Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 393/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 czerwca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania I. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 czerwca 2011 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 21 lipca 2010 r.,
1. Oddala skargę kasacyjną,
2. Zasądza od Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego na rzecz
radcy prawnego M. W. kwotę 120 zł powiększoną o stawkę
podatku od towarów i usług tytułem zwrotu kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej ubezpieczonemu z
urzędu.
2
Uzasadnienie
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 24 listopada 2009 r.
odmówił I. M. przyznania prawa do emerytury z powodu braku wymaganego stażu
pracy w warunkach szczególnych.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 16
kwietnia 2010 roku oddalił odwołanie.
Sąd Okręgowy ustalił, że I. M. urodził się w dniu 31 października 1949 roku i
legitymuje się ponad 30-letnim stażem ubezpieczeniowym. Kwestią sporną w
rozpoznawanej sprawie było legitymowanie się przez wnioskodawcę wymaganym
15-letnim stażem pracy w warunkach szczególnych wobec niezaliczenia przez
organ rentowy do stażu pracy w warunkach szczególnych okresów zatrudnienia w
Przedsiębiorstwie Instalacji Elektrycznych od dnia 13 lipca 1971 roku do dnia 8
maja 1974 roku, w Przedsiębiorstwie Robót Instalacyjno - Montażowych
Budownictwa Rolniczego od dnia 16 maja 1974 roku do dnia 26 maja 1975 roku, w
Fabrykach Mebli od dnia 1 lipca 1982 roku do dnia 31 stycznia 1985 roku, w
Fabryce Dywanów Spółka Akcyjna od dnia 1 lutego 1985 roku do dnia 7 lipca 1986
roku, w Spółdzielni Pracy „R." od dnia 25 lipca 1986 roku do dnia 31 maja 1989
roku. W celu ustalenia, czy praca w powyższych okresach była pracą w warunkach
szczególnych, Sąd Okręgowy przeprowadził postępowanie dowodowe, w tym
dopuścił dowód z zeznań świadków i opinii biegłego z zakresu bezpieczeństwa i
higieny pracy.
W ocenie Sądu Okręgowego zarówno z zeznań świadków, opinii biegłego,
jak i zeznań wnioskodawcy złożonych w charakterze strony nie wynikało, aby w
spornych okresach wykonywał on pracę spawacza (pracę w szczególnych
warunkach) stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, gdyż wykonywał też prace
ślusarskie niewymienione w wykazie A, stanowiącym załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu
emerytur i rent dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.).
W konkluzji Sąd pierwszej instancji stwierdził, że ubezpieczony, nie
legitymując się wymaganym okresem pracy w szczególnych warunkach w
3
wymiarze 15 lat, nie nabył prawa do emerytury na podstawie art. 184 ustawy z dnia
z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.)
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 21
lipca 2010 roku oddalił apelację.
Sąd drugiej instancji wskazał, że Sąd Okręgowy dokonał prawidłowych
ustaleń faktycznych i na ich podstawie wywiódł trafne wnioski, a Sąd Apelacyjny w
całości aprobuje stanowisko Sądu pierwszej instancji wyrażone w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku i ustalenia poczynione przez ten Sąd przyjmuje za swoje.
Podkreślił, że w czasie pracy w powyższych spornych okresach,
nieuznanych przez organ rentowy za pracę w warunkach szczególnych I. M. był
zatrudniony na stanowiskach ślusarza, ślusarza - spawacza i ślusarza
remontowego, co wynika z przedstawionych przez niego świadectw pracy oraz akt
osobowych. Stanowiska pracy, na których praca została uznana za pracę w
warunkach szczególnych zostały wymienione w wykazie A stanowiącym załącznik
do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze. Odnosząc się do zarzutów apelacyjnych, w których
wnioskodawca powołał się także na wykazy stanowisk pracy wskazane w
zarządzeniach resortowych, Sąd Apelacyjny podniósł, że wykazy resortowe muszą
być dostosowane do treści załącznika A do rozporządzenia, w którym zawarty jest
kompletny wykaz stanowisk pracy wykonywanej w szczególnych warunkach. Gdy
więc określają, niezgodnie z załącznikiem do rozporządzenia, stanowiska pracy,
których wykonywanie uprawnia do nabycia prawa do emerytury w wieku
obniżonym, nie wywołują skutków przewidzianych w art. 32 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
to znaczy nie umożliwiają zaliczenia takiego stażu pracy do pracy w warunkach
szczególnych i w związku z tym nabycia uprawnień emerytalnych w obniżonym
wieku.
