II CSK 784/14
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:29-12-2015
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt II CSK 784/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa J. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W.
przeciwko J. P. o zapłatę,po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 28 października 2015 r., skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 9 czerwca 2014 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I w części
uwzględniającej powództwo oraz w punktach II i III i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego;
2) odrzuca skargę kasacyjną w pozostałej części.
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 9 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny zmienił
częściowo wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że obniżył kwotę
294 808,03 zł zasądzoną od pozwanego na rzecz strony powodowej do
2
248 107,66 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 23 listopada 2012 r. oraz zasądził
od pozwanego na rzecz strony powodowej ustawowe odsetki od kwoty 38 520 zł od
dnia 23 listopada 2012 r. do dnia 20 lutego 2014 r. i od kwoty 8 180,37 zł od dnia
23 listopada 2012 r. do dnia 5 marca 2014 r., oddalił powództwo co do kwoty
46 700,37 zł i ustawowych odsetek od niej w pozostałym zakresie, oddalił apelację
pozwanego w pozostałej części i orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.
W sprawie ustalone zostało, że M. M., J. M., O. M., J. P. i K. H. umową z
dnia 13 marca 2008 r. sprzedali „J.” spółce z.o.o. określoną nieruchomość, a
następnie wobec niezapłacenia przez nabywcę całej ceny odstąpili od umowy
sprzedaży i wystąpili o zobowiązanie kupującej spółki do zwrotnego przeniesienia
na nich udziałów we współwłasności nieruchomości. Powództwo to zostało
uwzględnione prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Ł.z dnia 7 marca
2012 r. w sprawie II C …/11, w którym spółka „J.” zobowiązana została do złożenia
oświadczenia o przeniesieniu własności przedmiotowej nieruchomości, w
odpowiednich udziałach na poprzednich współwłaścicieli za równoczesnym
zwrotem przez nich na rzecz spółki „J.” zapłaconej części ceny, w tym zwrotem
solidarnie przez M., J. i O. M. kwoty 265 000 zł, przez J. P. kwoty 397 500 zł i przez
K.H. kwoty 397 500 zł.
W dniu 23 maja 2012r. J. P. i pozostali uprawnieni do odzyskania udziałów
we współwłasności nieruchomości wystąpili w sprawie II C …/12 Sądu Okręgowego
w Ł. z pozwem przeciwko spółce „J.” o odszkodowanie za szkodę wynikającą z nie
wykonania umowy sprzedaży nieruchomości, żądając różnych kwot z tego tytułu.
Postanowieniem z dnia 28 maja 2013 r. 13 Sąd Apelacyjny zabezpieczył to
powództwo, w tym między innymi powództwo K. H. o odszkodowanie w wysokości
316 000 zł, przez zajęcie wierzytelności przysługującej spółce „.” w stosunku do J.
P. z tytułu zwrotu zapłaconej części ceny nieruchomości, o której mowa w wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 7 marca 2012 r. w sprawie II C …/11, z ograniczeniem
zajęcia do kwoty 267 922,83 zł.
J. P. wykonał to zajęcie przez wpłatę na konto komornika w dniu 16 lipca
2013 r. kwoty 253 397,56 zł i w dniu 26 sierpnia 2013r. kwoty 14 525, 27 zł, łącznie
267 922,83 zł, co potwierdził komornik w pokwitowaniu wydanym na wniosek J.
3
Pfeiffera celem złożenia w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności punktowi
1 wyroku Sądu Okręgowego z dnia 7 marca 2012 r., II C …/11 stwierdzając, że J.
P. wpłacił łącznie 267 922,83 zł tytułem zwrotu zapłaconej części ceny, o której
mowa w tym wyroku, należnej od niego spółce „J”. W dniu 23 sierpnia 2013 r. J.
P.dokonał bezpośrednio na konto spółki „J. ” wpłaty kwoty 89 321 zł.
W dniu 29 maja 2013r. zapadł w sprawie II C ../12 Sądu Okręgowego
prawomocny wyrok częściowy zasądzający od spółki „J.” między innymi na rzecz K.
H. odszkodowanie w kwocie 38 520 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4 lipca
2012 r. Komornik ściągnął tę kwotę wraz z kwotą odsetek w wysokości 8 180,37 zł
z zabezpieczenia udzielonego w tej sprawie K. H.
W piśmie z dnia 17 stycznia 2013 r. J. P. złożył oświadczenie o potrąceniu z
należnej spółce „J.” od niego kwoty 397 500 zł, kwoty 40 256,17 zł przysługującej
jemu od spółki tytułem kosztów postępowania zasądzonych w sprawach sądowych.
Do chwili obecnej nie nastąpiło przekazanie władztwa nad nieruchomością
przez spółkę „J.” J. P. i pozostałym uprawnionym.
Sądy obu instancji stwierdziły, że wyrok z dnia 7 marca 2012 r. II C …/11 nie
stanowi tytułu egzekucyjnego dla spółki „J.” w zakresie wskazanych w nim kwot
należnych między innymi od pozwanego J. P. tytułem zwrotu części ceny
nieruchomości zapłaconej przez spółkę i dlatego wniesienie obecnie
rozpoznawanego powództwa było konieczne w celu wyegzekwowania przez spółkę
od pozwanego zwrotu tej części ceny.
Nie podzieliły podniesionego przez pozwanego na podstawie art. 496 k.c.
zarzutu zatrzymania.
Sąd Okręgowy stwierdził, że nałożony na spółkę wyrokiem z dnia 7 marca
2012 r. II C …/11 obowiązek złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na
pozwanego odpowiedniego udziału we współwłasności nieruchomości nie jest
świadczeniem wzajemnym mogącym podlegać zwrotowi, w rozumieniu art. 496 k.c.
Ponadto wyrok ten nie został zaopatrzony w klauzulę wykonalności bowiem
pozwany nie przedstawił dowodów wpłaty obciążającej go części ceny, a zatem nie
nastąpił skutek w postaci zastąpienia oświadczenia woli spółki „J.” przez orzeczenie
4
sądu i pozwany nie może powołać się na zarzut zatrzymania, żądając oddalenia
roszczenia o zapłatę jako niewymagalnego.
