Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 197/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa V. Spółki Akcyjnej z siedzibą w G.
przeciwko P.G.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 12 października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 12 października 2012 r. Sąd Apelacyjny
oddalił apelację strony powodowej od wyroku Sądu pierwszej
instancji oddalającego powództwo o zobowiązanie pozwanego - w wykonaniu
umowy przedwstępnej - do złożenia opisanego w pozwie oświadczenia
woli stwierdzającego, że sprzedaje on stronie powodowej określoną w umowie
przedwstępnej i w pozwie sieć telewizji kablowej jak również nakłady i prawo do
nakładów poniesionych na wskazaną w umowie przedwstępnej i w pozwie sieć
telewizji kablowej oraz prawa przysługujące pozwanemu na podstawie umowy
z dnia 16 listopada 1993r. zawartej ze Spółdzielnią Mieszkaniową „J”.
Sądy ustaliły między innymi, że strony zawarły w dniu 31 lipca 1998 r.
umowę dzierżawy, w której pozwany - oświadczając, że jest operatorem sieci
telewizji kablowej i właścicielem instalacji wewnątrzbudynkowej obejmującej
określone budynki mieszkalne oraz operatorem i właścicielem sieci telewizji
kablowej w pozostałych opisanych w umowie budynkach - wydzierżawił te sieci
stronie pozwanej. W dniu 5 sierpnia 1998 r. strony podpisały aneks do powyższej
umowy, w którym w § 20 zawarły oświadczenie, że po zakończeniu umowy
dzierżawy dzierżawca ma prawo pierwokupu sieci telewizji kablowej objętych
umową oraz nakładów poczynionych na zasobach Spółdzielni Mieszkaniowej „J.”
w O., a także praw wydzierżawiającego wynikających z umowy z dnia 16 listopada
1993 r. zawartej z tą Spółdzielnią. Strony uzgodniły cenę powyższej transakcji na
kwotę 2 400 000 zł plus VAT, stwierdziły, że realizacja prawa pierwokupu sieci
nastąpi po zapłacie pełnej kwoty czynszu dzierżawnego lub po zakończeniu umowy
dzierżawy i po zakończeniu tej umowy żadna ze stron nie ma prawa odmówić
zawarcia umowy kupna-sprzedaży na żądanie drugiej strony.
Po zakończeniu umowy dzierżawy strona powodowa, powołując się na § 20
powyższej umowy, wezwała pozwanego do zawarcia umowy sprzedaży sieci
telewizji kablowej. Od lipca 2008 r. strony prowadziły pertraktacje w tym
przedmiocie, nie osiągając porozumienia. W dniu 8 kwietnia 2009 r.
pozwany zawarł w formie aktu notarialnego z „P.” spółką z o.o.,
spółką komandytowo-akcyjną w C. warunkową umowę sprzedaży
3
wewnątrzbudynkowej sieci telewizji kablowej opisanej w umowie oraz wszelkich
wierzytelności i roszczeń o zwrot nakładów bądź ich wartości lub o wydanie rzeczy,
także opisanych w umowie, pod warunkiem nie skorzystania przez stronę
powodową z prawa pierwokupu, o czym pozwany zawiadomił stronę powodową
wzywając ją do złożenia oświadczenia o wykonaniu prawa pierwokupu.
Strona powodowa uznała to wezwanie za bezprzedmiotowe stwierdzając,
że umowa dzierżawy stron nie przewidywała prawa pierwokupu i wezwała
pozwanego do zawarcia umowy sprzedaży określonej w § 20 umowy dzierżawy.
W dniu 11 maja 2009 r. strona powodowa wystąpiła z dwoma pozwami:
z pozwem w rozpoznawanej sprawie oraz z pozwem o stwierdzenie nieważności
ewentualnie o uznanie za bezskuteczną wobec powoda na podstawie art. 59 k.c.
warunkowej umowy sprzedaży z dnia 8 kwietnia 2009 r. Druga sprawa otrzymała
w Sądzie Okręgowym w O. sygn. akt I C …/09 i postępowanie w niej zostało
zawieszone do czasu zakończenia postępowania w sprawie niniejszej.
W rozpoznawanej obecnie sprawie Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia
7 września 2010 r. także zawiesił postępowanie na podstawie art. 177 § 1 pkt 1
k.p.c., jednak w wyniku zażalenia strony powodowej Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 17 stycznia 2011 r. uchylił postanowienie o zawieszeniu
uznając między innymi, że to niniejsza sprawa ma prejudycjalny charakter wobec
sprawy IC …/09, a nie odwrotnie.