Sąd drugiej instancji wskazał także, że prace wykonywane przy spawaniu
mogłyby być uznane za prace w warunkach szczególnych pod warunkiem, że
wnioskodawca wykonywałby je stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
4
obowiązującym na danym stanowisku. Jednakże w stosunku do wnioskodawcy ten
fakt nie miał miejsca, bowiem oprócz czynności spawalniczych wykonywał on
również inne czynności np. ślusarskie oraz inne prace zlecone przez przełożonego,
np. przygotowanie elementów spawalniczych.
Wnioskodawca zaskarżył ten wyrok w całości skargą kasacyjną, wnosząc o
jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie prawa materialnego przez
błędną wykładnię art. 184 oraz art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS w związku z § 2 i § 4 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, poprzez przyjęcie, iż
wyłącznie wykonywanie prac spawalniczych wypełnia definicję „prac przy spawaniu
i wycinaniu elektrycznym, gazowym, atomowo wodorowym" opisaną w pkt 12
Działu XIV wykazu A rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., tj.
prac w szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawnia do emerytury w
niższym wieku emerytalnym, a także naruszenie przepisów postępowania, które
miały istotny wpływ na wynik sprawy, przez pominięcie istotnej części zebranego w
sprawie materiału dowodowego w postaci decyzji Powiatowego Urzędu Pracy z
dnia 7 grudnia 2001 r., w której jednoznacznie wskazano, iż powód legitymuje się
ponad 15-letnim okresem wykonywania prac w warunkach szczególnych lub w
szczególnym charakterze.
W uzasadnieniu skargi przedstawiony został pogląd, że określenie "prace
przy spawaniu", zawarte w pkt 12, Działu XIV wykazu A rozporządzenia z 1983 r.,
obejmuje prace stanowiące „pewien ciąg technologiczny umożliwiający osiągnięcie
efektu finalnego”, a więc także prace związane z „szeroko pojętym przygotowaniem
materiałów do spawania”, w którym mieszczą się zarówno czynności spawacza jak
i ślusarza czy też ślusarza narzędziowego.
Ponadto Sąd drugiej instancji pominął przedstawiany przez ubezpieczonego
dowód w postaci decyzji Powiatowego Urzędu Pracy z dnia 7 grudnia 2001 r., w
której jednoznacznie wskazano, iż powód legitymuje się ponad 15-letnim okresem
wykonywania prac w warunkach szczególnych lub w szczególnym charakterze i nie
5
wskazał, dlaczego nie zaakceptował „ostatecznego stanowiska organu
administracji, tj. Powiatowego Urzędu Pracy w powyższym zakresie”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw.
Sąd Najwyższy w pierwszej kolejności nie podziela zarzutu naruszenia art.
382 k.p.c. Z decyzji Powiatowego Urzędu Pracy z dnia 7 grudnia 2001 r. w
przedmiocie zasiłku przedemerytalnego wynika, że ubezpieczony do wniosku o to
świadczenie dołączył świadectwa wykonywania pracy w warunkach szczególnych
”na okres ponad 15 lat” i w ten sposób udokumentował 15-letni okres wykonywania
pracy w szczególnych warunkach. Odwołuje się więc ona do przedłożonych
świadectw pracy, w których poświadczono wykonywanie pracy w szczególnych
warunkach. Te zaś zostały ocenione przez Sąd drugiej instancji, który
skonfrontował je z zeznaniami ubezpieczonego i świadków oraz opinią biegłego i
ostatecznie, negatywnie oceniając ich moc dowodową, ustalił że w spornych
okresach ubezpieczony – wbrew treści tych dokumentów – nie wykonywał stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy prac w szczególnych warunkach. Podkreślenia
wymaga to, że wydanie przez pracodawcę świadectwa wykonywania pracy w
szczególnych warunkach nie rodzi żadnych skutków materialnoprawnych.