Natomiast zdaniem Sądu Apelacyjnego pozwany nie może powoływać się na
zarzut zatrzymania, gdyż odzyskał już, w wyniku wskazanego wyżej wyroku, prawo
własności nieruchomości, a sam fakt władania tą nieruchomością przez powodową
spółkę może w przyszłości rodzić jedynie roszczenia związane z posiadaniem
nieruchomości bez tytułu prawnego, nie uprawnia jednak pozwanego do
powstrzymania się - do czasu wydania mu nieruchomości- ze zwrotem części ceny,
którą nabywca zapłacił za utracone obecnie prawo własności. Świadczenie, które
powodowa spółka powinna zaoferować w wyniku odstąpienia od umowy zostało już
zaoferowane przez zastępujący je wyrok zobowiązujący spółkę do złożenia
oświadczenia o przeniesieniu na pozwanego udziału w nieruchomości i pozwany
nie może na tym etapie postępowania powołać się na prawo zatrzymania
przewidziane w art. 496 k.c. uzależniając zwrot ceny od wydania nieruchomości.
W ocenie Sądów obu instancji pozwany nie wykazał też, że dokonał na rzecz
powodowej spółki zapłaty całej kwoty 397 500 zł z tytułu zwrotu przypadającej
na niego części ceny nieruchomości wskazanej w wyroku z dnia 7 marca 2012 r.
II C …/11. Należność ta, zdaniem Sądu Okręgowego, uległa zmniejszeniu jedynie
o kwotę 40 256,17 zł zgłoszoną przez pozwanego do potrącenia (co do której
w wyniku cofnięcia powództwa Sąd umorzył postępowanie) oraz o kwotę 89 321 zł
wpłaconą przez pozwanego bezpośrednio na konto powodowej spółki. Należność
uległa zatem zmniejszeniu do kwoty 294 808,03 zł, w tym 26 847,12
skapitalizowanych odsetek.
Sąd Apelacyjny w wyniku apelacji pozwanego odliczył od powyższej kwoty
dodatkowo kwotę 38 520 zł tytułem należności głównej i kwotę 8 180,37 zł tytułem
odsetek (łącznie 46 700,37 zł), którą komornik przekazał K. H. realizując w drodze
egzekucji tytuł wykonawczy wydany w sprawie II C …/12 przeciwko spółce „J.” i
ściągając tę kwotę z zajętej w powyższej sprawie w trybie zabezpieczenia
wierzytelności spółki „J.” wobec J. P. z tytułu zwrotu części ceny nieruchomości
wskazanej w wyroku z dnia 7 marca 2012 r. II C …/11.
5
Sądy obu instancji nie odliczyły natomiast pozostałych kwot w łącznej
wysokości 267 922,83 zł wpłaconych przez pozwanego na konto komornika
w wyniku realizacji w postępowaniu zabezpieczającym w sprawie II C …/12 zajęcia
wierzytelności spółki „J.” wobec pozwanego z tytułu zwrotu ceny nieruchomości,
wskazanej w wyroku z dnia 7 marca 2012 r. II C …/11. Uznały bowiem, że wpłata ta
nie stanowi spełnienia przez pozwanego tego świadczenia na rzecz strony
powodowej i nie zwalnia go z długu określonego w wyroku z dnia 7 marca 2012 r. w
sprawie II C …/11. Stwierdziły, że kwoty te, wpłacone na żądanie komornika w
ramach postępowania zabezpieczającego, zostały przekazane do depozytu, a nie
K. H. jako wierzycielce spółki „J”. Nie jest znany ostateczny wynik postępowania, w
ramach którego doszło do zabezpieczenia i nie ma podstaw do uznania, że
wpłacenie przez pozwanego kwoty 267 922,83 zł stanowiło spłacenie długu wobec
strony powodowej.
Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie z art. 731 k.p.c. realizacja
zabezpieczenia nie może zmierzać do zaspokojenia, a przepisy o egzekucji mają
w postępowaniu zabezpieczającym zastosowanie jedynie odpowiednie. Nie można
zatem przyjąć, że pozwany realizując zajęcie dokonane w trybie zabezpieczenia
roszczenia K. H. wobec spółki „J.” o odszkodowanie doprowadził jednocześnie do
zaspokojenia roszczenia tej spółki wobec niego z tytułu zwrotu ceny nieruchomości,
bowiem w razie uwzględnienia powództwa K. H. to jej a nie spółce „J.” będzie
przysługiwało roszczenie o wypłatę zabezpieczenia. W takiej sytuacji nie doszłoby
do zaspokojenia roszczenia spółki wobec pozwanego z tytułu zwrotu ceny.
Jednocześnie Sąd Apelacyjny stwierdził, że upadek zabezpieczenia jak i umorzenie
postępowania egzekucyjnego powoduje uchylenie zabezpieczenia i czynności
dokonanych w związku z nim, w tym także zajęcia, co przywraca stan taki, jaki
istniał przed zajęciem. Odpadają więc wszelkie ograniczenia w rozporządzaniu
przedmiotem egzekucji jakie wynikały dla dłużnika wskutek czynności
egzekucyjnych, a zatem kwota wpłacona przez pozwanego tytułem zabezpieczenia
powinna być zwrócona jemu a nie powodowej spółce, co skutkuje tym, że jego dług
wobec spółki wynikający ze sprawy II C …/11 nie zostanie spłacony.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach pozwany w ramach
podstawy procesowej zarzucił naruszenie art. 731 k.p.c. przez niewłaściwe
6
zastosowanie, art. 862 k.p.c. również przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie,
że w razie upadku zabezpieczenia udzielonego K. H. w sprawie II C …/12, kwota
wpłacona przez pozwanego tytułem spłaty jego długu wobec spółki „J.” powinna
zostać zwrócona pozwanemu a nie tej spółce, art. 743 § 1 w zw. z art. 896 §1 pkt 1
i 2 oraz w zw. z art. 826, art. 825 pkt 2 i art. 815 § 1 k.p.c. przez ich nie
zastosowanie, co doprowadziło do obciążenia pozwanego kwotą 248 107,66 zł,
którą już uiścił na rzecz strony powodowej przed wydaniem zaskarżonego wyroku
oraz art. 385 i art. 386 §1 k.p.c. przez oddalenie jego apelacji, mimo że była
uzasadniona.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie art. 496 w zw.
