Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 18/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dawid Miąsik
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania Powszechnej Spółdzielni Spożywców w S.
na decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w J.
z udziałem zainteresowanej K. S.
o zwrot nienależnego świadczenia ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 2 października 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od organu rentowego na rzecz odwołującej się
strony kwotę 120 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Decyzją z dnia 25 października 2013 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w J., na podstawie art. 84 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 121)
zobowiązał Powszechną Spółdzielnię Spożywców w S. do zwrotu nienależnie
wypłaconych K. S. świadczeń za okres od 1 lutego 1992 r. do 30 września 2013 r.
w kwocie 128.091,34 zł i odsetek za okres od 1 stycznia 1999 r. do 25
października 2013 r., tj. do dnia wydania decyzji, w kwocie 142.249,50 zł.
Wyrokiem z dnia 13 marca 2014 r., Sąd Okręgowy w K. zmienił powyższą
decyzję w ten sposób, że zobowiązał Powszechną Spółdzielnię Spożywców w S.
do zwrotu Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w J. nienależnie
wypłaconej emerytury za okres od 30 września 2010 r. do 30 września 2013 r. z
odsetkami od dnia 31 października 2013 r. (pkt I), w pozostałej części odwołanie
oddalił (pkt II).
Sąd ustalił, że decyzją z dnia 24 czerwca 1992 r. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych Oddział w J. przyznał K. S. wcześniejszą emeryturę począwszy od
dnia 1 lutego 1992 r. na podstawie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury
pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28,
poz. 149 ze zm.). Prawo do emerytury zostało ustalone między na podstawie
świadectwa pracy z dnia 14 października 1988 r., które zostało wystawione przez
SPOŁEM Powszechną Spółdzielnię Spożywców z siedzibą w S. Świadectwo to
zawierało nieprawdziwe dane.
W dniu 25 lipca 2013 r. K. S. złożyła wniosek o emeryturę. Zostało wówczas
wszczęte postępowanie administracyjne, w trakcie którego ujawniono, że
świadectwo pracy z dnia 14 października 1988 r. zawiera nieprawdziwe dane. W
związku z tym Powszechna Spółdzielnia Spożywców w S. w dniu 12 września 2013
r. wydała K. S. nowe świadectwo pracy, w którym wskazała, że korzystała ona z
urlopu wychowawczego w okresie od dnia 16 maja 1978 r. do 21 grudnia 1987 r.
(niewykazanego we wcześniejszym świadectwie pracy).
W ocenie Sądu, gdyby nie świadectwo zawierające nieprawdziwe dane, K.
S. nie zostałaby przyznana emerytura z uwagi na brak wymaganego stażu pracy.
3
Jednakże Sąd podkreślił, że organ rentowy - z mocy art. 84 ust. 3 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych - jest ograniczony co do okresu, za który może
żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń. Zgodnie z treścią tego
przepisu nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z
ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba
pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu
okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich
wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych
przypadkach - za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 2 października 2014 r. oddalił apelację
organu rentowego od powyższego wyroku.
W uzasadnieniu Sąd podkreślił, że podmiot wymieniony w art. 84 ust. 6
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który podał nieprawdziwe dane
mające wpływ na pobranie nienależnego świadczenia (tak jak osoba, która
pobierała nienależne świadczenie) jest zobowiązany do jego zwrotu. Ograniczenie
czasowe, za jaki świadczenie podlega zwrotowi (art. 84 ust. 3 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych), dotyczy zarówno osoby, która pobrała nienależnie
świadczenie, jak również innej osoby wymienionej w art. 84 ust. 6 ustawy.
Organ rentowy zaskarżył ten wyrok skargą kasacyjną w całości, zarzucając
mu naruszenie prawa materialnego, tj. art. 84 ust. 6 w związku z art. 84 ust. 3,
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez ich błędną wykładnię,
polegającą na przyjęciu, że odpowiedzialność płatnika składek za świadczenie
pobrane nienależnie w związku z przekazaniem przez tegoż płatnika
nieprawdziwych danych, może rozciągać się maksymalnie na trzy ostatnie lata
pobierania świadczenia. W ocenie skarżącego, prawidłowe jest natomiast
twierdzenie, że odpowiedzialność płatnika składek oparta na przepisie art. 84 ust. 6
ustawy systemowej jest nieograniczona czasowo.
W odpowiedzi na skargę wnioskodawca wniósł wydanie postanowienia o
odmowie przyjęcia jej do rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie oraz - w obu
przypadkach zasądzenie od organu rentowego na swoja rzecz kosztów
postępowania kasacyjnego.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych określa
obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w ujęciu podmiotowym i
przedmiotowym. Zgodnie z jego ust. 1, osoba, która pobrała nienależne
świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu, wraz z
odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego,
natomiast w myśl ust. 6, jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało
spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot
nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich
wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami, o których mowa w
ust. 1, obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot. Przepisy te
wskazują podmioty zobowiązane do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń.
Z kolei wedle ustępu 3 tego artykułu, nie można żądać zwrotu kwot nienależnie
pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12
miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający
świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo
wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w
pozostałych przypadkach - za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata. Definiuje on
obowiązek zwrotu (jego zakres) pod względem przedmiotowym, wyznaczając
maksymalne wielkości (kwoty) żądanego zwrotu (zob. uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 16 maja 2012 r., III UZP 1/12, OSNP 2012 nr 23-24, poz. 290).