Zaświadczenie to jest jedynie dokumentem prywatnym (art. 245 k.p.c.),
wydawanym dla celów dowodowych (przede wszystkim dla celów wykazania przed
organem rentowym, że pracownik nabył uprawnienia związane z pracą w
szczególnych warunkach), a okoliczności w tym dokumencie potwierdzone przez
pracodawcę podlegają weryfikacji zarówno w postępowaniu sądowym, jak i w
postępowaniu przed organem rentowym.
Przechodząc do kolejnego zarzutu – naruszenia art. 184 oraz art. 32 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS w związku z § 2 i § 4
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, wskazać należy, że - wobec nieuwzględnienia zarzutu
naruszenia przepisów postępowania - Sąd Najwyższy jest związany podstawą
6
faktyczną zaskarżonego wyroku przy ocenie naruszenia prawa materialnego (art.
39813
§ 2 k.p.c.). W szczególności związanie to obejmuje ustalenie Sądu
Apelacyjnego, że ubezpieczony zatrudniony w spornym okresie na stanowiskach:
ślusarz, ślusarz-spawacz, ślusarz remontowy, nie wykonywał stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy wyłącznie prac spawalniczych. Dodatkowo wykonywał też
prace ślusarskie i inne prace zlecone przez przełożonych, np. przygotowanie
elementów spawalniczych.
Art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS zawiera definicję
(pojęcie) pracownika zatrudnionego w szczególnych warunkach, stanowiąc, iż jest
nim pracownik zatrudniony przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz
o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności
psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne bądź otoczenia, lecz
uregulowania omawianego artykułu nie precyzują szczegółowych przesłanek
nabycia prawa do emerytury w obniżonym wieku. Art. 32 ust. 4 ustawy odsyła w tej
materii do dotychczasowych przepisów, którymi są przepisy rangi ustawy lub
wydane na mocy delegacji ustawowej (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01, OSNP 2002 nr 10, poz. 243).
Aktem prawnym normującym tę problematykę jest rozporządzenie Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Przepisy § 2 ust. 1, § 3 i
§ 4 ust. 1 rozporządzenia kreują zaś dla pracownika, który wykonywał prace w
szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, następujące przesłanki
nabycia prawa do przedmiotowego świadczenia: 1) osiągnięcie wieku
emerytalnego, wynoszącego 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, 2) posiadanie
wymaganego okresu zatrudnienia, określonego w odniesieniu do kobiet na 20 lat a
do mężczyzn na 25 lat i 3) legitymowanie się co najmniej 15 letnim stażem pracy w
szczególnych warunkach, wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku.
Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, że prawo do emerytury w wieku
niższym od powszechnego z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze jest ściśle związane z szybszą utratą zdolności do
zarobkowania z uwagi na szczególne warunki lub szczególny charakter pracy.
7
Praca taka, świadczona stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na
danym stanowisku pracy, przyczynia się do szybszego obniżenia wydolności
organizmu, stąd też wykonująca ją osoba ma prawo do emerytury wcześniej niż inni
ubezpieczeni. Prawo to stanowi przywilej i odstępstwo od zasady wyrażonej w art.
27 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, a zatem regulujące je przepisy należy
wykładać w sposób gwarantujący zachowanie celu uzasadniającego to odstępstwo
(por. między innymi wyroki z dnia 22 lutego 2007 r., I UK 258/06, OSNP 2008 Nr 5-
6, poz. 81; z dnia 17 września 2007 r., III UK 51/07, OSNP 2008 Nr 21-22, poz.