z art. 494 i art. 535 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i w wyniku tego
odmówienie pozwanemu przysługującego mu prawa zatrzymania jego świadczenia
polegającego na zwrocie części ceny do czasu wydania mu władztwa nad
nieruchomością lub zabezpieczenia zwrotu władztwa nad nieruchomością.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie sprawy zależy od odpowiedzi na pytanie, jaki skutek dla
dłużnika wierzytelności zajętej ma zajęcie tej wierzytelności na podstawie
postanowienia o zabezpieczeniu, a w szczególności, czy przekazanie przez
dłużnika komornikowi świadczenia należnego wierzycielowi, zwalnia dłużnika
z zobowiązania wobec wierzyciela i w konsekwencji, jeżeli zabezpieczenie upadnie
i zajęcie będzie zwolnione, czy kwoty wpłacone przez dłużnika komornikowi
wypłacane będą wierzycielowi czy też zwracane dłużnikowi. Implikuje to także
konieczność rozważenia, czy rzeczywiście - jak przyjęły Sądy obu instancji - z art.
731 k.p.c. wynika, że dłużnik zajętej wierzytelności spłacając ją, nie może
zaspokoić wierzyciela, a w konsekwencji, jakiej wierzytelności dotyczy ten przepis
i do jakiego momentu się odnosi: czy do chwili ustanawiania zabezpieczenia czy
też do momentu jego wykonania?
Rozpoczynając od tej ostatniej kwestii należy rozważyć, co oznacza dość
lakoniczna treść art. 731 k.p.c. stwierdzającego, że zabezpieczenie nie może
zmierzać do zaspokojenia roszczenia. Przepis ten rozwija jedynie regulację zawartą
w art. 730 i art. 7301
k.p.c. i musi być wykładany przy uwzględnieniu tych
7
przepisów. Oznacza to, że dotyczy on zabezpieczenia roszczenia zgłoszonego
w konkretnej, określonej sprawie cywilnej, udzielonego przez sąd w razie
uprawdopodobnionego tego roszczenia przez stronę i wykazania przez nią interesu
prawnego w udzieleniu zabezpieczenia. A zatem treść art. 731 k.p.c. odnosi się do
takiego właśnie zabezpieczenia dokonanego w określonej sprawie i oznacza
w istocie, że zabezpieczenie roszczenia zgłoszonego w sprawie, w której
zabezpieczenie nastąpiło, nie może prowadzić do zaspokojenia tego właśnie
roszczenia osoby uprawnionej. Postanowienie o zabezpieczeniu wydane na
podstawie art. 730 i nast. k.p.c. zabezpiecza bowiem określone roszczenie osoby
uprawnionej, dochodzone przez nią w sprawie, w której wydano postanowienie
o zabezpieczeniu, a osobą obowiązaną jest ten, przeciwko któremu zapadło
postanowienie o zabezpieczeniu. Zgodnie z art. 731 k.p.c. zabezpieczenie nie
może doprowadzić do zaspokojenia tego roszczenia, które zostało zabezpieczone.
W konsekwencji należy więc stwierdzić, że zabezpieczenie, które zostało
dokonane postanowieniem z dnia 28 maja 2013 r. wydanym w postępowaniu
apelacyjnym I Acz …/13 w sprawie odszkodowawczej nie mogło doprowadzić do
zaspokojenia roszczenia odszkodowawczego K. H. przeciwko spółce „J.”,
zgłoszonego w tamtej sprawie, a nie - jak przyjął Sąd Apelacyjny- roszczenia spółki
J. przeciwko J. P., wynikającego z obowiązku zwrotu przez niego na rzecz spółki
części ceny nieruchomości na podstawie wyroku z dnia 7 marca 2012r. II C …/11.
Osobą uprawnioną z tytułu zabezpieczenia, do którego doszło w sprawie o
odszkodowanie jest K. H., a obowiązaną spółka „ J”. Natomiast J. P., jako dłużnik
zajętej wierzytelności, w ogóle nie jest stroną tego stosunku. Nie jest zatem trafne
stanowisko, że wobec regulacji zawartej w art. 731 k.p.c., wykonanie
zabezpieczenia dokonanego w sprawie o odszkodowanie na rzecz K. H., nie może
prowadzić do zaspokojenia przez J. P. roszczenia spółki „J.”, a więc do spłaty jego
długu wobec tej spółki wynikającego z wyroku z dnia 7 marca 2012r. II C …/11.
Jeżeli postanowienie o zabezpieczeniu podlega wykonaniu w drodze
egzekucji, stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu egzekucyjnym
(art. 743 k.p.c.). Zajęcie wierzytelności wykonywane jest według przepisów
o postępowaniu egzekucyjnym, a więc art. 896 k.p.c.. W celu dokonania zajęcia
komornik zawiadamia obowiązanego (dłużnika, którym była w sprawie
8
o odszkodowanie spółka „J.”), że nie wolno mu odbierać żadnego świadczenia od
jego dłużnika (w tym przypadku dłużnika zajętej wierzytelności, a więc poddłużnika,
którym był J. P.) ani rozporządzać zajętą wierzytelnością i wzywa dłużnika tej
wierzytelności (poddłużnika J. P.), aby należnego od niego świadczenia nie
uiszczał wierzycielowi (w tym przypadku spółce „J.”), lecz komornikowi, który
składa je do depozytu. W takim postępowaniu egzekucyjnym dotyczącym
zabezpieczenia uczestnikami są tylko wierzyciel egzekwujący (w tym przypadku K.