Rozpoznając roszczenie strony powodowej zgłoszone w rozpoznawanej
sprawie, Sądy obu instancji uznały, że § 20 umowy dzierżawy z dnia 31 lipca 1998 r.
nie kreował prawa pierwokupu, jak twierdził pozwany, lecz stanowił umowę
przedwstępną (art. 389 k.c.), w której strony zobowiązały się do zawarcia
w określonym terminie przyrzeczonej umowy sprzedaży opisanych w umowie
przedwstępnej sieci telewizji kablowej oraz innych praw związanych z siecią za
określoną w umowie cenę. Wobec nie zawarcia umowy przyrzeczonej stronie
powodowej służyło na podstawie art. 390 § 2 k.c. roszczenie o zobowiązanie
pozwanego do jej zawarcia przez złożenie oświadczenia woli o sprzedaży stronie
powodowej określonych rzeczy i praw za ustaloną cenę, z takim skutkiem, że wyrok
uwzględniający powództwo zastępuje tę umowę (art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 § 1
k.p.c.). Ponieważ jednak pozwany zbył osobie trzeciej na podstawie warunkowej
4
umowy sprzedaży z dnia 8 kwietnia 2009 r. rzeczy i prawa, które zgodnie z umową
przedwstępną obowiązany był zbyć stronie powodowej, utracił w wyniku tego
uprawnienie do zawarcia ze stroną powodową skutecznej umowy sprzedaży tych
rzeczy i praw. Sąd Apelacyjny stwierdził, że wprawdzie przedmiotem świadczenia
z umowy przedwstępnej jest złożenie określonego oświadczenia woli, jednak spór
o zawarcie umowy nie obejmuje tylko abstrakcyjnie rozumianego prawa żądania
złożenia takiego oświadczenia przez dłużnika ale rozciąga się także na treść
składanego oświadczenia w tym na przedmiot, którego dotyczy czynność prawna.
W przypadku umowy sprzedaży jako czynności prawnej o podwójnym skutku
zobowiązująco-rozporządzającym, sporem objęte jest także prawo własności
rzeczy. Jeżeli zatem dłużnik przed procesem zbył przedmiot przyrzeczonej
umowy sprzedaży, to wierzyciel został pozbawiony, z przyczyn leżących po stronie
dłużnika, możliwości skutecznej realizacji świadczenia z umowy przedwstępnej
o skutku silniejszym i służy mu jedynie roszczenie odszkodowawcze, obejmujące
wszelkie szkody. Uzasadniało to oddalenie powództwa w odniesieniu do tych
rzeczy i praw, które były przedmiotem umowy sprzedaży z dnia 8 kwietnia 2009 r.,
a w pozostałym zakresie oddalenie powództwa było uzasadnione tym, że pozwany
nigdy nie był właścicielem pozostałych sieci, a jedynie operatorem.
Niezależnie od tego Sąd Apelacyjny stwierdził, iż żądanie zawarcia umowy
przyrzeczonej nie mogło być uwzględnione także dlatego, że strona powodowa
dopiero w pozwie bliżej określiła przedmiot umowy przedwstępnej i umowy
przyrzeczonej, który na podstawie § 20 umowy dzierżawy jest trudny do
zidentyfikowania a nie do Sądu należy ocena, czy w pozwie chodzi o te same
przedmioty, które zostały wskazane w § 20 umowy dzierżawy i w załączniku do niej.
Podobne zastrzeżenia budzi, zdaniem Sądu, sposób rozliczenia transakcji
określony w pozwie, który jest inny niż przyjęty przez strony w § 20 umowy
dzierżawy, a taka zmiana byłaby możliwa tylko za zgodą drugiej strony,
która jednak kwestionowała powództwo w całości. W konsekwencji również te
okoliczności uzasadniały oddalenie powództwa.
Sąd drugiej instancji stwierdził ponadto, że Sąd Okręgowy wydając wyrok nie
był związany stanowiskiem Sądu Apelacyjnego o prejudycjalnym charakterze
rozpoznawanej sprawy w stosunku do sprawy I C …/09, zajętym w uzasadnieniu
5
postanowienia o uchyleniu postanowienia o zawieszeniu postępowania.
Jednocześnie wskazał, że strona powodowa w rozpoznawanej sprawie nie zgłosiła
roszczenia o ustalenie nieważności umowy sprzedaży z dnia 8 kwietnia 2009 r. ani
o uznanie tej umowy za bezskuteczną wobec niej na podstawie art. 59 k.c.
i twierdziła, że dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności te nie mają znaczenia.
