Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 168/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
Protokolant Grażyna Niedziałkowska
w sprawie z powództwa Z. B.
przeciwko M. spółce akcyjnej z siedzibą w Z., obecnie R. Spółka Akcyjna w Z.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 8 lipca 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 26 września 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt I ppkt 2 i 3, w pkt II w części
oddalającej apelację powoda i w pkt III i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Pozwem z 17 maja 2007 r. powód wniósł o zasądzenie na jego rzecz
wynagrodzenia za korzystanie przez stronę pozwaną w okresie od 1 stycznia
2001 r. do 14 lipca 2004 r. z opracowanego przez niego i objętego ochroną wzoru
użytkowego pod nazwą „M.” (wcześniej określanego jako „P.”). Ostatecznie, po
uwzględnieniu kapitalizacji odsetek, powód sformułował swoje roszczenie, żądając
tytułem wynagrodzenia za korzystanie przez pozwaną z tego wzoru zapłaty
338.344 zł z odsetkami ustawowymi od 17 maja 2007 r. do dnia zapłaty.
Z przyjętych w sprawie ustaleń wynika, że pozwana od 22 listopada 1994 r.,
w tym przez cały okres objęty powództwem, korzystała jako przedsiębiorca ze
spornego wzoru użytkowego i uzyskiwała z tego tytułu korzyści majątkowe, poza
rokiem 2002 r., gdy nie osiągnęła zysków ze sprzedaży [...]. Pomiędzy stronami nie
jest też sporne, że powód jest autorem przedmiotowego wzoru użytkowego, jak
również, że został objęty odpowiednim prawem ochronnym jeszcze pod rządami
ustawy o wynalazczości.
Wyrokiem z 4 października 2012 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu zasądził
wynagrodzenie za cały objęty żądaniem pozwu okres, jednakże oddalił w znacznej
części powództwo zasądzając je jedynie do wysokości 123.019 zł. Sąd Okręgowy
uznał bowiem, że należne wynagrodzenie należy skorygować o dodatkowy
współczynnik procentowy (60%) ze względu na udział osób trzecich w opracowaniu
wzoru. Jako podstawę prawną wynagrodzenia zasądzonego od pozwanej na rzecz
powoda Sąd przyjął art. 98a ust. 1 i 2 w zw. z 98b ustawy z dnia 19 października
1972 r. o wynalazczości (jednolity tekst: Dz.U. 1993 Nr 26, poz. 117 ze zm.), dalej
jako „u.w.” lub „ustawa o wynalazczości”. W ocenie Sądu, sam fakt utraty przez
ustawę o wynalazczości mocy obowiązującej nie może być przyczyną odmowy jej
zastosowania w niniejszej sprawie. Zgodnie bowiem z art. 315 ust. 1 ustawy z dnia
30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (jednolity tekst: Dz.U. 2013,
poz. 1410), dalej jako: „p.w.p.” lub „Prawo własności przemysłowej”, prawa w
zakresie wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów zdobniczych, topografii
układów scalonych, znaków towarowych oraz projektów racjonalizatorskich,
istniejące w dniu wejścia w życie ustawy, pozostają w mocy; do praw tych stosuje
się przepisy dotychczasowe, o ile przepisy niniejszego działu nie stanowią inaczej,
a do stosunków prawnych powstałych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje
3
się przepisy dotychczasowe (art. 315 ust. 2). Te „przepisy dotychczasowe” to
właśnie przepisy ustawy z o wynalazczości. Zdaniem Sądu Okręgowego, nie ma
podstaw do zastosowania w sprawie art. 22 ust. 3 p.w.p. Zgodnie z tym przepisem
jeżeli umowa nie stanowi inaczej, wynagrodzenie wypłaca się w całości, najpóźniej
w ciągu dwóch miesięcy po upływie roku od dnia uzyskania pierwszych korzyści z
wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego, lub w częściach, w
ciągu dwóch miesięcy po upływie każdego roku od uzyskania tych korzyści, jednak
nie dłużej niż przez 5 lat. Przepis ten ogranicza zatem prawo do wynagrodzenia za
korzystanie z wynalazku (wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego) do pięciu lat.