H.) i dłużnik egzekwowany (w tym przypadku spółka „ J.”), natomiast dłużnik
zajętej wierzytelności - poddłużnik (w tym przypadku J. P.) jest jedynie obowiązany
do spłaty swojej należności do rąk komornika lub do depozytu, zamiast do rąk
wierzyciela (porównaj postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2008 r.,
II CNP 169/07, niepubl.).
W tej sytuacji, jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 września
1962r. IV CR 68/62 (OSNC 1963/12/65), wypłata przez poddłużnika zajętej sumy
na rzecz organu egzekucyjnego, który dokonał zajęcia wierzytelności, zwalnia
dłużnika zajętej wierzytelności z długu wobec wierzyciela w części dotyczącej kwoty
przekazanej organowi egzekucyjnemu. W tej części zobowiązanie dłużnika zajętej
wierzytelności wygasa. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
14 stycznia 1998 r. I CKN 406/97 (niepubl.) stwierdzając, że złożenie przez
poddłużnika świadczenia do depozytu w trybie art. 896 § 1 pkt 2 k.p.c. jest
instytucją prawa materialnego skutkującą zwolnieniem się poddłużnika z długu
(art. 467 k.c.). Skoro zaś, w świetle art. 896 § 1 pkt 2 k.p.c., złożenie do depozytu
i do rąk komornika są równoważne, wpłata należności komornikowi także zwalnia
z długu poddłużnika wobec jego wierzyciela.
Opisane wyżej skutki zajęcia wierzytelności w wyniku zabezpieczenia oraz
skutki wykonania zajęcia są rezultatem tego, że w wyniku zajęcia wierzytelności
wierzyciel egzekwujący (w tym przypadku K. H.) nie staje się wierzycielem
materialnym wobec poddłużnika (w tym przypadku J. P.) i nadal materialnoprawny
stosunek zobowiązaniowy istnieje tylko między wierzycielem zajętej wierzytelności
(w tym przypadku „J.”) a dłużnikiem zajętej wierzytelności (w tym przypadku J. P.) i
dłużnik ten ma obowiązek świadczyć tylko do rąk swojego wierzyciela albo
komornika lub do depozytu. Z mocy zajęcia wierzyciel egzekwujący uzyskuje
9
materialnoprawne upoważnienie do odbioru świadczenia ze skutkiem zwolnienia
poddłużnika ze zobowiązania (a contrario art. 452 k.c.) w tych wypadkach, gdy na
dłużniku zajętej wierzytelności spoczywał obowiązek świadczenia bezpośrednio do
rąk wierzyciela egzekwującego (np. art. 881 § 3 pkt 1 k.p.c.), w pozostałych
wypadkach poddłużnik obowiązany jest świadczyć tylko do rąk komornika lub do
depozytu i wierzyciel egzekwujący niczego nie może od niego przyjąć. Jeśli
poddłużnik spełni świadczenie zgodnie z wezwaniem komornika, do jego rąk lub do
depozytu (albo do rąk wierzyciela egzekwującego w sytuacji przewidzianej w art.
881 §3 pkt.1 k.p.c.), następuje umorzenie spłaconej wierzytelności zarówno między
wierzycielem egzekwującym (K. H.) a dłużnikiem egzekwowanym (spółka „J.”), jak
i wierzytelności przysługującej dłużnikowi egzekwowanemu (spółce „J.”) wobec
poddłużnika (P.). W razie zajęcia wierzytelności rola dłużnika zajętej wierzytelności
nie zmienia się wobec jego wierzyciela: nadal ma on obowiązek zwrócić mu dług.
Jedyną zmianą i konsekwencją zajęcia wierzytelności jest to, że dłużnik spełnia
świadczenie do rąk organu egzekucyjnego, nie zaś do rąk swojego wierzyciela a
dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym. Wpłacając kwotę długu komornikowi a nie
swojemu wierzycielowi, spełnia swoje świadczenie wobec niego, a więc spłaca swój
dług.
Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest to, że w razie upadku
zabezpieczenia, komornik powinien umorzyć postępowanie zabezpieczające
i egzekucyjne, a dłużnik, a więc obowiązany, czyli wierzyciel zajętej wierzytelności
(w tym przypadku spółka „ J.”) odzyskuje całkowicie swobodę dysponowania
wierzytelnością. Jeżeli zatem poddłużnik (w tym przypadku J. P.) spłacił na ręce
komornika tę wierzytelność, komornik obowiązany jest świadczenie to przekazać
dłużnikowi egzekwowanemu- wierzycielowi zajętej wierzytelności (w tym przypadku
spółce „ J.”), a nie poddłużnikowi (J. P.), jak przyjął Sąd Apelacyjny.
Zabezpieczenie bowiem skierowane było przeciwko dłużnikowi egzekwowanemu i
jego ograniczało w możliwości dysponowania swoją wierzytelnością lub pieniędzmi
uzyskanymi za nią, a zatem upadek zabezpieczenia powoduje odwrócenie jego
skutków wobec tego dłużnika a nie wobec poddłużnika, który nie był stroną
postępowania zabezpieczającego, a jedynie z mocy prawa (art. 896 §1 pkt 2 k.p.c.)
10
i wezwania organu egzekucyjnego obowiązany był świadczyć do rąk tego organu
lub do depozytu, co zwalniało go z długu wobec jego wierzyciela.
Wszystko to prowadzi do wniosku, że pozwany wpłacając komornikowi na
jego żądanie, mające oparcie w art. 896 §1 pkt.2 k.p.c. ,łączną kwotę 267 922,83 zł,
jako poddłużnik wierzytelności zajętej na podstawie postanowienia
o zabezpieczeniu z dnia 28 maja 2013r., spełnił w tym zakresie swoje zobowiązanie
wobec powodowej spółki wynikające z punktu 1 wyroku Sądu Okręgowego w Ł. z
dnia 7 marca 2012r. dotyczące zwrotu części ceny nieruchomości. Potwierdził to
komornik w wydanym pozwanemu pokwitowaniu dla celów postępowania o nadanie
klauzuli wykonalności powyższemu wyrokowi, które to pokwitowanie, zgodnie z art.