Dlatego, zdaniem Sądu Apelacyjnego, słusznie Sąd pierwszej instancji nie badał
ważności ani skuteczności umowy sprzedaży z dnia 8 kwietnia 2009 r., a ograniczył
się do badania z urzędu, czy sam fakt, że przedmiotem tej umowy był przedmiot
umowy przyrzeczonej powoduje nieważność umowy sprzedaży, słusznie uznając,
że ta okoliczność nie skutkuje nieważnością umowy z dnia 8 kwietnia 2009 r.
Do badania innych kwestii związanych z ważnością tej umowy nie miał podstaw
faktycznych w zgłoszonym przez stronę powodową materiale dowodowym. Sąd
Apelacyjny stwierdził, że Sąd Okręgowy słusznie też pominął wniosek strony
powodowej o przeprowadzenie dowodu z akt sprawy I C …/09 i z odpowiedzi na
pozew w sprawie VI GC …/09/W Sądu Rejonowego w G., skoro jednocześnie
strona powodowa uznała okoliczności dotyczące nieważności i bezskuteczności
umowy sprzedaży za bez znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Sąd Apelacyjny
oddalił też na podstawie art. 381 k.p.c. wnioski dowodowe zgłoszone w apelacji,
uznając je za spóźnione.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach strona powodowa
w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie: art. 390 w zw. z art. 64 k.c.,
oraz art. 155 § 1 i art. 510 § 1 k.c. przez błędne przyjęcie, że roszczenie strony
powodowej o zawarcie przyrzeczonej umowy sprzedaży dla swej skuteczności
wymaga tego, by dłużnikowi zobowiązanemu do zawarcia tej umowy przysługiwało
w dniu orzekania prawo własności przedmiotu sprzedaży, jak również przez
utożsamienie niemożności skutecznej realizacji świadczenia z umowy
przedwstępnej o skutku silniejszym z trwałą niemożliwością świadczenia
w rozumieniu art. 493 § 1 k.c.; art. 169 k.c. i art. 390 w zw. z art. 64 k.c. przez
niezastosowanie art. 169 § 2 k.c. w odniesieniu do sieci innych niż położone
w zasobach mieszkaniowych Spółdzielni Mieszkaniowej „J.” i bezzasadne
oddalenie powództwa także w tym zakresie oraz art. 65 k.c. przez dokonanie
literalnej tylko i błędnej wykładni oświadczenia woli stron zawartego w § 20 umowy
6
dzierżawy w zakresie określenia przedmiotu umowy przyrzeczonej sprzedaży oraz
sposobu rozliczenia ceny sprzedaży.
W ramach drugiej podstawy zarzuciła naruszenie art. 316 § 1 i art. 321 § 1
k.p.c. przez nierozpoznanie istoty żądania pozwu w wyniku błędnego przyjęcia,
że przedmiotem powództwa było roszczenie o przeniesienie własności sieci
telewizji kablowej w wyniku zawarcia przyrzeczonej umowy sprzedaży, czego
powód nie żądał, gdyż istotą jego roszczenia było zobowiązanie pozwanego do
złożenia określonej treści oświadczenia woli, skutkującego tym, że pozwany nie
będzie miał jakichkolwiek roszczeń do tej sieci, a w takiej sytuacji kwestia własności
sieci jest bez znaczenia dla uwzględnienia powództwa; art. 316 § 1, art. 233 § 1
i art. 228 § 2 k.p.c. przez nieuwzględnienie twierdzeń strony powodowej
dotyczących nieważności i przyczyn nieważności warunkowej umowy sprzedaży,
które Sądy powinny wziąć pod uwagę z urzędu oraz przyjęcie, że strona powodowa
powinna twierdzenia te zgłosić w formie zarzutu procesowego; art. 386 § 6 w zw.
z art. 397 § 2 k.p.c. przez stwierdzenie, że Sądy nie były związane oceną prawną
i wskazaniami Sądu Apelacyjnego, zawartymi w postanowieniu z dnia 17 stycznia
2011 r. uchylającym postanowienie o zawieszeniu postępowania w sprawie,
iż w rozpoznawanej sprawie kwestia ważności i skuteczności warunkowej umowy
sprzedaży nie powinna być przesłanką wyrokowania; art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. przez
nie zawieszenie postępowania przed Sądem pierwszej ani drugiej instancji do
czasu zakończenia sprawy I C …/09, mimo uznania jej prejudycjalnego charakteru
w stosunku do rozpoznawanej sprawy; art. 207 § 3 k.p.c. przez nierozpoznanie
zarzutu apelacji o uniemożliwieniu stronie powodowej podnoszenia w dalszym
postępowaniu twierdzeń i dowodów dotyczących nieważności i bezskuteczności
umowy sprzedaży w wyniku wydania przez Sąd pierwszej instancji 14 lipca 2009 r.