Zastosowanie tego przepisu w niniejszej sprawie naruszałoby zasadę praw słusznie
nabytych, prowadząc do pozbawienia powoda prawa do wynagrodzenia za okres
po 31 grudnia 2000 r.
Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu apelacji obydwu stron, zmienił wyrok Sądu
pierwszej instancji w ten sposób, że: (1) zasądził od pozwanej na rzecz powoda
15.176,05 zł z ustawowymi odsetkami od 17 maja 2007 r do dnia zapłaty, (2) w
pozostałej części powództwo oddalił, (3) zasądził od powoda na rzecz pozwanej
8.552,56 zł tytułem kosztów procesu (pkt I); w pozostałej części obie apelacje
oddalił (pkt II); zasądził od powoda na rzecz pozwanej 11.283 zł tytułem kosztów
postępowania apelacyjnego (pkt III). Sąd odwoławczy uznał zatem zasadność
zarzutów powoda co do bezpodstawności zmniejszenia należnego wynagrodzenia
przez skorygowanie go o wskazany współczynnik procentowy. Jednocześnie
jednak, zgodnie z wnioskami apelacji strony pozwanej, oddalił powództwo w części
dotyczącej wynagrodzenia za okres po wejściu w życie Prawa własności
przemysłowej, tj. po 22 sierpnia 2001 r.
Odnosząc się do kluczowej dla rozstrzygnięcia sprawy kwestii przepisów
regulujących roszczenia powoda, Sąd Apelacyjny stwierdził, że przez stosunki
prawne, w rozumieniu art. 315 ust. 2 p.w.p., nie należy rozumieć powstania prawa
podmiotowego związanego z opracowaniem wynalazku (wzoru użytkowego itp.),
lecz relacje, jakie powstają każdorazowo między różnymi podmiotami w związku z
wykonywaniem tego prawa (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2004 r.,
IV CK 157/03, OSNC z. 3 z 2005 r, poz. 53, wyrok NSA w Warszawie z dnia 20
stycznia 2009r w spór. II GSK 642/08, LEX nr 505808). Z kolei o dacie powstania
4
stosunku prawnego decyduje moment zdarzenia, które stało się dla stron źródłem
praw i obowiązków (co dotyczy w szczególności stosunków zobowiązaniowych).
Dlatego, samo opracowanie przez twórcę tzw. pracowniczego projektu
wynalazczego, czy też uzyskanie przez przedsiębiorcę praw ochronnych do
wynalazku (wzoru użytkowego) nie skutkuje zawiązaniem między tymi podmiotami
jakiegokolwiek pozaumownego stosunku prawnego, z którego mogłoby wynikać
prawo twórcy do uzyskania świadczeń pieniężnych. Tego rodzaju stosunek
powstaje każdorazowo z chwilą rozpoczęcia przez przedsiębiorcę faktycznego
korzystania z wynalazku oraz osiągania z tego tytułu określonych korzyści. Z tym
momentem po stronie twórcy powstaje wierzytelność z tytułu wynagrodzenia, a po
stronie przedsiębiorcy obowiązek jej zaspokojenia, z tym, że termin zapłaty
(wymagalność) realizuje się z upływem dwóch miesięcy po upływie każdego roku
korzystania z wynalazku (art. 98a u.w., a obecnie art. 22 p.w.p.). Jednocześnie Sąd
Apelacyjny uznał, że z uwagi na podzielność tego świadczenia (art. 379 § 2 k.c. w
związku art. 108 u.w.), wierzytelność po stronie twórcy z tytułu wynagrodzenia
powstaje osobno za każdy dzień korzystania przez przedsiębiorcę z projektu
wynalazczego. Oznacza to, że roszczenia z tytułu korzystania przez przedsiębiorcę
(pracodawcę) z tzw. pracowniczego projektu wynalazczego (wynalazku, wzoru
użytkowego albo wzoru przemysłowego) po dniu wejścia w życie Prawa własności
przemysłowej, należy oceniać w świetle przepisów tej ustawy, w szczególności art.