815 §2 k.p.c., ma taki sam skutek jak pokwitowanie wierzyciela sporządzone w
formie dokumentu urzędowego.
Z tych wszystkich przyczyn należało uznać za uzasadnione kasacyjne
zarzuty naruszenia art. 731, art. 743, art. 896 §1 pkt.1 i 2 i art. 815§2 k.p.c.,
co prowadziło do uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego w części uwzględniającej
powództwo, oddalającej apelację pozwanego i orzekającej o kosztach procesu
i przekazania sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. W pozostałej części skarga kasacyjna jako niedopuszczalna z braku interesu
prawnego została odrzucona (art. 3986
§2 i 3 k.p.c.).
Nieuzasadnione natomiast okazały się kasacyjne zarzuty odnoszące się do
prawa zatrzymania, sformułowane jako zarzuty naruszenia art. 496 w zw. z art. 494
i art. 535 k.c.
Na gruncie art. 496k.c., zatrzymaniu podlegają świadczenia nadające się do
zwrotu. Tym samym art. 496k.c. jest bezprzedmiotowy, jeżeli świadczenie ma
polegać na złożeniu oświadczenia woli (np. o zwrotnym przeniesieniu własności
nieruchomości). Jednakże, jak przyjmuje się w literaturze, gdyby w następstwie
takiego oświadczenia, a więc już po jego złożeniu, powstał obowiązek wydania
rzeczy, prawo zatrzymania mogłoby być aktualne. Należy wiec uznać, że jeżeli
świadczenie jednej ze stron polega na złożeniu oświadczenia woli o przeniesieniu
własności nieruchomości (udziału), za równoczesnym zwrotem przez drugą stronę
ceny nieruchomości lub jej części, prawo zatrzymania ceny byłoby aktualne
11
dopiero po złożeniu oświadczenia woli o przeniesieniu własności nieruchomości
i nie jako odpowiednik świadczenia w postaci złożenia oświadczenia woli
o przeniesieniu własności lecz jako odpowiednik powstałego później świadczenia
w postaci obowiązku wydania nieruchomości.
Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 maja 2004 r., II CK 326/03
(niepubl.), jeżeli w sprawie o zwrot świadczenia po odstąpieniu od umowy
wzajemnej sąd, uwzględniając powództwo, zasądza powoda na jednoczesny zwrot
świadczenia przez niego otrzymanego, to czyni tak na podstawie art. 496 k.c.,
a więc w uznaniu korzystania przez strony z prawa zatrzymania. Już zatem sam
wyrok nakazujący złożenie oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu własności
nieruchomości za jednoczesnym zwrotem ceny jest uwzględnieniem prawa
zatrzymania przewidzianego w art. 496 k.c..
W uchwale siedmiu sędziów z dnia 7 stycznia 1967 r. III CZP 32/66,
stanowiącej zasadę prawną (OSNC 1968/12/199), Sąd Najwyższy wskazał,
że jeżeli złożenie oświadczenia woli przez dłużnika, które zgodnie z art. 1047 § 1
k.p.c. zostało zastąpione przez wyrok sądu, jest uzależnione od świadczenia
wierzyciela, to w świetle art. 1047 §2 w zw. z art. 786 k.p.c., powstanie skutku tego
wyroku w postaci złożenia oświadczenia woli jest odroczone do czasu nadania
wyrokowi klauzuli wykonalności, a taka klauzula może być nadana, zgodnie z art.
786 k.p.c.., dopiero po złożeniu przez wierzyciela dowodu uiszczenia świadczenia
wzajemnego. Powstanie zatem skutku takiego orzeczenia w postaci fikcji prawnej
złożenia oświadczenia woli zgodnie z wyrokiem, nastąpi dopiero po nadaniu
wyrokowi klauzuli wykonalności a to z kolei może nastąpić dopiero po
udowodnieniu przez wierzyciela, że spełnił swoje świadczenie.
Przenosząc to na grunt rozpoznawanej sprawy należy stwierdzić, że dopóki
wierzyciel z wyroku z dnia 7 marca 2012 r., a więc J. P., nie spełni swojego
świadczenia, którym jest zwrot części ceny nieruchomości, dopóty wyrokowi nie
może być nadana klauzula wykonalności i nie powstaje skutek tego wyroku w
postaci złożenia oświadczenia woli przez spółkę „J.” o zwrotnym przeniesieniu
udziału we współwłasności nieruchomości. Skoro ustawodawca w taki sposób
ukształtował obowiązki stron i wzajemnie je powiązał, nie ma żadnego sensu
12
przyznanie J. P. na podstawie art. 496 k.c. prawa zatrzymania zwrotu ceny do
czasu „zaoferowania” oświadczenia woli przez spółkę „J.”, bowiem to czy
oświadczenie to - zastąpione przez wyrok - będzie skuteczne zależy wyłącznie od
tego czy J.P. zapłaci cenę. Dopóki będzie on korzystał z prawa zatrzymania ceny,
dopóty nie jest możliwe nadanie klauzuli wykonalności w zakresie złożenia
oświadczenia woli wyrokowi i oświadczenia tego nie ma, nie ma więc świadczenia
dłużnika.