postanowienia o prekluzji dowodowej; art. 381 k.p.c. przez nie dopuszczenie
dowodów na okoliczności nieważności i bezskuteczności umowy sprzedaży,
wskazanych w apelacji; art. 316 § 1 i art. 321 § 1 k.p.c. przez oddalenie powództwa
w całości, mimo że stwierdzenie Sądu o niezgodności żądania pozwu z treścią
umowy przyrzeczonej dotyczyło jedynie rozliczenia ceny sprzedaży oraz art. 316 §
1 i art. 321 § 1 w zw. z art. 230 i art. 229 k.p.c. przez uznanie, że strona powodowa
w treści żądania nie zidentyfikowała dostatecznie przedmiotu przyrzeczonej umowy
7
sprzedaży, choć pozwany nie zakwestionował samego sposobu identyfikacji
przedmiotu umowy przyrzeczonej.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
drugiej instancji do ponownego rozpoznania ewentualnie zmianę tego orzeczenia
przez uwzględnienie powództwa i zasądzenie od pozwanego na rzecz strony
powodowej kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego.
Pozwany wnosił o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie od strony
powodowej na jego rzecz kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie sprawy zależy od odpowiedzi na pytanie, czy wierzyciel
z umowy przedwstępnej, w której dłużnik zobowiązał się do sprzedaży na jego
rzecz określonych rzeczy i praw, może skutecznie dochodzić przed sądem
zawarcia umowy przyrzeczonej, a więc tzw. roszczenia silniejszego przewidzianego
w art. 390 § 2 k.c., w sytuacji gdy przed upływem terminu przedawnienia tego
roszczenia oraz przed wytoczeniem o nie powództwa, dłużnik z umowy
przedwstępnej zbył osobie trzeciej przedmiot umowy przyrzeczonej, a więc
te rzeczy i prawa, które zgodnie z umową przedwstępną obowiązany był sprzedać
wierzycielowi. Czy też w takiej sytuacji wierzycielowi z umowy przedwstępnej służy
tylko roszczenie odszkodowawcze.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego kwestia ta lub o zbliżonym charakterze,
podejmowana była w kilkakrotnie. W wyroku z dnia 3 września 1980 r. IV CR
202/80 (niepubl.), Sąd Najwyższy, odwołując się do zasadę nemo plus iuris in alium
transfere potest, quam ipse habet, która wprawdzie nie została wyrażona
normatywnie, jednak niewątpliwie kształtuje w polskim prawie cywilnym stosunki
umowne i prawnorzeczowe, stwierdził, że umowa, na podstawie której osoba
nie będąca właścicielem nieruchomości oświadcza, iż sprzedaje tę nieruchomość,
nie przenosi prawa własności ponieważ nikt nie może przenieść prawa, które
mu nie przysługuje. Umowa taka nie jest wprawdzie nieważna, lecz całkowicie
bezskuteczna.
W wyroku z 19 listopada 2003 r. V CSK 471/02 (niepubl.), rozważając na
gruncie umowy przedwstępnej zobowiązującej dłużnika do zawarcia z wierzycielem
8
umowy darowizny określonej nieruchomości, czy wierzycielowi służy roszczenie
o zawarcie umowy przyrzeczonej, czy tylko o odszkodowanie w sytuacji, gdy
zobowiązany z umowy przedwstępnej zbył tę nieruchomość osobie trzeciej, Sąd
Najwyższy uznał, że żądanie w takiej sytuacji zawarcia umowy przyrzeczonej
byłoby pozbawione prawnego sensu i bezcelowe. Stwierdził, że wprawdzie nie
można mówić o niemożliwości świadczenia w rozumieniu art. 475 § 2 k.c., gdyż
przedmiotem świadczenia z umowy przedwstępnej jest złożenie przez dłużnika
określonego oświadczenia woli, a to, co do zasady, jest zawsze możliwe, i bez
znaczenia jest w tym kontekście zbycie przedmiotu świadczenia z umowy
przyrzeczonej, to jednak oświadczenie dłużnika z umowy przedwstępnej o zbyciu
na rzecz wierzyciela przedmiotu umowy przyrzeczonej, którego już nie jest
właścicielem byłoby od początku bezskuteczne, choć nie dotknięte nieważnością.
