Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 750/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa V. Spółki Akcyjnej w G.
przeciwko P.G. i P. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością Spółce Jawnej w C.
(poprzednio P. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością Spółce Komandytowo-
Akcyjnej w C.)
o ustalenie nieważności umowy sprzedaży ewentualnie o uznanie umowy
za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 9 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego P. G.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 maja 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od pozwanego P. G. kwotę
5400 (pięć tysięcy czterysta) zł na rzecz powódki tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Zaskarżonym przez pozwanego P. G. wyrokiem z dnia 21 maja 2014 r. Sąd
Apelacyjny oddalił apelację pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w S. z dnia
22 maja 2013 r.
W sprawie tej ustalono co następuje:
W dniu 16 listopada 1993 r. pozwany, prowadzący działalność gospodarczą
pod firmą Zakład „P.” P. G., zawarł ze Spółdzielnią Mieszkaniową „J." w O. umowę
o „operatorstwo” należącej do Spółdzielni sieci telewizji kablowej. Pozwany
zobowiązał się w umowie do stopniowej wymiany antenowej instalacji
wewnątrzbudynkowej oraz do modernizacji linii magistralowych z własnych środków
finansowych.
W dniu 5 maja 1997 r. Spółdzielnia „J." zawarła z V. S.A. (której następcą
prawnym jest powódka) umowę o wykonanie i eksploatację systemu telewizji
kablowej.
W dniu 31 lipca 1998 r. pozwany zawarł ze spółką „V." S.A. umowę
dzierżawy nr 1/98. Pozwany oświadczył w niej, że jest operatorem sieci telewizji
kablowej obejmującej zasoby Spółdzielni Mieszkaniowej „J." i właścicielem
zmodernizowanej instalacji wewnątrzbudynkowej, którą włada na warunkach
określonych w umowie z dnia 16 listopada 1993 r. (§ 1 umowy). Na mocy tej
umowy pozwany P. G. wydzierżawił poprzedniczce prawnej powódki sieć telewizji
kablowej z prawem czerpania pożytków w okresie dzierżawy tej sieci (§ 5 umowy).
Dzierżawca przejął od wydzierżawiającego wszelkie prawa i obowiązki związane z
utrzymaniem, eksploatacją, modernizacją i rozbudową sieci (§ 7 umowy).
W dniu 6 sierpnia 1998 r. strony zawarły aneks do umowy nr 1/98, mocą
którego § 20 umowy uzyskał następującą treść:
„1. Po zakończeniu niniejszej umowy dzierżawca ma prawo pierwokupu sieci
telewizji kablowych, objętych niniejszą umową oraz nakładów poczynionych
w zasobach Spółdzielni Mieszkaniowej „J." a także praw wydzierżawiającego,
wynikających z umowy nr 12/93 z 16 listopada 1993 r., zawartej ze Spółdzielnią
Mieszkaniową „J." Strony zgodnie ustalają cenę transakcji na kwotę 2 400 000 zł +
podatek VAT. Cena powyższa nie będzie podlegać waloryzacji.
3
2. Realizacja prawa pierwokupu sieci nastąpi po zapłacie pełnej kwoty
czynszu dzierżawnego lub po zakończeniu okresu dzierżawy. Termin zawarcia
umowy uzależniony będzie od złożenia przez strony oświadczeń woli, z tym, że po
zakończeniu umowy żadna ze stron nie ma prawa odmówić zawarcia umowy kupna
- sprzedaży na żądanie drugiej strony. (...)
5. Strony zgodnie ustalają, że w dniu następnym po dniu zapłaty czynszu
dzierżawnego w pełnej wysokości następuje automatycznie cesja praw
i obowiązków wynikających z umowy nr 12/93 z SM „J.", pod warunkiem uzyskania
przez dzierżawcę akceptacji tej spółdzielni na cesję."
Po zakończeniu okresu dzierżawy, pismem z dnia 31 lipca 2008 r., powódka
powołując się na § 20 umowy dzierżawy z dnia 31 lipca 1998 r. wskazując, że jest
następcą prawnym „V." S.A. złożyła pozwanemu P. G. oświadczenie, iż zamierza
kupić od niego prawa i rzeczy określone w § 20 ust. 1 umowy dzierżawy oraz
wezwała P. G. do zawarcia umowy sprzedaży za cenę 2.400.000 zł + podatek VAT
podlegającą potrąceniu z kaucją złożoną na mocy umowy dzierżawy, w terminie do
14 sierpnia 2008 r.
