Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 31/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania E. U.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w L.
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 20 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 października 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 17 czerwca 2014 r. Sąd Okręgowy w L. zmienił decyzję
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w L. z dnia 7 stycznia 2014 r. i przyznał
E. U. prawo do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach.
W sprawie ustalono, że wnioskodawczyni legitymuje się na dzień 1 stycznia
1999 r. stażem ubezpieczeniowym w łącznym rozmiarze 25 lat, 3 miesięcy i 23 dni.
2
W okresie od 1 lipca 1975 r. do 31 grudnia 1999 r. wnioskodawczyni była
zatrudniona w Zakładach Przemysłu Skórzanego „Ł.” w Ł., w tym w okresach od 1
lipca 1975 r. do 6 listopada 1975 r. - jako obuwnik wykrawacz na oddziale
manipulacji (wykrawanie ze skóry elementów obuwia), od 7 listopada 1975 r. do 30
września 1981 r. oraz od 3 września 1987 r. do 30 czerwca 1992 r. - jako
manipulant-brygadzista w oddziale szkolnym (codzienne przyuczanie uczniów do
każdej czynności na oddziałach: manipulacji, szwalni, montażu i wykonywania
spodów do obuwia oraz ich nadzorowanie), od 1 września 1992 r. do 30 maja 1995
r. - jako obuwnik-szwacz na szwalni krótkich serii (łączenie elementów wykrojonych
na oddziale manipulacji) oraz od 1 listopada 1996 r. do 31 grudnia 1999 r. - jako
brygadzista na oddziale szwalni (nadzór na pracownikami).
W ocenie Sądu Okręgowego, wnioskodawczyni spełnia przesłanki określone
w art. 184 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 748,
dalej jako ustawa emerytalna), gdyż wskazane wyżej okresy jej zatrudnienia były
pracą w warunkach szczególnych, wymienioną w - stanowiącym załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm., dalej jako rozporządzenie) -
wykazie A, dział VII, poz. 14 (prace związane ze szlifowaniem, klejeniem i
wykańczaniem wyrobów przemysłu skórzanego) oraz dział XIV, poz. 24 (kontrola
międzyoperacyjna, kontrola jakości produkcji i usług oraz dozór
inżynieryjno-techniczny na oddziałach i wydziałach, na których jako podstawowe
wykonywane są prace wymienione w wykazie), w łącznym rozmiarze 15 lat, 11
miesięcy i 15 dni.
Wyrokiem z dnia 30 października 2014 r. Sąd Apelacyjny, w uwzględnieniu
apelacji organu rentowego, zmienił powyższy wyrok i oddalił odwołanie.
Sąd odwoławczy podkreślił, że prawo do emerytury w wieku niższym od
powszechnego z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze jest ściśle związane z szybszą utratą zdolności do
zarobkowania z uwagi na szczególne warunki lub szczególny charakter pracy.
Praca taka, świadczona stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na
3
danym stanowisku pracy, przyczynia się do szybszego obniżenia zdolności
organizmu, stąd też wykonująca ją osoba ma prawo do emerytury wcześniej niż inni
ubezpieczeni. Prawo to stanowi przywilej i odstępstwo od zasady wyrażonej w
art. 27 ustawy emerytalnej, a zatem regulujące je przepisy należy wykładać w
sposób gwarantujący zachowanie celu uzasadniającego to odstępstwo (tak Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 8 czerwca 2011 r., I UK 393/10, LEX nr 950426).