Nie ma również podstaw do przyznania wierzycielowi (J. P.) prawa
zatrzymania zwrotu ceny do czasu zaoferowania przez dłużnika (spółką „J.”)
wydania nieruchomości, a więc przeniesienia jej posiadana na wierzyciela. Dłużnik
bowiem nie ma obowiązku wydania nieruchomości (przeniesienia jej posiadania) do
czasu, gdy jest jej właścicielem, a jest nim do chwili, gdy wyrok nakazujący mu
złożenie oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu własności na wierzyciela nie
zostanie zaopatrzony w klauzulę wykonalności, to zaś nastąpi dopiero gdy
wierzyciel zapłaci cenę. Świadczeniem, które, zgodnie z wyrokiem z dnia 7 marca
2012r., jest obowiązana wykonać spółka „J.” jest jedynie zwrotne przeniesienie
własności nieruchomości a nie także jej wydanie, nawet jeżeli zgodnie z art. 535 k.c.
sprzedawca ma obowiązek nie tylko przenieść na kupującego własność rzeczy ale
także mu ją wydać. Sprzedaż jest umową konsensualną, a więc dochodzi do skutku
już przez złożenie oświadczenia woli. Zwrotna sprzedaż dochodzi do skutku także
już w chwili złożenia oświadczenia woli. Zgodnie z art. 155 k.c. umowa sprzedaży
rzeczy oznaczonej co do tożsamości (nieruchomości i jej udziału) przenosi
własność na nabywcę, a jedynie przy rzeczach oznaczonych co do gatunku i
rzeczach przyszłych, do przeniesienia własności potrzebne jest przeniesienie
posiadania (wydanie) rzeczy.
W konsekwencji nie ma podstaw prawnych do przyznania wierzycielowi
prawa zatrzymania zwrotu ceny nieruchomości do czasu „zaoferowania” przez
dłużnika świadczenia w postaci zwrotnego przeniesienia własności tej
nieruchomości orzeczonego w wyroku zobowiązującym jednocześnie wierzyciela
do zwrotu ceny. Nie ma też podstaw do przyznania takiego prawa do czasu
wydania przez dłużnika nieruchomości lub zabezpieczenia jej zwrotu. Biorąc
wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku.
13
kc
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa J. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W.
przeciwko J. P. o zapłatę,po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 28 października 2015 r., skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 9 czerwca 2014 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I w części
uwzględniającej powództwo oraz w punktach II i III i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego;
2) odrzuca skargę kasacyjną w pozostałej części.
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 9 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny zmienił
częściowo wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że obniżył kwotę
294 808,03 zł zasądzoną od pozwanego na rzecz strony powodowej do
2
248 107,66 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 23 listopada 2012 r. oraz zasądził
od pozwanego na rzecz strony powodowej ustawowe odsetki od kwoty 38 520 zł od
dnia 23 listopada 2012 r. do dnia 20 lutego 2014 r. i od kwoty 8 180,37 zł od dnia
23 listopada 2012 r. do dnia 5 marca 2014 r., oddalił powództwo co do kwoty
46 700,37 zł i ustawowych odsetek od niej w pozostałym zakresie, oddalił apelację
pozwanego w pozostałej części i orzekł o kosztach postępowania apelacyjnego.
W sprawie ustalone zostało, że M. M., J. M., O. M., J. P. i K. H. umową z
dnia 13 marca 2008 r. sprzedali „J.” spółce z.o.o. określoną nieruchomość, a
następnie wobec niezapłacenia przez nabywcę całej ceny odstąpili od umowy
sprzedaży i wystąpili o zobowiązanie kupującej spółki do zwrotnego przeniesienia
na nich udziałów we współwłasności nieruchomości. Powództwo to zostało
uwzględnione prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Ł.z dnia 7 marca
2012 r. w sprawie II C …/11, w którym spółka „J.” zobowiązana została do złożenia
oświadczenia o przeniesieniu własności przedmiotowej nieruchomości, w
odpowiednich udziałach na poprzednich współwłaścicieli za równoczesnym
zwrotem przez nich na rzecz spółki „J.” zapłaconej części ceny, w tym zwrotem
solidarnie przez M., J. i O. M. kwoty 265 000 zł, przez J. P. kwoty 397 500 zł i przez
K.H. kwoty 397 500 zł.
W dniu 23 maja 2012r. J. P. i pozostali uprawnieni do odzyskania udziałów
we współwłasności nieruchomości wystąpili w sprawie II C …/12 Sądu Okręgowego
w Ł. z pozwem przeciwko spółce „J.” o odszkodowanie za szkodę wynikającą z nie
wykonania umowy sprzedaży nieruchomości, żądając różnych kwot z tego tytułu.
Postanowieniem z dnia 28 maja 2013 r. 13 Sąd Apelacyjny zabezpieczył to
powództwo, w tym między innymi powództwo K. H. o odszkodowanie w wysokości
316 000 zł, przez zajęcie wierzytelności przysługującej spółce „.” w stosunku do J.
P. z tytułu zwrotu zapłaconej części ceny nieruchomości, o której mowa w wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 7 marca 2012 r. w sprawie II C …/11, z ograniczeniem
zajęcia do kwoty 267 922,83 zł.
J. P. wykonał to zajęcie przez wpłatę na konto komornika w dniu 16 lipca
2013 r. kwoty 253 397,56 zł i w dniu 26 sierpnia 2013r. kwoty 14 525, 27 zł, łącznie
267 922,83 zł, co potwierdził komornik w pokwitowaniu wydanym na wniosek J.
3
Pfeiffera celem złożenia w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności punktowi
1 wyroku Sądu Okręgowego z dnia 7 marca 2012 r., II C …/11 stwierdzając, że J.
P. wpłacił łącznie 267 922,83 zł tytułem zwrotu zapłaconej części ceny, o której
mowa w tym wyroku, należnej od niego spółce „J”. W dniu 23 sierpnia 2013 r. J.
P.dokonał bezpośrednio na konto spółki „J. ” wpłaty kwoty 89 321 zł.
W dniu 29 maja 2013r. zapadł w sprawie II C ../12 Sądu Okręgowego
prawomocny wyrok częściowy zasądzający od spółki „J.” między innymi na rzecz K.
H. odszkodowanie w kwocie 38 520 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4 lipca
2012 r. Komornik ściągnął tę kwotę wraz z kwotą odsetek w wysokości 8 180,37 zł
z zabezpieczenia udzielonego w tej sprawie K. H.
W piśmie z dnia 17 stycznia 2013 r. J. P. złożył oświadczenie o potrąceniu z
należnej spółce „J.” od niego kwoty 397 500 zł, kwoty 40 256,17 zł przysługującej
jemu od spółki tytułem kosztów postępowania zasądzonych w sprawach sądowych.