Przez kilka miesięcy powódka prowadziła z pozwanym P. G. negocjacje
dotyczące sprzedaży sieci kablowej, jednak do zawarcia umowy nie doszło, z uwagi
na rozbieżne stanowiska stron.
W dniu 8 kwietnia 2009 r. pozwany P. G. zawarł z pozwaną „P. sp. z o.o.”
spółką komandytowo-akcyjną warunkową umowę sprzedaży wewnątrzbudynkowej
sieci telewizji kablowej wraz z niezbędnymi elementami dodatkowej infrastruktury
technicznej, położonej w budynkach stanowiących własność Spółdzielni
Mieszkaniowej „J." Umowa dotyczyła także wszelkich roszczeń o zwrot nakładów
bądź ich wartości lub wydanie rzeczy.
Pismem z dnia 8 kwietnia 2009 r. pozwany P. G. zawiadomił powódkę o
zawarciu powyższej umowy i wezwał ją do złożenia oświadczenia woli o wykonaniu
prawa pierwokupu. Powódka w piśmie z dnia 15 kwietnia 2009 r. oświadczyła
pozwanemu, iż w jej ocenie wezwanie do wykonania prawa pierwokupu jest
bezprzedmiotowe i bezskuteczne, gdyż umowa dzierżawy z dnia 31 lipca 1998 r.
nie przewiduje prawa pierwokupu. Powódka podtrzymywała żądanie zawarcia
4
przyrzeczonej umowy sprzedaży, określonej w § 20 umowy dzierżawy, za cenę
2 400 000 zł.
W dniu 28 kwietnia 2010 r. pozwani, jako strony umowy sprzedaży z dnia
8 kwietnia 2009 r., zawarli umowę o potrąceniu wzajemnych wierzytelności, w tym
wierzytelności nabywcy sieci telewizji kablowej, a także zawarły notarialną umowę
zmieniającą umowę warunkową, w której wykreśliły zapis o możliwości wzajemnych
potrąceń wierzytelności.
Strona powodowa – V.S.A. w pozwie skierowanym przeciwko pozwanym –
P.G. i „P.” sp. z o.o. spółce komandytowo - akcyjnej domagała się ustalenia
nieważności warunkowej umowy sprzedaży wewnątrzbudynkowej sieci telewizji
kablowej, zawartej przez pozwanych w formie aktu notarialnego w dniu 8 kwietnia
2009 r., a na wypadek nieuwzględnienia powyższego żądania, ustalenia
bezskuteczności umowy pozwanych, która czyni niemożliwym zadośćuczynienie
roszczeniu strony powodowej o zawarcie z pozwanym P. G. przyrzeczonej umowy
sprzedaży wewnątrzbudynkowej sieci telewizji kablowej oraz nakładów
poczynionych w zasobach Spółdzielni Mieszkaniowej „J.”
Jednocześnie ze złożeniem pozwu w tej sprawie powódka wniosła do Sądu
Okręgowego pozew przeciwko poznanemu P. G. o zobowiązanie pozwanego w
wykonaniu umowy przedwstępnej - do złożenia opisanego w pozwie oświadczenia
woli, stwierdzającego, że sprzedaje on powódce określoną w umowie
przedwstępnej i w pozwie sieć telewizji kablowej, jak również nakłady i prawo do
nakładów, poniesionych na wskazaną w umowie przedwstępnej i w pozwie sieć
telewizji kablowej oraz prawa przysługujące pozwanemu na podstawie umowy
z dnia 16 listopada 1993 r., zawartej ze Spółdzielnią Mieszkaniową „J.”
Wyrokiem z dnia 22 maja 2013 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo o
ustalenie nieważności warunkowej umowy sprzedaży wewnątrzbudynkowej siei
telewizji kablowej, zawartej 8 kwietnia 2009 r. pomiędzy pozwanym P. G. a
pozwaną „P. sp. z o.o.” spółką komandytowo-akcyjną, uznając zasadność
roszczenia o ustalenie bezskuteczności tej umowy, które to roszczenie uwzględnił.