W ocenie Sądu drugiej instancji, w okresach zatrudnienia w oddziale
szkolnym wnioskodawczyni nie wykonywała pracy w warunkach szczególnych,
wymienionej w stanowiącym załącznik do rozporządzenia wykazie A, dziale XIV,
poz. 24, gdyż nie można przyjąć za Sądem pierwszej instancji, że „stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy sprawowała kontrolę jakości produkcji oraz dozór nad
uczniami i pracownikami”. Po pierwsze, w okresach tych wnioskodawczyni
zajmowała stanowisko manipulanta-brygadzisty w oddziale szkolnym,
przygotowującym uczniów do pracy w zakładzie. Oprócz przyuczania uczniów do
wykonywania czynności na poszczególnych wydziałach, wnioskodawczyni szkoliła
uczniów w zakresie bhp, udzielała im instruktażu oraz sporządzała dokumentację
związaną z przebiegiem nauki praktycznej. Po drugie, uczniowie szkoły
przyzakładowej pobierali naukę praktyczną przez 6-8 godzin dziennie w zależności
od oddziału szkolnego (1-3), a z ustalonego stanu faktycznego nie wynika, aby
wnioskodawczyni wykonywała czynności polegające na kontroli jakości oraz
dozorze stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na oddziałach i wydziałach, na
których jako podstawowe wykonywane były prace wymienione w wykazie A
stanowiącym załącznik do rozporządzenia. Nie można również założyć, że
wszystkie prace wykonywane w Zakładach odpowiadały kryterium pracy w
warunkach szczególnych. Po trzecie, czas nadzoru nad młodocianymi uczniami
związany był z obowiązującym ich obniżonym wymiarem czasu pracy oraz
koniecznością prowadzenia przez wnioskodawczynię dokumentacji szkolnej. Nadto
w świetle obowiązujących w tym okresie przepisów dotyczących zatrudniania
młodocianych, w tym rozporządzeń Rady Ministrów z dnia 26 września 1958 r. oraz
z dnia 1 grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym, co do
zasady zabronione było ich zatrudnianie przy pracach kwalifikowanych jako prace
w warunkach szczególnych w przepisach rozporządzenia z 1983 r. jak i
4
zarządzenia Ministra Przemysłu Chemicznego i Lekkiego nr 7 z dnia 7 lipca 1987 r.
w sprawie pracy wykonywanych w szczególnych warunkach w zakładach pracy
resortu przemysłu chemicznego i lekkiego. Również zgodnie z § 3 ust. 1
rozporządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 25 lipca 1959 r. w sprawie
zezwolenia na zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat przy niektórych
rodzajach prac wzbronionych, ich zatrudnienie przy tych pracach nie mogło mieć
charakteru pracy ciągłej, lecz powinno ograniczać się tylko do zaznajomienia
młodocianego z czynnościami podstawowymi, niezbędnymi do wykonywania
zawodu. Podobnie kwestię tę regulowało powołane wyżej rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 1 grudnia 1990 r. Czynności wykonywane przez młodocianych
uczniów nie mogły zatem spełniać kryteriów prac w warunkach szczególnych
wykonywanych stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. W konsekwencji także
charakter pracy wnioskodawczyni nadzorującej ich pracę oraz dokonującej kontroli
jakości tej pracy w spornym okresie nie pozwala na dokonanie ustalenia, że stale i
w pełnym wymiarze czasu wykonywała ona pracę w warunkach szczególnych.
