rynkowych cen
wynajmowania rzeczy tego rodzaju.
Gdyby okazało się, że nie można ustalić rynkowych cen wynajmowanie
takich rzeczy, sąd, także w oparciu o art. 322 k.p.c. powinien dążyć do ustalenia
odpowiedniego wynagrodzenia, biorąc pod uwagę całokształt okoliczności
towarzyszących korzystaniu przez posiadacza w złej wierze z rzeczy należącej do
właściciela. Pomocny może tu być między innymi okres jego amortyzacji, z którego
9
wynika, ile w danym roku należy zgromadzić środków, aby w przyszłości zapewnić
sobie kupno nowego (tak wyrok SN z dnia 6.10.2006 roku, V CSK 192/06, Lex nr
327963).
Sąd II instancji zaaprobował przyjęty przez Sąd I instancji na podstawie
opinii biegłego R. P. sposób wyliczenia przysługującego stronie powodowej
wynagrodzenia za okres od 21 maja 1999 roku do 31.08.2009 roku.
W skardze kasacyjnej skarżąca nie zakwestionowała ani sposobu ani
kryteriów ustalenia tego wynagrodzenia przez Sąd II instancji, nie sformułowała
bowiem w tym zakresie żadnych zarzutów, co oznacza, że przyjęta przez Sąd
Apelacyjny, w ślad za opinią biegłego R. P., metodologia obliczenia tego
wynagrodzenia pozostaje poza sferą kontroli kasacyjnej.
Odmiennie natomiast ocenić należy sformułowany w skardze zarzut
naruszenia art. 118 k.c. w związku z art.117 § 2 k.c.
W toku postępowania strona pozwana podniosła zarzut przedawnienia
roszczeń powodowej Spółki o zapłatę wynagrodzenia za okres od dnia 21.05.1999
roku do listopada 2003 roku, z powołaniem się na trzyletni okres przedawnienia
tych roszczeń oraz treść art. 117 i 118 k.c. (por. k. 464 oraz k. 519-520 akt sprawy)
i w realiach rozpatrywanej sprawy uznać należy ten zarzut za uzasadniony.
Powodowa Spółka jest przedsiębiorcą, a przedmiotem jej działalności jest
między innymi budowa budynków mieszkalnych z infrastrukturą towarzyszącą, ich
eksploatacja oraz najem.
Dochodzone wynagrodzenie za bezumowne korzystanie przez stronę
pozwaną z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej na terenie osiedla mieszkaniowego
O. w K., ma więc ewidentnie związek z prowadzoną przez powodową Spółkę
działalnością gospodarczą.
Dla kwalifikacji roszczenia jako związanego z prowadzeniem działalności
gospodarczej w rozumieniu art. 118 k.c. nie ma znaczenia prawny charakter
leżącego u jego podstaw zdarzenia - może ono być czynnością prawną, czynem
niedozwolonym lub jakimkolwiek innym zdarzeniem, nie wyłączając
bezpodstawnego wzbogacenia czy korzystania z cudzej rzeczy bez podstawy
prawnej - lecz jego związek z działalnością gospodarczą.
10
Roszczenie przedsiębiorcy, który jest spółką z ograniczoną
odpowiedzialnością, o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z jego rzeczy
przez inny podmiot przedawnia się w terminie trzech lat (por. uchwała SN z dnia
16.09.2010r., III CZP 44/10, Lex nr 599797).
Powyższa konstatacja prowadzi do wniosku, że powodowej Spółce służy,
wobec podniesienia przez stronę pozwaną zarzutu przedawnienia, roszczenie
o zapłatę wynagrodzenia ustalonego, zgodnie z metodologią zastosowaną przez
biegłego R. P. (wobec braku zarzutów kasacyjnych odnoszących się do tej kwestii)
jedynie za okres nieprzedawniony, przy uwzględnieniu przerwy biegu
przedawnienia roszczenia przez zawezwanie pozwanej Gminy do próby
ugodowej, mającej miejsce w dniu 12 grudnia 2006 roku (por. k. 471-473 akt
sprawy).
W tym stanie rzeczy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak
w sentencji.