A zatem w wyniku zbycia przez zobowiązanego z umowy przedwstępnej osobie
trzeciej rzeczy, która miała być przedmiotem zbycia w umowie przyrzeczonej,
uprawniony wierzyciel z umowy przedwstępnej traci prawny sens egzekwowania
skutku silniejszego przewidzianego w art. 390 k.c., gdyż zawarcie umowy od
początku bezskutecznej nie może spełnić celu zobowiązania i zaspokoić roszczenia
uprawnionego. Jak stwierdził Sąd Najwyższy, to zbycie w istocie pozbawiło
uprawnionego przysługującego mu prawa wyboru roszczeń przewidzianych w art.
390 k.c. oraz prawnie skutecznej możliwości żądania zawarcia umowy
przyrzeczonej, co otwiera uprawnionemu możliwość zgłoszenia roszczenia
odszkodowawczego na ogólnych zasadach.
Dalej idące stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 18 sierpnia 2010 r.
II PK 34/10 (niepubl.) stwierdzając, że choć należy odróżnić świadczenie będące
przedmiotem zobowiązania z umowy przedwstępnej, którym jest złożenie
oświadczenia woli o zawarciu umowy przyrzeczonej, od świadczenia będącego
przedmiotem umowy przyrzeczonej, to jednak niemożliwość świadczenia z umowy
przyrzeczonej oznacza w istocie zarazem niemożliwość świadczenia z umowy
przedwstępnej, gdyż świadczenie z umowy przedwstępnej obejmuje zobowiązanie
do zawarcia skutecznego kontraktu przyrzeczonego. Choć formalnie nie ma
niemożliwości świadczenia z umowy przedwstępnej, bo oświadczenie woli
o zawarciu umowy przyrzeczonej zawsze jest możliwe, to jednak sam fakt,
9
że niemożliwe jest zawarcie skutecznej umowy przyrzeczonej, powoduje
niemożliwość świadczenia z umowy przedwstępnej i w takiej sytuacji wierzyciel nie
może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej a jedynie odszkodowania.
Zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c., niemożliwość świadczenia z umowy przyrzeczonej
należy oceniać według stanu z dnia wyrokowania w sprawie o zobowiązanie do
zawarcia umowy przyrzeczonej, gdyż to z chwilą uprawomocnienia się takiego
wyroku dochodzi do zawarcia umowy przyrzeczonej. Niemożliwość świadczenia
z umowy przyrzeczonej w dacie prawomocności wyroku zobowiązującego do
jej zawarcia jest niemożliwością pierwotną w rozumieniu art. 387 § 1 k.c.,
skutkującą nieważnością umowy przyrzeczonej. W konsekwencji, jak stwierdził Sąd
Najwyższy, wyrok zobowiązujący do zawarcia umowy, której świadczenie jest
niemożliwe w dacie prawomocności wyroku, oznaczałby zobowiązanie przez sąd
do zawarcia nieważnej umowy, co jest niedopuszczalne. W takiej sytuacji zatem
wierzyciel z umowy przedwstępnej nie może żądać zawarcia umowy przyrzeczonej.
W uchwale z 17 czerwca 2010 r. III CZP 38/10 (OSNC 2011/1/3) Sąd
Najwyższy stwierdzając, że art. 192 pkt 3 k.p.c. ma zastosowanie w wypadku
zbycia nieruchomości przez dłużnika w toku sprawy o zobowiązanego do złożenia
oświadczenia woli o zawarcie umowy przyrzeczonej sprzedaży tej nieruchomości,
odwołał się między innymi do stanowiska zajętego w wyroku z dnia 19 listopada
2003 r. i odniósł się do jego krytyki podjętej w literaturze. Stwierdził, że zawarcie
przyrzeczonej umowy sprzedaży nie jest dla wierzyciela wartością samą w sobie;
stanowi realizację wynikających z umowy przedwstępnej roszczeń, ale jej
znaczenie prawne dla wierzyciela polega na skutku zawarcia umowy przyrzeczonej,
jakim jest w świetle art. 535 w zw. z art. 155 § 1 k.c. zobowiązanie się dłużnika do
przeniesienia własności rzeczy, powodujące przejście własności tej rzeczy.