W konkluzji Sąd drugiej instancji stanął na stanowisku, że wnioskodawczyni
nie spełnia warunków do emerytury na podstawie art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej
oraz § 2 i 4 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła: I. naruszenie prawa
materialnego, a mianowicie: 1) art. 184 ust. 1 z związku z art. 32 ustawy
emerytalnej w związku z § 1 ust. 1 i 2, § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia oraz pkt 24
działu XIV wykazu A załącznika do rozporządzenia, przez ich błędną wykładnię
przejawiającą się w nietrafnym przyjęciu, że dla uznania, iż praca w kontroli
międzyoperacyjnej, kontroli jakości produkcji oraz dozorze inżynieryjno-
technicznym była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy niezbędne
jest, aby całość prac wykonywana w zakładzie pracy miała charakter prac
wykonywanych w warunkach szczególnych; 2) art. 184 ust. 1 z związku z art. 32
ustawy emerytalnej w związku z § 2 ust. 1 i 2, § 4 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia oraz
pkt 24 działu XIV wykazu A załącznika do rozporządzenia, przez zastosowanie tych
przepisów do nieustalonego stanu faktycznego; 3) art. 184 ust. 1 z związku z art. 32
ustawy emerytalnej w związku z § 1 ust. 1 i 2, § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia oraz pkt
24 działu XIV wykazu A załącznika do rozporządzenia w związku z § 1 ust. 1 i § 3
5
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 26 września 1958 r. w sprawie wykazu prac
wzbronionym młodocianym oraz pkt 157 działu XIII załącznika do tego
rozporządzenia w związku z § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Opieki
Społecznej z dnia 25 lipca 1959 r. w sprawie zezwolenia na zatrudnianie
młodocianych w wieku powyżej 16 lat przy niektórych rodzajach prac wzbronionych,
przez ich niewłaściwe zastosowanie przejawiające się w nietrafnym przyjęciu, że
skoro czynności wykonywane przez uczniów (pracowników młodocianych) nie
mogły spełniać kryteriów prac w warunkach szczególnych wykonywanych stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy, to i wnioskodawczyni prowadząca szkolenie tych
uczniów nie mogła wykonywać pracy w warunkach szczególnych stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy; 4) § 1, § 2 i § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
1 grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbronionym młodocianym, przez ich
niewłaściwe zastosowanie; 5) art. 184 ust. 1 z związku z art. 32 ustawy emerytalnej
w związku z § 2 ust. 1 i 2, § 4 ust. 1 pkt 3 oraz pkt 24 działu XIV wykazu A
załącznika do rozporządzenia, przez ich niewłaściwe zastosowanie, co
spowodowało niezasadną zmianę wyroku Sądu Okręgowego i oddalenie
odwołania, podczas gdy wnioskodawczyni spełnia warunki do nabycia emerytury z
tytułu zatrudnienia w warunkach szczególnych; II. naruszenie przepisów
postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tj.: 1) art. 232
zdanie drugie w związku z art. 299 w związku z art. 304 w związku z art. 382 w
związku z art. 391 k.p.c., przez zaniechanie dopuszczenia z urzędu dowodu z
zeznań wnioskodawczyni w charakterze strony na okoliczność wykonywania przez
nią pracy w warunkach szczególnych w okresach od 7 listopada 1975 r. do 30
września 1981 r. i od 3 września 1987 r. do 10 czerwca 1992 r.; 2) art. 386 § 4
k.p.c., przez zaniechanie uchylenia wyroku Sądu Okręgowego w sytuacji, gdy
materiał dowodowy zgromadzony w sprawie nie pozwalał na poczynienie pełnych
ustaleń faktycznych w zakresie niezbędnym dla rozpoznania i rozstrzygnięcia
sprawy; 3) art. 386 § 4 k.p.c., przez nierozpoznanie istoty sprawy; 4) art. 328 § 2 w
związku z art. 391 k.p.c., przez przyjęcie ustaleń niemających oparcia w materiale
dowodowym sprawy, że uczniowie odbywający szkolenie przychodzili do zakładu
na 6-8 godzin oraz nieustalenie, jakie prace były wzbronione dla młodocianych
6
wedle przepisów § 1, § 2 i § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1
grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna okazała się nieusprawiedliwiona, gdyż zaskarżony wyrok
w ostateczności odpowiada prawu.