Do chwili obecnej nie nastąpiło przekazanie władztwa nad nieruchomością
przez spółkę „J.” J. P. i pozostałym uprawnionym.
Sądy obu instancji stwierdziły, że wyrok z dnia 7 marca 2012 r. II C …/11 nie
stanowi tytułu egzekucyjnego dla spółki „J.” w zakresie wskazanych w nim kwot
należnych między innymi od pozwanego J. P. tytułem zwrotu części ceny
nieruchomości zapłaconej przez spółkę i dlatego wniesienie obecnie
rozpoznawanego powództwa było konieczne w celu wyegzekwowania przez spółkę
od pozwanego zwrotu tej części ceny.
Nie podzieliły podniesionego przez pozwanego na podstawie art. 496 k.c.
zarzutu zatrzymania.
Sąd Okręgowy stwierdził, że nałożony na spółkę wyrokiem z dnia 7 marca
2012 r. II C …/11 obowiązek złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na
pozwanego odpowiedniego udziału we współwłasności nieruchomości nie jest
świadczeniem wzajemnym mogącym podlegać zwrotowi, w rozumieniu art. 496 k.c.
Ponadto wyrok ten nie został zaopatrzony w klauzulę wykonalności bowiem
pozwany nie przedstawił dowodów wpłaty obciążającej go części ceny, a zatem nie
nastąpił skutek w postaci zastąpienia oświadczenia woli spółki „J.” przez orzeczenie
4
sądu i pozwany nie może powołać się na zarzut zatrzymania, żądając oddalenia
roszczenia o zapłatę jako niewymagalnego.
Natomiast zdaniem Sądu Apelacyjnego pozwany nie może powoływać się na
zarzut zatrzymania, gdyż odzyskał już, w wyniku wskazanego wyżej wyroku, prawo
własności nieruchomości, a sam fakt władania tą nieruchomością przez powodową
spółkę może w przyszłości rodzić jedynie roszczenia związane z posiadaniem
nieruchomości bez tytułu prawnego, nie uprawnia jednak pozwanego do
powstrzymania się - do czasu wydania mu nieruchomości- ze zwrotem części ceny,
którą nabywca zapłacił za utracone obecnie prawo własności. Świadczenie, które
powodowa spółka powinna zaoferować w wyniku odstąpienia od umowy zostało już
zaoferowane przez zastępujący je wyrok zobowiązujący spółkę do złożenia
oświadczenia o przeniesieniu na pozwanego udziału w nieruchomości i pozwany
nie może na tym etapie postępowania powołać się na prawo zatrzymania
przewidziane w art. 496 k.c. uzależniając zwrot ceny od wydania nieruchomości.
W ocenie Sądów obu instancji pozwany nie wykazał też, że dokonał na rzecz
powodowej spółki zapłaty całej kwoty 397 500 zł z tytułu zwrotu przypadającej
na niego części ceny nieruchomości wskazanej w wyroku z dnia 7 marca 2012 r.
II C …/11. Należność ta, zdaniem Sądu Okręgowego, uległa zmniejszeniu jedynie
o kwotę 40 256,17 zł zgłoszoną przez pozwanego do potrącenia (co do której
w wyniku cofnięcia powództwa Sąd umorzył postępowanie) oraz o kwotę 89 321 zł
wpłaconą przez pozwanego bezpośrednio na konto powodowej spółki. Należność
uległa zatem zmniejszeniu do kwoty 294 808,03 zł, w tym 26 847,12
skapitalizowanych odsetek.
Sąd Apelacyjny w wyniku apelacji pozwanego odliczył od powyższej kwoty
dodatkowo kwotę 38 520 zł tytułem należności głównej i kwotę 8 180,37 zł tytułem
odsetek (łącznie 46 700,37 zł), którą komornik przekazał K. H. realizując w drodze
egzekucji tytuł wykonawczy wydany w sprawie II C …/12 przeciwko spółce „J.” i
ściągając tę kwotę z zajętej w powyższej sprawie w trybie zabezpieczenia
wierzytelności spółki „J.” wobec J. P. z tytułu zwrotu części ceny nieruchomości
wskazanej w wyroku z dnia 7 marca 2012 r. II C …/11.
5
Sądy obu instancji nie odliczyły natomiast pozostałych kwot w łącznej
wysokości 267 922,83 zł wpłaconych przez pozwanego na konto komornika
w wyniku realizacji w postępowaniu zabezpieczającym w sprawie II C …/12 zajęcia
wierzytelności spółki „J.” wobec pozwanego z tytułu zwrotu ceny nieruchomości,
wskazanej w wyroku z dnia 7 marca 2012 r. II C …/11. Uznały bowiem, że wpłata ta
nie stanowi spełnienia przez pozwanego tego świadczenia na rzecz strony
powodowej i nie zwalnia go z długu określonego w wyroku z dnia 7 marca 2012 r. w
sprawie II C …/11. Stwierdziły, że kwoty te, wpłacone na żądanie komornika w
ramach postępowania zabezpieczającego, zostały przekazane do depozytu, a nie
K. H. jako wierzycielce spółki „J”. Nie jest znany ostateczny wynik postępowania, w
ramach którego doszło do zabezpieczenia i nie ma podstaw do uznania, że
wpłacenie przez pozwanego kwoty 267 922,83 zł stanowiło spłacenie długu wobec
strony powodowej.
Sąd Apelacyjny wskazał, że zgodnie z art. 731 k.p.c. realizacja
zabezpieczenia nie może zmierzać do zaspokojenia, a przepisy o egzekucji mają
w postępowaniu zabezpieczającym zastosowanie jedynie odpowiednie. Nie można
zatem przyjąć, że pozwany realizując zajęcie dokonane w trybie zabezpieczenia
roszczenia K. H. wobec spółki „J.” o odszkodowanie doprowadził jednocześnie do
zaspokojenia roszczenia tej spółki wobec niego z tytułu zwrotu ceny nieruchomości,
bowiem w razie uwzględnienia powództwa K. H. to jej a nie spółce „J.” będzie
przysługiwało roszczenie o wypłatę zabezpieczenia. W takiej sytuacji nie doszłoby
do zaspokojenia roszczenia spółki wobec pozwanego z tytułu zwrotu ceny.