Mimo że świadczeniem obciążającym dłużnika na podstawie umowy przedwstępnej
jest tylko złożenie oświadczenia woli o zawarciu umowy przyrzeczonej, to jednak
spór obejmuje nie tylko abstrakcyjnie rozumiane prawo żądania złożenia takiego
oświadczenia i odpowiadający mu obowiązek dłużnika, lecz rozciąga się także na
treść składanego oświadczenia woli, w tym na przedmiot, którego dotyczy czynność
prawna. W wypadku umowy sprzedaży, jako czynności o podwójnym skutku
zobowiązująco-rozporządzającym, sporem objęte jest także prawo własności
10
rzeczy, gdyż wyrok uwzględniający powództwo o zawarcie umowy zastępuje taką
umowę, a skutkiem tego wyroku powinno być uzyskanie przez wierzyciela
własności kupowanej rzeczy. W razie zbycia przedmiotu umowy przyrzeczonej
i wydania przez sąd wyroku o zawarcie umowy przeciwko zbywcy, przejście tego
obowiązku na nabywcę uzależnione jest od tego, czy prawo do przedmiotu umowy
przyrzeczonej nabył w warunkach zapewniających mu ochronę, a za kryterium
określające zakres tej ochrony służy stosowany odpowiednio art. 59 k.c.
Podobnych kwestii dotyczy wyrok z dnia 25 stycznia 2013 r., II CSK 317/12
(nie publ.), w którym Sąd Najwyższy przyjął, że wprawdzie zbycie rzeczy nabytej
dla dającego zlecenie przez zleceniobiorcę wbrew postanowieniom umowy
zlecenia, nie niweczy przewidzianego w art. 64 k.c. roszczenia zleceniodawcy
o zobowiązanie zleceniobiorcy do zawarcia umowy przeniesienia na zleceniodawcę
własności tej rzeczy, ale stanowi przeszkodę do skutecznego dochodzenia takiego
roszczenia. W celu usunięcia tej przeszkody dający zlecenie powinien wystąpić do
sądu z powództwem o uznanie sprzedaży tej rzeczy za bezskuteczne wobec
niego na podstawie art. 59 k.c. Wytoczenie takiego powództwa jest warunkiem
koniecznym do realizacji roszczenia o zobowiązanie do zawarcia umowy
przeniesienia własności rzeczy nabytej powierniczo na podstawie umowy zlecenia.
Wszystkie powyższe wyroki dają podstawę do stwierdzenia,
że w orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie prezentowane jest stanowisko,
iż w sytuacji gdy przedmiotem umowy przedwstępnej jest zawarcie umowy
przyrzeczonej o skutku zobowiązująco-rozporządzającym, zbycie przez dłużnika
z umowy przedwstępnej przedmiotu umowy przyrzeczonej pozbawia wierzyciela
możliwości żądania na podstawie art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 § 1 k.p.c. i art. 390
§ 2 k.c. zawarcia umowy przyrzeczonej.
Stanowisko to należy podzielić, stwierdzając, że przeważa ono
także w literaturze, w której wskazuje się - podważając stanowisko przeciwne -
że w takiej sytuacji niedopuszczalne jest także żądanie przez wierzyciela zawarcia
umowy o skutku wyłącznie zobowiązującym, gdyż takie roszczenie nie byłoby
roszczeniem o zawarcie umowy przyrzeczonej, jak wymaga tego art. 390 § 2 k.c.,
skoro umowa przedwstępna przewidywała obowiązek zawarcia umowy
11
przyrzeczonej o podwójnym skutku: zobowiązująco-rozporządzającym. W ramach
art. 390 § 2 k.c. wierzycielowi z umowy przedwstępnej przysługuje bowiem tylko
roszczenie o zawarcie takiej umowy, jaka była przyrzeczona, a więc umowy
o skutku zobowiazująco-rozporządzającym, jeżeli zawarcie takiej umowy
przewidywała umowa przedwstępna, nie zaś umowy innej, o skutku wyłącznie
zobowiązującym. Tylko zatem w sytuacji, gdy w umowie przedwstępnej strony
zobowiązały się do zawarcia umowy przyrzeczonej o skutku wyłącznie
zobowiązującym, zbycie przez dłużnika przedmiotu umowy przyrzeczonej nie
pozbawia wierzyciela roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej o skutku
wyłącznie zobowiązującym. Jeżeli natomiast w umowie przedwstępnej strony
zobowiązały się do zawarcia umowy przyrzeczonej o skutku zobowiązująco-
rozporządzającym, wierzyciel w ramach art. 390 § 2 k.c., może żądać zawarcia
tylko takiej umowy, zaś zbycie przez dłużnika osobie trzeciej przed procesem
przedmiotu umowy przyrzeczonej uniemożliwia spełnienie takiego świadczenia
i tym samym uniemożliwia żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej. Usunięcie tej
przeszkody następuje, gdy umowa zbycia przedmiotu umowy przyrzeczonej
zostanie uznana za bezskuteczną wobec wierzyciela na podstawie art. 59 k.c.