Ustalenie prawa do emerytury przed ukończeniem wieku 60 lat przez kobietę
urodzoną po dniu 31 grudnia 1948 r. wymaga - stosownie do art. 184 ust. 1 ustawy
emerytalnej - osiągnięcia przez nią w dniu 1 stycznia 1999 r. (wejścia w życie
ustawy) okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do
emerytury w wieku niższym niż powszechny. Jeżeli pracownik wykonywał prace w
szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa prawo do emerytury,
jeżeli okres zatrudnienia w szczególnych warunkach wynosi co najmniej 15 lat (§ 4
ust. 1 pkt 3 rozporządzenia). „Przepisami dotychczasowymi”, o których mowa w
odesłaniu, jest - między innymi - § 2 ust. 1 rozporządzenia, stanowiący, że
okresami pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w
rozporządzeniu są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy w warunkach wyszczególnionych w
wykazach A i B stanowiących załącznik do rozporządzenia (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01, OSNP 2002 nr 10, poz. 243).
Treść wykazów stanowi odniesienie dla ustalenia wykonywania pracy w
szczególnych warunkach dla podmiotów uprawnionych, o których mowa w art. 32
ust. 1 (i odpowiednio art. 184 ustawy), tj. pracowników zatrudnionych przy pracach
o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia (art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej). Tak samo
zakres podmiotowy określał obowiązujący przed dniem 1 stycznia 1999 r. przepis
7
art. 53 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm., dalej jako ustawa
zaopatrzeniowa).
Według przedstawionej wyżej definicji, pracami w szczególnych warunkach
są prace o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu
uciążliwości, co oznacza, że oba te elementy (znaczna szkodliwość dla zdrowia i
znaczny stopień uciążliwości) muszą występować równocześnie. Praca w
warunkach szkodliwych nie jest zatem tożsama z pracą w szczególnych
warunkach. Konieczne jest bowiem, aby praca ta była równocześnie pracą o
znacznej uciążliwości, a takie zostały rodzajowo wymienione w załączniku do
rozporządzenia. Oznacza to, że pracą o znacznej szkodliwości dla zdrowia i o
znacznym stopniu uciążliwości dla osoby, która nie wykonuje - jako podstawowych
- prac wymienionych w wykazie A, stanowiącym załącznik do rozporządzenia, są
wyłącznie czynności nadzoru i kontroli nad tymi pracami, zgodnie z poz. 24 działu
XIV tego wykazu, nie zaś wykonywanie innych prac, choćby w tych samych
szkodliwych warunkach (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 2014 r.,
I UK 388/13, LEX nr 1464690).
Rację ma skarżąca, że w judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż po
pierwsze - objęcie nadzorem lub kontrolą, o których mowa pod poz. 24 działu XIV
wykazu A stanowiącego załącznik rozporządzenia, także innych prac niż
wymienione w wykazie A, nie wyłącza zakwalifikowania samego nadzoru lub
kontroli jako pracy w szczególnych warunkach, jeżeli te inne (podlegające dozorowi
lub kontroli) prace nie są na danym oddziale lub wydziale podstawowe oraz po
drugie - sporządzanie dokumentacji i wykonywanie innych czynności ściśle
związanych z nadzorem lub kontrolą nie stoi na przeszkodzie spełnienia przesłanki
wykonywania pracy w pełnym wymiarze czasu pracy w warunkach szczególnych.
Uwadze skarżącej uchodzi jednak zasadnicza kwestia, że w określeniu „kontrola
międzyoperacyjna, kontrola jakości produkcji i usług oraz dozór
inżynieryjno-techniczny na oddziałach i wydziałach, w których jako podstawowe
wykonywane są prace wymienione w wykazie” nie chodzi o jakikolwiek nadzór lub o
jakąkolwiek kontrolę, ale o nadzór i kontrolę w procesie produkcji, a więc o
specjalistyczny dozór (nadzór techniczny) nad prawidłowością przebiegu tego
8
procesu oraz o kontrolę techniczną mającą na celu eliminowanie wyrobów,
produktów lub materiałów nieodpowiadających ustalonym normom. Inaczej mówiąc,
przy ocenie, czy określona kontrola bądź dozór stanowiły pracę w szczególnych
warunkach, łącznikiem jest narażenie wykonującego te czynności na czynniki
istniejące na stanowiskach pracy pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach, których praca podlega nadzorowi lub kontroli w procesie produkcji
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2011 r., I UK 111/08, LEX nr
741095 oraz z dnia 5 maja 2011 r., II UK 326/10, LEX nr 885016).
