Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 56/15
UCHWAŁA
Dnia 8 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa F. S.A. we W.
przeciwko K. S.
o uznanie czynności procesowej za bezskuteczną,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 8 października 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w T.
postanowieniem z dnia 23 kwietnia 2015 r.,
"Czy czynność procesowa dłużnika w postaci zgody na przyznanie
własności rzeczy wspólnej innemu współwłaścicielowi bez pełnego
ekwiwalentu, zaakceptowana orzeczeniem Sądu, może być skuteczną
podstawą roszczenia uznania bezskuteczności z przepisu art. 527
k.c., przy zaistnieniu przesłanek tam unormowanych?"
podjął uchwałę:
Przedmiotem powództwa określonego w art. 527 § 1 k.c. może
być czynność procesowa dłużnika w postaci zgody wyrażonej
w postępowaniu o zniesienie współwłasności rzeczy wspólnej na
przyznanie własności rzeczy drugiemu współwłaścicielowi bez
ekwiwalentu z jego strony.
2
UZASADNIENIE
F. S.A. z siedzibą we W. wniosła o uznanie za bezskuteczną wobec niej
zaakceptowanej przez Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 3 kwietnia 2009 r.
czynności procesowej dłużnika, A. S., polegającej na wyrażeniu przez niego zgody
w postępowaniu o podział majątku wspólnego na przyznanie pozwanej, K. S.,
własności lokalu mieszkalnego bez ekwiwalentu.
Z akt sprawy wynika, że zgoda dłużnika stanowiła element wniosku co do
sposobu podziału, który został złożony przez uczestników postępowania stosownie
do art. 622 § 2 w związku z art. 688 i 567 § 3 k.p.c.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 16 września 2014 r. oddalił powództwo.
Uznał, nawiązując do poglądu wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
19 października 1995 r., III CRN 40/95, że czynności procesowe dłużnika w postaci
złożenia w postępowaniu sądowym zgodnego wniosku co do sposobu podziału
majątku wspólnego nie podlegają zaskarżeniu przez wierzyciela w drodze skargi
pauliańskiej.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację strony powodowej od wyroku
Sądu Rejonowego z dnia 16 września 2014 r., powziął wątpliwości co do
dopuszczalności zaskarżenia na podstawie art. 527 i nast. k.c. czynności
procesowej dłużnika w postaci zgody na dokonanie podziału majątku wspólnego.
Wskazał na istniejącą w tym względzie rozbieżność w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, zajęcie zasadniczo odmiennego stanowiska od wyrażonego
w wyroku z dnia 19 października 1995 r., III CRN 40/95, w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010 r., III CZP 41/10. Według tej uchwały,
wierzyciel na podstawie art. 527 § 1 k.c. może zaskarżyć zgodny wniosek dłużnika
i pozostałych uczestników postępowania o podział majątku wspólnego, dział
spadku lub zniesienie współwłasności, jeżeli w wyniku uwzględnienia tego
wniosku przedmioty majątkowe objęte podziałem zostały nabyte przez uczestników
postępowania niebędących dłużnikami.
Powzięta wątpliwość skłoniła Sąd Okręgowy do przedstawienia do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu w trybie art. 390 § 1 k.p.c. zagadnienia
3
prawnego, które można sprowadzić do pytania: czy przedmiotem powództwa
określonego w art. 527 § 1 k.c. może być czynność procesowa dłużnika w postaci
zgody wyrażonej w postępowaniu o zniesienie współwłasności rzeczy wspólnej
na przyznanie własności rzeczy drugiemu współwłaścicielowi bez ekwiwalentu
z jego strony.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z brzmieniem art. 527 § 1 k.c., przedmiotem określonego w tym
przepisie żądania wierzyciela, nazywanego tradycyjnie w doktrynie i orzecznictwie
akcją lub skargą pauliańską, może być czynność prawna dłużnika dokonana
z pokrzywdzeniem wierzycieli, wskutek której osoba trzecia uzyskała korzyść
majątkową.
Przez czynność prawną w prawie cywilnym rozumie się zdarzenie, którego
konieczny element stanowi co najmniej jedno oświadczenie woli i które
wywiera skutki w sferze prawa materialnego zamierzone przez osobę lub osoby
składające oświadczenie woli tworzące to zdarzenie; ponadto - może wywierać
skutki wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów
(zob. art. 56 i 60 k.c.).