Oczywiście także uznanie tej umowy za nieważną na podstawie art. 58 k.c.,
umożliwia wierzycielowi dochodzenie roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej.
W konsekwencji należy zatem stwierdzić, że w sytuacji zbycia przez dłużnika
przed procesem przedmiotu umowy przyrzeczonej o skutku zobowiązująco-
rozporządzającym, przesłanką skuteczności roszczenia wierzyciela przewidzianego
w art. 390 § 2 k.c. o zawarcie umowy przyrzeczonej, jest uznanie za bezskuteczną
wobec niego na podstawie art. 59 k.c. (albo stwierdzenie nieważności na podstawie
art. 58 k.c.) umowy zbycia przedmiotu umowy przyrzeczonej. Uznanie takiej umowy
za bezskuteczną lub nieważną ma zatem charakter prejudycjalny w stosunku
do roszczenia o zobowiązanie do zawarcia umowy przyrzeczonej.
W rozpoznawanej sprawie strony w umowie przedwstępnej z dnia 31 lipca
1998 r. zobowiązały się do zawarcia umowy kupna - sprzedaży ściśle określonej
sieci telewizji kablowej oraz określonych praw, a więc rzeczy oznaczonych co do
tożsamości, co oznacza, iż zgodnie z art. 155 § 1 k.c. umowa przyrzeczona miała
wywołać podwójny skutek zobowiązująco-rozporządzający. Strona powodowa,
12
jako wierzyciel z umowy przedwstępnej, mogła zatem, w ramach roszczenia
przewidzianego w art. 390 § 2 k.c., żądać jedynie zawarcia umowy przyrzeczonej
o skutku podwójnym zobowiązująco-rozporządzającym. Nie mogła żądać
zobowiązania pozwanego do zawarcia umowy przyrzeczonej o skutku wyłącznie
zobowiązującym, gdyż nie byłaby to umowa, do zawarcia której zobowiązały się
strony w umowie przedwstępnej.
Z uwagi na to, że w wyniku zbycia przez pozwanego przed procesem części
rzeczy i praw mających być przedmiotem umowy przyrzeczonej, wywołanie skutku
rozporządzającego umowy przyrzeczonej jest niemożliwe w odniesieniu do zbytych
rzeczy i praw, niemożliwe jest tym samym świadczenie z umowy przyrzeczonej
w tym zakresie, co sprawia, że strona powodowa nie może żądać zawarcia
tej umowy na podstawie art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 § 1 k.p.c. i art. 390 § 2 k.c.
Nieuzasadnione są zatem zarzuty kasacyjne oparte na twierdzeniach
o przysługującym powódce roszczeniu o zawarcie umowy przyrzeczonej albo
umowy przyrzeczonej o skutku wyłącznie zobowiązującym w stosunku do rzeczy
i praw zbytych umową warunkową z dnia 8 kwietnia 2009 r.
Ponieważ jednak strona powodowa równocześnie z niniejszym procesem
wytoczyła sprawę o stwierdzenie nieważności na podstawie art. 58 k.c. albo
uznanie za bezskuteczną wobec niej na podstawie art. 59 k.c. umowy warunkowej
sprzedaży rzeczy i praw z dnia 8 kwietnia 2009 r., a jak wskazano wyżej, sprawa
taka ma prejudycjalne znaczenie dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy,
uzasadniony jest kasacyjny zarzut naruszenia art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. zarówno
przez Sąd pierwszej jak i drugiej instancji. Strona powodowa niewątpliwie mogła
również w rozpoznawanej sprawie żądać, jako przesłanki roszczenia o zawarcie
umowy przyrzeczonej, stwierdzenia nieważności lub bezskuteczności wobec niej
wskazanej wyżej umowy. Skoro jednak wniosła o to odrębną sprawę toczącą się
pod sygnaturą I C …/09, to obowiązkiem Sądów obu instancji było zawieszenie
postępowania w rozpoznawanej sprawie do czasu zakończenia sprawy I C …/09,
gdyż to sprawa o stwierdzenie nieważności lub bezskuteczności, wobec wierzyciela
z umowy przedwstępnej, umowy zbycia przez dłużnika przedmiotu umowy
przyrzeczonej, ma charakter prejudycjalny wobec sprawy o zawarcie umowy
przyrzeczonej, nie zaś odwrotnie, a jedną z przesłanek jej rozstrzygnięcia jest
13
ustalenie, czy powodowi przysługuje roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej
(porównaj między innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 2005 r.