Rozpoznając apelację pozwanego P. G., Sąd Apelacyjny stwierdził, że
wbrew stanowisku skarżącego, Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 16
5
stycznia 2014 r., IV CSK 197/13, dokonał kwalifikacji postanowień § 20 umowy
dzierżawy z dnia 31 lipca 1998 r. jako umowy przedwstępnej.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, należy zgodzić się ze stanowiskiem,
że powódka i pozwany P. G. zawarli w § 20 umowy dzierżawy z dnia 31 lipca 1998
r. umowę przedwstępną, mimo użytego tam określenia „prawo pierwokupu.” W § 20
ust. 2 umowy strony, mimo użycia zwrotu „prawo pierwokupu" zobowiązały się do
zawarcia określonej umowy w przyszłości, wskazując ponadto, że „żadna ze stron
nie ma prawa odmówić zawarcia umowy kupna - sprzedaży na żądanie drugiej
strony".
Takiego stanu pewności, co do zawarcia umowy w przyszłości, nie wymaga
zastrzeżenie li tylko prawa pierwokupu. Nadto w § 20 umowy dzierżawy, stanowiącej
w istocie umowę przedwstępną, strony określiły przedmiot umowy przyrzeczonej
(„sieć telewizji kablowych objętych niniejszą umową, nakłady poczynione w zasobach
Spółdzielni Mieszkaniowej „J.", a także prawa wydzierżawiającego, wynikające z
umowy nr 12/93 z 16 listopada 1993 r., zawartej ze Spółdzielnią Mieszkaniową „J."),
cenę kupna (2 400 000 zł + podatek VAT), która nie będzie podlegać waloryzacji, jak
również termin zawarcia umowy przyrzeczonej („po zapłacie pełnej kwoty czynszu
dzierżawnego lub po zakończeniu okresu dzierżawy").
Nadto za przyjęciem, że powódka z pozwanym P. G. zawarła umowę
przedwstępną przemawiała również treść § 20 pkt 5 umowy dzierżawy, stanowiąca o
automatycznej cesji praw i obowiązków wynikających z umowy nr 12/93, łączącej
wydzierżawiającego ze spółdzielnią, na powódkę jako dzierżawcę. W sytuacji
zastrzeżenia wyłącznie prawa pierwokupu, automatyczna cesja praw i obowiązków z
tej umowy byłaby nieuzasadniona. Nie doszło w związku z powyższym, do
zarzuconych w apelacji naruszeń prawa materialnego art. 389 § 1 k.c. i art. 65 § 1 i 2
k.c., ani sprzecznej z art. 233 § k.p.c. oceny materiału dowodowego.
Sąd Apelacyjny nie zgodził się z pozwanym, że na przeszkodzie
uwzględnieniu powództwa o ustalenie względnej bezskuteczności umowy
warunkowej z dnia 8 kwietnia 2009 r. stał brak precyzji w określeniu przedmiotu
umowy przyrzeczonej. Sąd Najwyższy w cytowanym wyżej wyroku z dnia 16 stycznia
2014 r. podkreślał, że umowa przedwstępna powinna określać przynajmniej
6
minimum treści umowy przyrzeczonej, natomiast w postępowaniu sądowym, którego
przedmiotem jest realizacja roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, sąd ustala
treść tej umowy na podstawie odpowiednich postanowień zawartych w umowie
przedwstępnej, a w razie potrzeby uzupełnia ich treść postanowieniami wynikającymi
z przepisów dyspozytywnych, zasad współżycia społecznego lub ustalonych
zwyczajów, dokonuje wykładni umowy przedwstępnej zgodnie z zasadami
przewidzianymi w art. 65 k.c.
Sąd II instancji jest zdania, że w § 20 umowy dzierżawy z dnia 31 lipca 1998 r.
strony zawarły umowę przedwstępną, zobowiązującą pozwanego P. G. do zawarcia
z powódką umowy sprzedaży „sieci telewizji kablowych objętych niniejszą umową
oraz nakładów poczynionych w zasobach Spółdzielni Mieszkaniowej „J.", a także
praw wydzierżawiającego, wynikających z umowy nr 12/93 z 16 listopada 1993 r.
zawartej ze Spółdzielnią Mieszkaniowej „J."