W wyroku z dnia 19 października 1995 r., III CRN 40/95, Sąd Najwyższy
wyraził zapatrywanie, że tylko czynność prawna w przedstawionym wyżej
znaczeniu może być przedmiotem akcji pauliańskiej, a czynność współuczestnika
postępowania o podział majątku wspólnego w postaci złożenia wraz z drugim
współuczestnikiem zgodnego wniosku co do sposobu podziału tego majątku
nie ma takich cech. Jest czynnością procesową, różniącą się zasadniczo
od czynności prawnych w rozumieniu prawa cywilnego. Różnica przejawia się
w tym, że zgoda współuczestnika co do sposobu podziału majątku wspólnego
wywiera skutki nie w sferze prawa materialnego, lecz w odniesieniu do
postępowania sądowego, wpływa na określone rozstrzygnięcie sprawy. Choć skutki
te odpowiadają zgodnemu wnioskowi uczestników co do sposobu podziału,
to jednak zostają „skonsumowane” przez konstytutywne orzeczenie sądowe.
Wynikają one bezpośrednio z tego orzeczenia, a nie ze zgodnego wniosku co do
sposobu podziału. W konsekwencji dopuszczenie objęcia skargą pauliańską
4
czynności procesowej współuczestnika postępowania o podział majątku wspólnego
w postaci złożenia wraz z drugim współuczestnikiem zgodnego wniosku co do
sposobu podziału tego majątku prowadziłoby do niemożliwego do zaakceptowania
podważenia mocy obowiązującej prawomocnego orzeczenia zapadłego w tym
postępowaniu. Właściwymi środkami do przeciwdziałania wykorzystaniu przez
uczestników postępowania wniosku co do sposobu podziału jako narzędzia zmowy
na niekorzyść wierzycieli jednego z uczestników postępowania są - zdaniem Sądu
Najwyższego wyrażonym w powołanym wyroku - kontrola tego wniosku przez sąd
pod kątem niesprzeciwiania się proponowanego rozstrzygnięcia prawu i zasadom
współżycia społecznego oraz nienaruszania przez nie w rażący sposób interesu
osób uprawnionych, a także możliwość udziału w postępowaniu działowym
wierzycieli jednego z uczestników tego postępowania.
Zapatrywanie wyrażone w wyroku z dnia 19 października 1995 r., III CRN
40/95, podtrzymane zostało w kilku późniejszych orzeczeniach, z pewnymi tylko
zastrzeżeniami, a mianowicie, że o ile nie podlegają zaskarżeniu na podstawie art.
527 i nast. k.c. czynności czysto procesowe, do których należy zgoda uczestnika
postępowania na określony sposób zniesienia współwłasności, działu spadku
i podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między
małżonkami, o tyle przedmiotem tego zaskarżenia mogą być czynności procesowe
wywołujące jednocześnie skutki materialnoprawne, takie jak ugoda sądowa,
zrzeczenie się roszczenia i uznanie powództwa (orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 15 października 1999 r., III CKN 388/98, 14 listopada 2008 r., V CSK 163/08,
6 maja 2009 r., II CSK 670/08).
Zasadniczo odmienne stanowisko od wyrażonego w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 19 października 1995 r., III CRN 40/95, zajęte w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010 r., III CZP 41/10, dopuszczające objęcie
skargą pauliańską także czynności procesowej zawierającej zgodę złożoną
w postępowaniu działowym w ramach wspólnego wniosku uczestników co do
określonego sposobu podziału, reprezentowane jest też w wielu wypowiedziach
piśmiennictwa, zwłaszcza odnoszących się krytycznie do wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 19 października 1995 r., III CRN 40/95.
5
W krytycznych uwagach do tego wyroku trafnie podniesiono, że sama
możliwość udziału wierzycieli w postępowaniu działowym i regulacja zawarta w art.