V CK 365/05 i z dnia 25 stycznia 2013 r. II CSK 317/12, niepubl.). Należy podkreślić,
że z uwagi na krótki, roczny termin przedawnienia roszczenia o zawarcie umowy
przyrzeczonej (art. 390 § 3 k.c.), oddalenie powództwa w sprawie o jej zawarcie,
bez oczekiwania na zakończenie wniesionej sprawy o stwierdzenie nieważności lub
ustalenie bezskuteczności umowy zbycia przedmiotu umowy przyrzeczonej
zawartej przez dłużnika z osobą trzecią, praktycznie pozbawiłoby wierzyciela
możliwości dochodzenia roszczenia przewidzianego w art. 390 § 2 k.c., gdyż
z reguły nie byłby już w stanie wytoczyć w nieprzedawnionym terminie ponownego
powództwa w tym przedmiocie, po zakończeniu sprawy o ustalenie.
Uzasadnione są także zarzuty kasacyjne naruszenia art. 65 k.c. i art. 390 § 2
k.c. oraz art. 316 § 1 w zw. z art. 321 § 1 i art. 230 jak również art. 229 k.p.c.
odnoszące się do oddalenia powództwa w całości, mimo że przedmiotem zbycia
w umowie warunkowej z dnia 8 kwietnia 2009 r. były nie wszystkie rzeczy i prawa,
które miały być przedmiotem umowy przyrzeczonej, jak również odnoszące
się do stanowiska Sądu Apelacyjnego wskazującego jako przyczynę oddalenia
powództwa nieprecyzyjne określenie w umowie przedwstępnej przedmiotu umowy
przyrzeczonej oraz określenie w żądaniu pozwu przedmiotu umowy przedwstępnej
i umowy przyrzeczonej jak również rozliczenia transakcji w sposób odbiegający
od treści tych umów.
W literaturze i orzecznictwie przyjmuje się, że umowa przedwstępna powinna
określać przynajmniej minimum treści umowy przyrzeczonej, natomiast
w postępowaniu sądowym, którego przedmiotem jest realizacja roszczenia
o zawarcie umowy przyrzeczonej, sąd ustala treść tej umowy na podstawie
odpowiednich postanowień zawartych w umowie przedwstępnej, a w razie potrzeby
uzupełnia ich treść postanowieniami wynikającymi z przepisów dyspozytywnych,
zasad współżycia społecznego lub ustalonych zwyczajów, dokonując wykładni
umowy przedwstępnej zgodnie z zasadami przewidzianymi w art. 65 k.c. W wyniku
tych zabiegów orzeczenie sądu zastępujące umowę przyrzeczoną może nie
pokrywać się ściśle z treścią poszczególnych postanowień umowy przedwstępnej
14
(porównaj między innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1997 r.
I CSK 286/97, z dnia 20 grudnia 2006 r. IV CSK 296/06 i z dnia 9 stycznia 2008 r.
II CSK 414/07, z dnia 21 stycznia 2009 r. III CSK 268/08, z dnia 9 czerwca 2009 r.,
II CSK 24/09 i z dnia 30 marca 2011 r. III CSK 171/10, niepubl.).
Dlatego też, w sytuacji, gdy zdaniem Sądu Apelacyjnego, niejasny jest
przedmiot umowy przedwstępnej i przyrzeczonej, w szczególności to, jakich rzeczy
i praw dotyczy oraz czy w odniesieniu do rzeczy i praw nieobjętych umową
warunkową z dnia 8 kwietnia 2009 r. w umowie przedwstępnej ustalono
przeniesienie na stronę powodową tylko tego zakresu praw, który przysługiwał
pozwanemu, konieczne było usunięcie tych wątpliwości przy pomocy wykładni
treści umowy przedwstępnej oraz ustalenia rzeczywistej woli stron. Podobnie, przy
istnieniu wątpliwości co do określonej w pozwie treści umowy przyrzeczonej, w tym
kwestii rozliczenia za zbyte prawa, rzeczą Sądu było ustalenie, przy pomocy
opisanych wyżej zabiegów, woli stron oraz określenie treść umowy przyrzeczonej
zgodną z tą wolą, postanowieniami umowy przedwstępnej oraz zasadami
współżycia społecznego, i ustalonymi zwyczajami. Brak tych ustaleń i oceny nie
pozwala odeprzeć wskazanych wyżej zarzutów kasacyjnych.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2
w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).
jw