328; z dnia 6 grudnia 2007 r., III UK 62/07, Lex Nr 375653; z dnia 6 grudnia 2007 r.,
III UK 66/07, Lex Nr 483283; z dnia 13 listopada 2008 r., II UK 88/08,
niepublikowany; z dnia 5 maja 2009 r., I UK 4/09, Lex Nr 509022).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że dla oceny, czy
pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma istotnego znaczenia nazwa
zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy. Praca w
szczególnych warunkach to praca wykonywana stale (codziennie) i w pełnym
wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika obowiązuje taki
wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na uznanie jej za jeden z
rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 14
września 2007 r., III UK 27/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 325; z dnia 19 września
2007 r., III UK 38/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 329; z dnia 6 grudnia 2007 r., III
UK 66/07, LEX nr 483283; z dnia 22 stycznia 2008 r., I UK 210/07, OSNP 2009 nr
5-6, poz. 75 i z dnia 24 marca 2009 r., I PK 194/08, LEX nr 528152). Decydującą
rolę w analizie charakteru pracy ubezpieczonego z punktu widzenia uprawnień
emerytalnych ma zatem możliwość jej zakwalifikowania pod którąś z pozycji
wymienionych w wykazie A, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Z treści wypełniającej zarzut naruszenia prawa materialnego wynika, że w
spornych okresach ubezpieczony wykonywał, oprócz prac związanych
bezpośrednio ze spawaniem, szereg czynności związanych z „szeroko pojętym
przygotowaniem materiałów do spawania”, które również należało kwalifikować jako
8
prace „przy spawaniu” w rozumieniu pkt 12, Działu XIV wykazu A rozporządzenia z
1983 r. (prace przy spawaniu i wycinaniu elektrycznym, gazowym,
atomowowodorowym).
Biorąc pod uwagę przywołane zasady kwalifikowania danej pracy jako pracy
w szczególnych warunkach, nie sposób zgodzić się ze skarżącym, że „szeroko
pojęte przygotowanie materiałów do spawania”, co oznacza w okolicznościach
przedmiotowej sprawy prace ślusarskie (niekwalifikowane jako praca w
szczególnych warunkach), może być uznane za pracę „przy spawaniu”, jeśli w toku
tych czynności przygotowawczych nie były wykonywane prace spawalnicze. To
praca przy spawaniu i wycinaniu elektrycznym, gazowym, atomowowodorowym
uznana została za pracę o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym
stopniu uciążliwości, a nie jakakolwiek inna praca składająca się (obok pracy
spawalniczej) na ostateczny rezultat całego procesu produkcyjnego. Jeszcze raz
podkreślić należy, że praca w warunkach szczególnych to praca, w której
pracownik w sposób znaczny jest narażony na niekorzystne dla zdrowia czynniki, a
więc taką pracę pracownik musi wykonywać stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku (§ 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r.), aby nabyć prawo do emerytury w obniżonym wieku
emerytalnym. Tylko zatem wykonywanie pracy spawalniczej (przy spawaniu) stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy uprawniałoby ubezpieczonego do emerytury w
obniżonym wieku emerytalnym, czego w sprawie nie ustalono.
W konsekwencji, o ile można podzielić pogląd Sądu Najwyższego wyrażony
w uzasadnieniu wyroku z dnia 29 stycznia 2008 r. I UK 192/07 (OSNP 2009 nr 5-6,
poz. 79), że określenie "prace przy spawaniu", zawarte w pkt 12, Działu XIV
wykazu A rozporządzenia z 1983 r., obejmuje prace wykonywane w przebiegu
procesu spawania, to nie ma podstaw, aby uznać, że w pojęciu tym zawierają się
wszystkie prace, także niezwiązane z przebiegiem spawania, wykonywane na
innych stanowiskach pracy, które stanowią „pewien ciąg technologiczny
umożliwiający osiągnięcie efektu finalnego”. Inaczej rzecz ujmując, za prace „przy
spawaniu” mogą być uznane prace wykonywane przez osoby zatrudnione nie tylko
na stanowisku spawacza, pod warunkiem jednakże, że uczestniczą one w procesie
spawania. Nie tyle zatem chodzi o nazwę stanowiska co o charakter
9
wykonywanych czynności. Właśnie takie stanowisko zaprezentował Sąd Najwyższy
w przywołanym wyżej wyroku I UK 192/07, skoro stwierdził, że użycie określenia
"przy spawaniu" zamiast terminu "spawacz" pozwala objąć nim także prace
wykonywane w przebiegu procesu spawania przez pracowników niebędących
spawaczami. W żadnym razie natomiast z przedstawionego stanowiska nie wynika,
że „proces spawania” to „pewien ciąg technologiczny umożliwiający osiągnięcie
efektu finalnego”, do którego należą też czynności niezwiązane z czynnościami
spawania wykonywane na innych stanowiskach.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji. O kosztach nieopłaconej pomocy prawnej rozstrzygnięto po myśli §
15 w związku z § 11 ust. 2 i § 12 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców
prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej
udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz.
1349 ze zm.).