Bez wątpienia w zakres przedmiotu umowy przyrzeczonej wchodziła
wewnątrzbudynkowa sieć telewizji kablowej, znajdująca się w budynkach Spółdzielni
Mieszkaniowej „J.", będąca równocześnie przedmiotem umowy warunkowej
sprzedaży z dnia 8 kwietnia 2009 r., zawartej przez pozwanego P. G. z „P. spółką z
o.o." spółką komandytowo - akcyjną (§ 3 umowy warunkowej). W tej sytuacji zasadne
było ustalenie przez Sąd Okręgowy na podstawie art. 59 k.c., że zachodziła
względna bezskuteczność zawartej przez pozwanych warunkowej umowy sprzedaży
sieci kablowej z dnia 8 kwietnia 2009 r. w stosunku do powódki. Wykonanie tak
zawartej umowy czyni całkowicie niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu powódki,
wynikającemu z umowy przedwstępnej, przynajmniej w odniesieniu do sieci telewizji
kablowej w budynkach Spółdzielni Mieszkaniowej „J.”, zaś strony umowy wiedziały o
roszczeniu powódki.
W skardze kasacyjnej pozwany P. G. zarzucił naruszenie prawa materialnego,
tj.: 1) art. 389 k.c. w zw. z art. 390 § 2 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem
25 września 2003 r., przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie,
polegające na przyjęciu, że powódkę łączyła z pozwanym umowa przedwstępna,
podczas gdy postanowienia § 20 umowy dzierżawy nr 1/98 z dnia 31 lipca 1998 r. w
brzmieniu nadanym mu aneksem do powyższej umowy z dnia 5 sierpnia 1998 r.
7
(dalej: „Umowa dzierżawy") nie zawierały koniecznych postanowień umowy
przedwstępnej; 2) art. 59 k.c. w zw. z art. 390 § 2 w zw. z 751 § 1 k.c. przez błędne
zastosowania art. 59 k.c. będące konsekwencją niezastosowania art. 390 § 2 w zw. z
art. 751 § 1 k.c., przejawiające się w uznaniu, że warunkowa umowa sprzedaży z
2009 r. uniemożliwiła zadośćuczynienie roszczeniu powódki wynikającemu z umowy
przedwstępnej (o ile umowa zawarta w § 20 Umowy dzierżawy nią była), podczas
gdy umowa przedwstępna nie czyniła zadość wymaganiom co do formy, od których
zależała ważność umowy przyrzeczonej, a zatem nie upoważniała powódki do
żądania zawarcia umowy przyrzeczonej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 389 k.c. w zw.
z art. 390 § 2 k.c. Skarżący kwestionuje wykładnię tych przepisów, której dokonał
Sąd Apelacyjny, polegającą, jego zdaniem, na niewłaściwej ocenie § 20 umowy
dzierżawy nr 1/98 z dnia 31 lipca 1998 r. w brzmieniu nadanym mu
aneksem do powyższej umowy z dnia 5 sierpnia 1998 r. W istocie skarżący zarzuca
Sądowi Apelacyjnemu niewłaściwą wykładnię wskazanej umowy.
Zarzut naruszenia powołanych przepisów mógłby być skutecznie podniesiony
dopiero po wykazaniu, że Sąd Apelacyjny dokonał wykładni powołanej umowy
niezgodnie z art. 65 k.c. Skarżący zaś w ogóle nie zarzuca naruszenia tego przepisu.
Już z tego względu zarzut ten nie zasługuje na uwzględnienie. Ponadto należy
zwrócić uwagę, że to jak rozumieć § 20 umowy dzierżawy nr 1/98 było rozważane
przez oba orzekające w sprawie Sądy o zobowiązanie P. G. do złożenia
oświadczenia woli, przez Sąd I i II instancji oraz przez Sąd Najwyższy w sprawie
pomiędzy tymi samymi stronami, która w Sądzie Najwyższym nosiła sygnaturę IV
CSK 197/13. Wszystkie orzekające w sprawie Sądy podkreśliły, że skoro zgodnie z
art. 65 § 2 k.c. w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel
umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu, to nie ulega wątpliwości, że
wspomniany § 20 umowy dzierżawy nr 1/98, wbrew temu, że mowa w nim o umowie
pierwokupu, zawierał wszystkie niezbędne elementy umowy przedwstępnej.