Praca skarżącej na stanowisku brygadzisty-manipulanta w oddziale
szkolnym, polegająca - jak wynika z ustaleń stanowiących podstawę zaskarżonego
wyroku - na przyuczaniu uczniów do każdej czynności na każdym oddziale,
nadzorowaniu wykonywania przez nich poszczególnych czynności, pomocy przy
ich wykonywaniu, kontroli (sprawdzaniu) jakości pracy uczniów, przeprowadzaniu
instruktażu, zapoznawaniu uczniów z przepisami bhp i prowadzeniu dokumentacji
szkolenia, nie była kontrolą międzyoperacyjną, kontrolą jakości produkcji i usług,
czy też dozorem inżynieryjno-technicznym, gdyż te mają miejsce w sytuacji, gdy
pod nadzorem osoby sprawującej taką kontrolę lub dozór odbywają się codziennie
podstawowe czynności produkcyjne. Tymczasem wykonywane przez skarżącą
czynności nie były związane z tokiem produkcji, ale z procesem szkolenia uczniów
(przyuczania ich do pracy obuwnika). Nie ma przy tym znaczenia, czy obowiązki te
skarżąca wykonywała stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w warunkach
szkodliwych dla zdrowia, gdyż - jak wyżej wskazano - praca świadczona w takich
warunkach nie jest tożsama z pracą w warunkach szczególnych w rozumieniu art.
32 ust. 2 ustawy emerytalnej (odpowiednio art. 184 ust. 1 tej ustawy i art. 53 ust. 2
ustawy zaopatrzeniowej) oraz przepisów rozporządzenia. Podobne stanowisko
zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 kwietnia 2015 r., I UK 285/14
(niepublikowanym), stwierdzając, że za pracę w szczególnych warunkach
wykonywaną w kanałach remontowych przy naprawie pojazdów mechanicznych lub
szynowych, nie mogą być uznane realizowane w kanale obowiązki instruktora
praktycznej nauki zawodu, polegające na nadzorowaniu i sprawdzaniu czynności
wykonywanych przez uczniów.
9
W świetle powyższego nie ma znaczenia, czy i jakie czynności skarżąca
wykonywała poza szkoleniem uczniów w - przyjętym na podstawie jej wyjaśnień -
wymiarze 6-8 godzin dziennie oraz czy i w jakim zakresie wykonywane przez nich
czynności mogły „prowadzić do wyprodukowania pełnowartościowego obuwia”. Nie
zmienia to bowiem charakteru nadzoru i kontroli sprawowanej przez skarżącą w
procesie przyuczania do zawodu a nie w procesie produkcji, zaś skarżąca nie
kwestionuje oceny, że czynności wykonywane przez uczniów nie spełniały
kryteriów pracy w szczególnych warunkach wykonywanej stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy. Zresztą, poza postawieniem zarzutu niewyjaśnienia
wskazanych okoliczności, skarżąca nawet nie twierdzi, że miały one miejsce.
W konsekwencji bezzasadne okazały się zarzuty naruszenia przepisów
postępowania. O uprawnieniu do wcześniejszej emerytury decyduje łączne
spełnienie wszystkich warunków określonych w art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej,
a nie samo przekonanie pracownika, że świadczona przez niego praca była
wykonywana w szczególnych warunkach. Regulacje związane z przewidzianym w
tym przepisie uprawnieniem podlegają wykładni ścisłej, gwarantującej zachowanie
celu uzasadniającego odstępstwo od zasady przechodzenia na emeryturę w
powszechnym wieku emerytalnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia
2013 r., I UK 184/13, LEX nr 1448473 i powołane w nim orzeczenia).
Z powyższy względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie
art. 39814
k.p.c.
eb