22 p.w.p., także wówczas, gdy sam projekt oraz przewidziane dla niego prawa
ochronne powstały pod rządami prawa dawnego. Skoro zaś prawo twórcy do
wynagrodzenia istnieje jedynie przez okres pięciu lat korzystania przez
przedsiębiorcę z projektu wynalazczego (art. 22 ust. 3 in fine p.w.p.), to gdy twórca,
na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów, uzyskiwał wynagrodzenie co
najmniej przez 5 lat, to z dniem 22 sierpnia 2001 r. jego prawo do uzyskania
dalszych świadczeń z tego tytułu wygasło. Odmienna interpretacja prowadziłaby do
niczym nieuzasadnionego uprzywilejowania twórców, których projekty powstały lub
uzyskały prawa ochronne przed wejściem w życie przepisów Prawa własności
przemysłowej.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie art. 315 ust. 2 oraz art. 22
ust. 1, 2 i 3 p.w.p. oraz art. 98a ust. 1, 2, 3 i art. 98 b ustawy o wynalazczości.
5
Ponadto zarzucił naruszenie art. 100 u.w. i art. 23 p.w.p. Zarzucił także naruszenie
art. 379 § 2 k.c. w związku z art. 108 u.w. oraz art. 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art.
64 ust. 3 Konstytucji. Skarżący twierdzi, że stosunek prawny w rozumieniu art. 315
ust. 2 p.w.p. powstał w momencie przystąpienia przez pozwaną do korzystania z
wzoru użytkowego (1994 rok) i trwa nieprzerwanie przez cały okres, którego
dotyczyło powództwo. Wszystkie elementy tego stosunku zostały bowiem, wobec
braku odmiennych postanowień umownych, określone przepisami prawa. Z tego
względu powód zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części, tj. w: pkt I. ppkt 2) i
3), pkt II i III, a więc najogólniej rzecz biorąc – w części, w jakiej nie uwzględnia on
żądań pozwu i domaga się, aby Sąd Najwyższy zmienił zaskarżony wyrok w tym
zakresie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota sporu sprowadza się do wykładni art. 315 ustawy Prawo własności
przemysłowej, która weszła w życie 22 sierpnia 2001 r., zastępując poprzednio
obowiązującą ustawę z 19 października 1972 r. o wynalazczości. Przepis ten
stanowi, że do stosunków prawnych powstałych przed dniem wejścia w życie
ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Wykładnia tego przepisu jest istotna
dla rozstrzygnięcia sprawy w szczególności dlatego, że zgodnie z ustawą o
wynalazczości, twórcy tzw. pracowniczego projektu wynalazczego, w tym wzoru
użytkowego, wynagrodzenie przysługuje przez cały czas korzystania z projektu (art.
98a ust. 3), natomiast zgodnie z ustawą o własności przemysłowej, wynagrodzenie
to jest należne nie dłużej niż 5 lat od uzyskania przez przedsiębiorcę pierwszych
korzyści z projektu (np. wzoru użytkowego) art. 22 ust. 3 p.w.p.). Wynagrodzenie na
gruncie obydwu ustaw jest płatne corocznie i wymagalne z upływem dwóch
miesięcy po upływie każdego roku korzystania z wynalazku (art. 98a u.w., art. 22
p.w.p.).