Sąd Apelacyjny, w zaskarżonym wyroku ustalił, nie tylko biorąc pod uwagę
samą treść postanowienia spornego umownego, ale także zgromadzony w sprawie
8
materiał dowodowy, że strony ustaliły: przedmiot umowy przyrzeczonej, cenę za
którą ma on być sprzedany oraz termin zawarcia umowy przyrzeczonej. Ustalenia te
nie budzą wątpliwości, zważywszy, że przedmiot umowy przyrzeczonej w swej
zasadniczej postaci, tj. sieci telewizji kablowej w budynkach należących do
spółdzielni mieszkaniowej J., został tak samo sprecyzowany w umowie sprzedaży,
którą zawarli pozwani. Termin zawarcia umowy przyrzeczonej także został w umowie
przedwstępnej wyraźnie określony, skoro po ustaniu umowy dzierżawy, każda ze
stron była zobowiązana do jej zawarcia, gdyż nie mogła odmówić zawarcia umowy
przyrzeczonej.
Mając na uwadze takie ustalenia Sądu Apelacyjnego zarzut naruszenia
art. 389 k.c. w zw. z art. 390 § 2 k.c. sprowadza się w istocie do kwestionowania
ustaleń dokonanych przez Sąd Apelacyjny, co w skardze kasacyjnej, zgodnie z art.
3983
§ 3 k.p.c., jest niedopuszczalne. Również drugi podniesiony w skardze
kasacyjnej zarzut naruszenia prawa materialnego nie zasługuje na uwzględnienie.
Zarzut ten sprowadza się do twierdzenia, że przedmiot umowy przedwstępnej
zawartej w § 20 umowy dzierżawy nr 1/98 to przedsiębiorstwo. Skoro zaś zbycie
przedsiębiorstwa wymaga umowy w formie pisemnej z podpisami notarialnie
poświadczonymi, to nawet przyjmując,
że wspomniany § 20 zawierał umowę przedwstępną, umowa ta była nieważna
ze względu na niedochowanie przewidzianej prawem formy. Zawarte w skardze
kasacyjnej twierdzenia nie są jednak poparte dowodem, który wskazywałby na to,
że przedmiotem umowy przedwstępnej było przedsiębiorstwo. Przede wszystkim
brak dowodu na to, że w chwili gdy zakończyła się umowa dzierżawy pozwany
prowadził w O. jakiekolwiek przedsiębiorstwo. Nie ulega wątpliwości, że pozwany
jako osoba fizyczna prowadził przedsiębiorstwo z siedzibą w C. Pełnomocnik
pozwanego na rozprawie w Sądzie Najwyższym nie zaprzeczył, że informacja
zawarta w odpowiedzi na skargę kasacyjna, iż pozwany został wykreślony z
ewidencji działalności gospodarczej jako przedsiębiorca z dniem 31 lipca 2002 r. jest
prawdziwa. Pozwany nie przedstawił żadnego dowodu na to, że w dniu 31 lipca 2008
r. prowadził on przedsiębiorstwo, w skład którego wchodziły przedmioty i prawa
wymienione w umowie dzierżawy. Co więcej, zawierając w dniu 8 kwietnia 2009 r.
ze spółką P. warunkową umowę sprzedaży, pozwany nie występuje w tej umowie
9
jako przedsiębiorca, lecz jako osoba fizyczna, która sprzedaje określone rzeczy i
prawa. W tej sytuacji brak podstaw do uznania, jak to twierdzi skarżący,
że przedmiotem umowy przedwstępnej było przedsiębiorstwo. Tym samym jego
zarzut, iż umowa ta była nieważna ze względu na niezachowanie prawem
przewidzianej formy jest bezpodstawny. Co więcej zarzut ten stanowi w istocie
polemikę z ustaleniami dokonanymi przez orzekające w sprawie Sądy, zaś zgodnie
z art. 3983
§ 3 k.p.c., tego rodzaju zarzut jest w skardze kasacyjnej
niedopuszczalny.
Mając na względzie, że zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej
okazały się bezzasadne Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzekł jak
w sentencji.
kc