Z językowego brzmienia art. 84 ust. 3 nie wynika jednoznacznie, czy jego
adresatem jest wyłącznie pobierający nienależne świadczenie (na co mogłoby
wskazywać powiązanie ograniczenia obowiązku zwrotu do ostatnich 12 miesięcy z
zachowaniem świadczeniobiorcy) czy też również płatnik lub inny podmiot. Istnieją
jednak dostateczne argumenty, aby przyjąć, że przepis ten znajduje zastosowanie
do wszystkich podmiotów, których dotyczy obowiązek zwrotu nienależnie
pobranych świadczeń. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na przedawnienie
należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń (art. 84 ust. 7). Punktem
wyjścia jest w tym wypadku data uprawomocnienia się decyzji skierowanej do
podmiotu zobowiązanego ustalającej należności podlegające zwrotowi, od której
5
należy liczyć początek biegu terminu przedawnienia. W cywilistycznym ujęciu
można przyjąć, że roszczenie organu rentowego staje się wymagalne w tym
momencie, a nie w czasie spełniania świadczeń (zob. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 16 grudnia 2008 r., I UK 154/08, OSNP 2010 nr 11-12, poz. 148). Zatem bez
znaczenia jest upływ terminów (nawet wieloletnich) przypadających od pobrania
nienależnego świadczenia do uprawomocnienia się decyzji o jego zwrocie, a w
rezultacie kwota do zwrotu nie jest ograniczona limitem związanym z
przedawnieniem.
Celem art. 84 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest ochrona
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i odzyskanie kwot, które zostały wypłacone
niezgodnie z przepisami. Jednakże ustawodawca, aby zapobiec możliwości
żądania zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w całości (w skrajnych
przypadkach wypłacanych przez kilkadziesiąt lat), ustanowił w art. 84 ust. 3 limity,
których zwrotu może domagać się organ rentowy i przez to uznał, iż nadmierne
obciążanie osoby zobowiązanej jest niedopuszczalne i stanowiłoby jej
pokrzywdzenie w sensie pozaprawnym. Nie ma uzasadnionych podstaw do
przyjęcia, że odnosi się to wyłącznie do osób pobierających nienależne
świadczenia, zważywszy na to, że źródłem ich odpowiedzialności jest między
innymi umyślne wprowadzenie w błąd organu rentowego (art. 84 ust. 2 pkt 2).
Żadne względy aksjologiczne nie przemawiają za tym, aby świadczeniobiorca, który
wyłudził świadczenie na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych
dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu
rentowego był w korzystniejszej sytuacji niż płatnik, który - na skutek niewykonania
lub nienależytego wykonania zobowiązania nałożonego na pracodawcę między
innym przepisami wydanego na podstawie art. 97 § 4 k.p. rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie szczegółowej treści
świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania (Dz.U. Nr 60,
poz. 282 ze zm.) - doprowadził do mylnego wyobrażenia organu rentowego o stanie
uprawnień osoby występującej o świadczenie. Z innego punktu widzenia, jeśli
ustawodawca zdecydował się na mechanizm łagodzący dolegliwość związaną z
nieograniczonym czasowo, a przez to i kwotowo, obowiązkiem zwrotu nienależnie
pobranych świadczeń wobec osób, które korzystały z nienależnego przysporzenia
6
majątkowego, to tym bardziej ma to zastosowanie wobec podmiotu, który takich
korzyści nie uzyskał. W rezultacie nieuprawniona byłaby taka wykładnia
omawianych przepisów, która prowadziłaby do nieograniczonej kwotowo
odpowiedzialności majątkowej płatnika tylko na podstawie założenia o jego
„większych możliwościach płatniczych”, które nie zawsze odpowiada
rzeczywistości.
Również w wyroku z dnia 28 stycznia 2015 r. I UK 206/14 Sąd Najwyższy
przyjął, że ograniczenie zakresu obowiązku zwrotu nienależnie pobranych
świadczeń wynikające z art. 84 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
ma zastosowanie zarówno w stosunku do świadczeniobiorcy, jak i płatnika
składek.
Dodać też należy, że wykładnia komentowanych przepisów przedstawiana w
skardze kasacyjnej nie wyraża jednolitego stanowiska Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych. Potwierdza to treść skargi kasacyjnej organu rentowego w
przywołanej sprawie I UK 206/14, w której nie kwestionowano możliwości
stosowania art. 84 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych do płatnika
składek. Wskazać też trzeba na sprawę przed Trybunałem Konstytucyjnym,
SK 15/11 (OTK-A 2014 nr 4, poz. 47), o zbadanie zgodności art. 84 ust. 6 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych zakresie, w jakim nie określa czasowego
zakresu ponoszenia przez płatnika składek lub inny podmiot odpowiedzialności za
przekazanie przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych
mających wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość, z art. 2, art. 64 i art. 84
w związku z art. 217 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zakończoną
postanowieniem z dnia 8 kwietnia 2014 r. o umorzeniu postępowania. W stanie
faktycznym tej sprawy Zakład Ubezpieczeń Społecznych zobowiązał płatnika do
zwrotu nienależnie wypłaconych świadczeń wraz z odsetkami w związku z
podaniem przez niego nieprawdziwych danych, które miały wpływ na wysokość
świadczeń z ubezpieczenia społecznego pobranych przez świadczeniobiorcę w
okresie od 10 stycznia 1963 r. do 4 grudnia 1990 r., ograniczając obowiązek
zwrotu, zgodnie z art. 84 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, do 3
lat poprzedzających wydanie decyzji.
7
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na mocy
art. 98 k.p.c. w związku z § 11 ust. 2 w związku z § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 490 ze zm.).