Z art. 315 ust. 2 wynika, że nowej ustawie podlega stosunek powstały
wskutek zdarzenia prawnego zaistniałego po jej wejściu w życie. Art. 315 ust. 2
p.w.p. przyjmuje zatem zasadę dalszego działania ustawy dawnej, wyrażając ją
zresztą, co jasno wynika z przytoczonej wyżej treści tego przepisu, w
6
sformułowaniu analogicznym do wzorcowego w tej kwestii art. XXVI p.w.k.c. Należy
też wskazać, że jej zastosowanie do rozstrzygania problemów intertemporalnych
dotyczących prawa do wynagrodzenia za projekty wynalazcze (i racjonalizatorskie)
nie budzi wątpliwości w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. np. wyroki z: 14
października 2004 r., I PK 519/03, OSNP 2005 nr 11, poz. 157; 4 listopada 2004 r.,
I PK 463/03, OSNP 2005 nr 12, poz. 172; 18 marca 2008 r., II PK 252/07, OSNP
2009 nr 11-12, poz. 144; 4 listopada 2008 r., II PK 47/08, LEX nr 500202; 23
kwietnia 2010 r., II PK 294/09, OSNP 2011 nr 19-20, poz. 254). Kluczowa w
sprawie jest wykładnia zawartego w art. 315 ust. 2 p.w.p. pojęcia stosunku
prawnego. Zdaniem Sądu Najwyższego, nie ma podstaw, aby odchodzić od
przyjętego powszechnie znaczenia tego pojęcia, zgodnie z którym stosunkiem
prawnym jest normowana przez przepisy prawa relacja między podmiotami prawa,
w której mają one prawa i obowiązki, których wykonanie może być dochodzone na
drodze prawnej. Stosunek prawny powstaje, ulega zmianie i zakończeniu wskutek
określonych zdarzeń prawnych, takich jak czynności prawne, delikt, bezpodstawne
wzbogacenie oraz inne zdarzenia wskazane przez ustawę. Interesujący nas w nin.
sprawie stosunek prawny to tzw. stosunek wynagrodzeniowy, związany z
korzystaniem przez przedsiębiorcę z projektu pracowniczego opracowanego przez
pracownika – twórcę (Zob. G. Jyż [w:] A. Szewc, G. Jyż, Prawo własności
przemysłowej, Warszawa 2011, s. 358 i n.). Chodzi więc o wynagrodzenie dla
pracownika-twórcy za korzystanie z projektu przez przedsiębiorcę. W ramach
wskazanego stosunku, prawu pracownika do wynagrodzenia odpowiada obowiązek
przedsiębiorcy ustalenia i wypłaty należnego wynagrodzenia za korzystanie z
projektu. Jeśli strony nie uregulowały tego stosunku w drodze umowy, to powstaje
on z chwilą zrealizowania się warunków wynikających z ustawy o wynalazczości –
art. 98a i 98b (do dnia wejścia w życie p.w.p.) lub wynikających z Prawa własności
przemysłowej (po wejściu w życie tego prawa - art. 22 ust. 1 i 2 oraz art. 11 ust. 3 i
5 i art. 21 p.w.p.). Zgodnie z art. 98a ust. 1 i 2 w związku z art. 98b ustawy o
wynalazczości, stosunek wynagrodzeniowy istnieje, gdy przedsiębiorca: 1)
korzysta z projektu; 2) przysługuje mu (w szczególności) prawo do uzyskania
patentu na wynalazek lub prawa ochronnego na wzór użytkowy; 3) uzyskuje
korzyści z tych projektów wynalazczych. Samo powstanie omawianego stosunku
7
należy zatem wiązać z rozpoczęciem korzystania z projektu przez przedsiębiorcę i
uzyskaniem przez niego pierwszych korzyści lub ponownym uzyskaniem korzyści
po okresie ich niewystępowania, przy spełnieniu pozostałych warunków (art. 98a
ust. 3 i art. 98b ustawy o wynalazczości). Zakończenie tego stosunku następuje,
gdy odpadnie któryś z tych warunków. Sąd Apelacyjny nie stwierdził, by tak się
stało. Należy też dodać, że brak zysków ze sprzedaży zasuwnic w 2002 r., ustalony