622 § 2 k.p.c., nakazująca sądowi zbadanie, czy projekt zniesienia współwłasności
(działu spadku, podziału majątku wspólnego) nie sprzeciwia się prawu i zasadom
współżycia społecznego oraz nie narusza w sposób rażący interesu osób
uprawnionych, nie zapewniają pełnego poszanowania interesu wierzycieli
uczestnika postępowania, ponieważ brak proceduralnych gwarancji powiadomienia
wierzycieli uczestników o toczącym się postępowaniu działowym, a uczestnicy
postępowania mogą być silnie zainteresowani w zatajeniu istnienia swych
wierzycieli przed sądem. W rezultacie sąd może nie mieć wiedzy o prawdziwych
motywach złożonego zgodnego wniosku co do sposobu zniesienia
współwłasności (działu spadku, podziału majątku wspólnego). To otwiera drogę
do wykorzystywania postępowania sądowego do działania na niekorzyść wierzycieli
uczestnika tego postępowania. Gdyby w takich wypadkach nie dopuścić
skargi pauliańskiej, przyodziane w szaty postępowania sądowego zgodne
oświadczenia uczestników mogłyby prowadzić do pokrzywdzenia wierzycieli
jednego z nich bez jakiejkolwiek możliwości efektywnego przeciwdziałania temu.
Jeżeliby oświadczenia woli zostały złożone w takim samym celu poza
postępowaniem sądowym, czynność prawna składająca się z nich mogłaby
niewątpliwie stać się przedmiotem skargi pauliańskiej, zaś złożone w toku
postępowania sądowego byłyby nie do zaczepienia, mimo większej ich naganności
niż w pierwszym przypadku, wynikającej bowiem nie tylko z działania w zamiarze
pokrzywdzenia wierzycieli, ale i z wykorzystania w tym niegodziwym celu
postępowania sądowego.
Jakkolwiek w art. 527 i nast. k.c. jest mowa o czynności prawnej
w rozumieniu prawa cywilnego, to jak trafnie zauważono w piśmiennictwie,
racje leżące u podstaw akcji pauliańskiej są, na co wskazuje geneza tej instytucji,
w pełni aktualne w odniesieniu do wszelkich podjętych w zamiarze pokrzywdzenia
wierzycieli zachowań dłużnika prowadzących do uzyskania korzyści przez
osobę trzecią.
Możliwość, z jednej strony, wykorzystania dopuszczonego przez art. 622 § 2
k.p.c. złożenia zgodnego wniosku co do sposobu zniesienia współwłasności na
6
niekorzyść wierzycieli, w takim samym stopniu, jak zawartej poza sądem umowy
o zniesienie współwłasności, a z drugiej strony, posłużenie się w art. 527 i nast.
k.c. terminem „czynności prawnej”, nieobejmującym swym zakresem czynności
procesowej w postaci zgody uczestnika na określony we wniosku sposób zniesienia
współwłasności, dowodzi istnienia w odniesieniu do wskazanej czynności
procesowej luki w systemie ochrony prawnej wierzycieli, i to luki niezamierzonej,
skoro inne środki prawne nie zapewniają tu odpowiedniej ochrony wierzycielom
dłużnika. To samo dotyczy czynności procesowych w postaci zgody uczestnika na
określony dział spadku oraz zgody uczestnika na określony podział majątku
wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami. Jak wiadomo,
w jednym i drugim przypadku art. 622 § 2 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie na
podstawie odesłania; co do działu spadku - zawartego w art. 688 k.p.c., a co do
podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej - w art.
567 § 3 w związku z art. 688 k.p.c.
Istnieją przesłanki do wypełnienia tej luki przez zastosowanie w odniesieniu
do wymienionych czynności procesowych w drodze analogii przepisów o skardze
pauliańskiej (co do przesłanek stosowania przepisów prawa cywilnego w drodze
analogii zob. np. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 września 1969 r., III CZP
8/69 oraz uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia
2006 r., III CZP 100/05).
Spełniony jest wymóg istotnego podobieństwa czynności prawnych
stanowiących przedmiot regulacji w przepisach o skardze pauliańskiej
z czynnościami procesowymi podejmowanymi z powołaniem się na art. 622 § 2
k.p.c. i przepisy, które do niego odsyłają. W art. 622 § 2 k.p.c. ustawodawca - tak
samo jak w przypadku czynności prawnych prawa cywilnego - zasadniczo
respektuje zgodną wolę uczestników postępowania i poddaje ją kontroli według
kryteriów właściwych czynnościom prawnym (por. z art. 622 § 2 k.p.c. art. 58 k.c.).
Choć więc w razie orzeczenia przez sąd zgodnie z wolą uczestników postępowania
skutek prawny w zakresie zniesienia współwłasności (działu spadku, podziału
majątku wspólnego) bezpośrednio wynika z tego konstytutywnego orzeczenia,
to jednak jest on w swej treści wyrazem zgodnej woli uczestników postępowania,
także oczywiście wtedy, gdy uczestnicy zmierzają do pokrzywdzenia wierzycieli.