w podstawie faktycznej zaskarżonego wyroku nie musi oznaczać braku korzyści, o
których mowa w art. 98a ust. 2 i 3 w związku z art. 98b ustawy o wynalazczości
(zob. np. wyroki Sądu Najwyższego z: 24 października 1997 r., I PKN 286/97,
OSNP 1998 nr 16, poz. 494; dnia 4 listopada 2004 r., I PK 463/03, OSNP 2005 nr
12, poz. 172; 4 listopada 2008 r., II PK 47/08, LEX nr 500202; 23 kwietnia 2010 r.,
II PK 294/09, OSNP 2011 nr 19-20, poz. 254; także np. U. Promińska [w:] Prawo
własności przemysłowej, red. E. Nowińska, K. Szczepanowska-Kozłowska,
Warszawa 2015, s. 212). W rezultacie, zależnie od dalszych ustaleń w tej kwestii,
należy ocenić za jaki okres przysługuje powodowi wynagrodzenie na podstawie
ustawy o wynalazczości z 1972. Z powyższego wynika, że zgodnie z art. 315 ust. 2
p.w.p., do oceny zasadności roszczenia twórcy projektu wynalazczego o
wynagrodzenie za okres po wejściu w życie ustawy Prawo własności przemysłowej,
w sytuacji gdy prawo to powstało pod rządem ustawy o wynalazczości, stosuje się
przepisy tej ostatniej ustawy, a nie ustawę Prawo własności przemysłowej.
Z przedstawionych względów trafne okazały się zarzuty naruszenia art. 98a
ust. 1, 2 i 3 w związku z art. 98b u.w. i art. 315 ust. 2 p.w.p. Trafnie również
zarzucono w skardze kasacyjnej naruszenie art. 379 § 2 k.c. w związku z art. 108
u.w. Jak wskazano, zdaniem Sądu odwoławczego, z uwagi na podzielność tego
świadczenia (art. 379 § 2 k.c. w związku art. 108 u.w.), wierzytelność po stronie
twórcy z tytułu wynagrodzenia powstaje osobno za każdy dzień korzystania przez
przedsiębiorcę z projektu wynalazczego, z czego Sąd wyprowadził wniosek, że
roszczenia z tytułu korzystania przez przedsiębiorcę z tzw. pracowniczego projektu
wynalazczego (wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego) po dniu
wejścia w życie Prawa własności przemysłowej, należy oceniać w świetle
przepisów tej ustawy, w szczególności art. 22 p.w.p., także wówczas, gdy sam
projekt oraz przewidziane dla niego prawa ochronne powstały pod rządami prawa
8
dawnego. W ocenie Sądu Najwyższego, z faktu podzielności świadczeń
pieniężnych nie można wyprowadzić wniosku, że przedmiotowa wierzytelność
pracownika – twórcy powstaje „osobno za każdy dzień korzystania przez
pracodawcę z projektu wynalazczego”. Przeciwnie, jak, jak już stwierdzono,
wierzytelność ta powstaje z chwilą rozpoczęcia przez przedsiębiorcę faktycznego
korzystania z wynalazku oraz osiągania z tego tytułu określonych korzyści, z tym,
że termin zapłaty (wymagalność) realizuje się z upływem dwóch miesięcy po
upływie każdego roku korzystania z wynalazku (art. 98a u.w.).
Zasadny okazał się także zarzut naruszenia art. 22 ust. 1, 2 i 3 p.w.p., skoro
przepisy te Sąd zastosował do oceny roszczenia o wynagrodzenie ze stosunku
wynagrodzeniowego powstałego pod rządem ustawy o wynalazczości. Rozważanie
zarzutów naruszenia art. 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 3 Konstytucji jest
w ocenie Sądu Najwyższego bezprzedmiotowe, skoro wystarczającą podstawę do
oceny zasadności skargi kasacyjnej stanowią wskazane wyżej przepisy ustawy.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie art.
108 § 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.