7
Czyni to skargę pauliańską w odniesieniu do czynności procesowej dłużnika
w postaci zgody, wyrażonej w postępowaniu o zniesienie współwłasności na
przyznanie przez sąd własności rzeczy drugiemu współwłaścicielowi bez
ekwiwalentu z jego strony, środkiem ochrony wierzycieli równie odpowiednim jak
w przypadkach dokonanych przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli czynności
prawnych prawa cywilnego przysparzających korzyść majątkową osobie trzeciej.
To samo oczywiście dotyczy czynności procesowych dłużnika podjętych
na podstawie art. 622 § 2 k.p.c. stosowanego na zasadzie odesłania odpowiednio
w postępowaniu o dział spadku i postępowaniu o podział majątku wspólnego
po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.
Zastosowanie przepisów o skardze pauliańskiej w drodze analogii do
omawianych czynności procesowych w razie ziszczenia się wszystkich
niezbędnych do tego przesłanek wynikających z tych przepisów otwiera
wierzycielowi na podstawie uzyskanego wyroku, uznającego w stosunku do niego
za bezskuteczną czynność procesową dłużnika w postaci zaakceptowanej
przez sąd zgody na określony sposób zniesienia współwłasności (dział spadku,
podział majątku wspólnego), możliwość prowadzenia egzekucji z tego składnika
majątkowego, który w wyniku orzeczenia sądu zapadłego w następstwie
uwzględnienia zgodnego wniosku co do sposobu zniesienia współwłasności (działu
spadku, podziału majątku) wyszedł z majątku dłużnika, tak jakby nadal w nim
pozostawał (zob. art. 532 k.c., a co do tego przepisu np. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 25 października 2012 r., I CSK 139/12). Wyrok pauliański powoduje zatem
w tych przypadkach, choć ma za przedmiot jedynie czynność procesową
dłużnika zaakceptowaną przez sąd, w istocie ograniczenie skuteczności
materialnoprawnej uwarunkowanego tą czynnością orzeczenia sądu, bo dopiero
ono, z chwilą uprawomocnienia się, wywiera, odzwierciedlające treść tej czynności,
skutki prawne w zakresie zniesienia współwłasności (działu spadku, podziału
majątku wspólnego).
To że wyrok pauliański wpływa tu w istocie na skutki konstytutywnego,
prawomocnego orzeczenia sądu, nie sprzeciwia się zastosowaniu przepisów
o skardze pauliańskiej w drodze analogii w omawianym zakresie. Nie dochodzi
tu bowiem co do zasady do pozbawienia mocy obowiązującej tego
8
orzeczenia (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010 r.,
III CZP 41/10), a jedynie do podmiotowego ograniczenia jego skuteczności
w sposób właściwy akcji pauliańskiej z powodu okoliczności, jakkolwiek
zakorzenionych w samej czynności procesowej leżącej u podstaw wskazanego
orzeczenia, to jednak nierozpoznawanych w postępowaniu działowym i w tym
sensie nowych z punktu widzenia podstawy tego orzeczenia. Szukając
porównania do oddziaływania wyroku pauliańskiego na to orzeczenie można by
dostrzegać pewne (o ograniczonej skali) podobieństwo między tym oddziaływaniem
a oddziaływaniem wyroku zapadłego w wyniku powództwa przeciwegzekucyjnego
na stanowiący jego przedmiot tytuł wykonawczy.
Przytoczone argumenty uzasadniają rozstrzygnięcie kontrowersji znajdującej
wyraz w orzeczeniach Sądu Najwyższego, z jednej strony, wyroku z dnia z dnia
19 października 1995 r., III CRN 40/95, a z drugiej, uchwale z dnia 17 czerwca
2010 r., III CZP 41/10, na rzecz stanowiska o dopuszczalności zaskarżenia
czynności procesowej dłużnika w postaci zaakceptowanej przez sąd zgody na
dokonanie w sposób określony we wniosku, o którym mowa w art. 622 § 2 k.p.c.,
zniesienia współwłasności, działu spadku i podziału majątku wspólnego po ustaniu
wspólności majątkowej małżeńskiej, na podstawie przepisów o skardze pauliańskiej,
stosowanych w tym zakresie w drodze analogii.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
eb