Jednocześnie Sąd Apelacyjny stwierdził, że upadek zabezpieczenia jak i umorzenie
postępowania egzekucyjnego powoduje uchylenie zabezpieczenia i czynności
dokonanych w związku z nim, w tym także zajęcia, co przywraca stan taki, jaki
istniał przed zajęciem. Odpadają więc wszelkie ograniczenia w rozporządzaniu
przedmiotem egzekucji jakie wynikały dla dłużnika wskutek czynności
egzekucyjnych, a zatem kwota wpłacona przez pozwanego tytułem zabezpieczenia
powinna być zwrócona jemu a nie powodowej spółce, co skutkuje tym, że jego dług
wobec spółki wynikający ze sprawy II C …/11 nie zostanie spłacony.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach pozwany w ramach
podstawy procesowej zarzucił naruszenie art. 731 k.p.c. przez niewłaściwe
6
zastosowanie, art. 862 k.p.c. również przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie,
że w razie upadku zabezpieczenia udzielonego K. H. w sprawie II C …/12, kwota
wpłacona przez pozwanego tytułem spłaty jego długu wobec spółki „J.” powinna
zostać zwrócona pozwanemu a nie tej spółce, art. 743 § 1 w zw. z art. 896 §1 pkt 1
i 2 oraz w zw. z art. 826, art. 825 pkt 2 i art. 815 § 1 k.p.c. przez ich nie
zastosowanie, co doprowadziło do obciążenia pozwanego kwotą 248 107,66 zł,
którą już uiścił na rzecz strony powodowej przed wydaniem zaskarżonego wyroku
oraz art. 385 i art. 386 §1 k.p.c. przez oddalenie jego apelacji, mimo że była
uzasadniona.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie art. 496 w zw.
z art. 494 i art. 535 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i w wyniku tego
odmówienie pozwanemu przysługującego mu prawa zatrzymania jego świadczenia
polegającego na zwrocie części ceny do czasu wydania mu władztwa nad
nieruchomością lub zabezpieczenia zwrotu władztwa nad nieruchomością.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie sprawy zależy od odpowiedzi na pytanie, jaki skutek dla
dłużnika wierzytelności zajętej ma zajęcie tej wierzytelności na podstawie
postanowienia o zabezpieczeniu, a w szczególności, czy przekazanie przez
dłużnika komornikowi świadczenia należnego wierzycielowi, zwalnia dłużnika
z zobowiązania wobec wierzyciela i w konsekwencji, jeżeli zabezpieczenie upadnie
i zajęcie będzie zwolnione, czy kwoty wpłacone przez dłużnika komornikowi
wypłacane będą wierzycielowi czy też zwracane dłużnikowi. Implikuje to także
konieczność rozważenia, czy rzeczywiście - jak przyjęły Sądy obu instancji - z art.
731 k.p.c. wynika, że dłużnik zajętej wierzytelności spłacając ją, nie może
zaspokoić wierzyciela, a w konsekwencji, jakiej wierzytelności dotyczy ten przepis
i do jakiego momentu się odnosi: czy do chwili ustanawiania zabezpieczenia czy
też do momentu jego wykonania?
Rozpoczynając od tej ostatniej kwestii należy rozważyć, co oznacza dość
lakoniczna treść art. 731 k.p.c. stwierdzającego, że zabezpieczenie nie może
zmierzać do zaspokojenia roszczenia. Przepis ten rozwija jedynie regulację zawartą
w art. 730 i art. 7301
k.p.c. i musi być wykładany przy uwzględnieniu tych
7
przepisów. Oznacza to, że dotyczy on zabezpieczenia roszczenia zgłoszonego
w konkretnej, określonej sprawie cywilnej, udzielonego przez sąd w razie
uprawdopodobnionego tego roszczenia przez stronę i wykazania przez nią interesu
prawnego w udzieleniu zabezpieczenia. A zatem treść art. 731 k.p.c. odnosi się do
takiego właśnie zabezpieczenia dokonanego w określonej sprawie i oznacza
w istocie, że zabezpieczenie roszczenia zgłoszonego w sprawie, w której
zabezpieczenie nastąpiło, nie może prowadzić do zaspokojenia tego właśnie
roszczenia osoby uprawnionej. Postanowienie o zabezpieczeniu wydane na
podstawie art. 730 i nast. k.p.c. zabezpiecza bowiem określone roszczenie osoby
uprawnionej, dochodzone przez nią w sprawie, w której wydano postanowienie
o zabezpieczeniu, a osobą obowiązaną jest ten, przeciwko któremu zapadło
postanowienie o zabezpieczeniu. Zgodnie z art. 731 k.p.c. zabezpieczenie nie
może doprowadzić do zaspokojenia tego roszczenia, które zostało zabezpieczone.
W konsekwencji należy więc stwierdzić, że zabezpieczenie, które zostało
dokonane postanowieniem z dnia 28 maja 2013 r. wydanym w postępowaniu
apelacyjnym I Acz …/13 w sprawie odszkodowawczej nie mogło doprowadzić do
zaspokojenia roszczenia odszkodowawczego K. H. przeciwko spółce „J.”,
zgłoszonego w tamtej sprawie, a nie - jak przyjął Sąd Apelacyjny- roszczenia spółki
J. przeciwko J. P., wynikającego z obowiązku zwrotu przez niego na rzecz spółki
części ceny nieruchomości na podstawie wyroku z dnia 7 marca 2012r. II C …/11.
Osobą uprawnioną z tytułu zabezpieczenia, do którego doszło w sprawie o
odszkodowanie jest K. H., a obowiązaną spółka „ J”. Natomiast J. P., jako dłużnik
zajętej wierzytelności, w ogóle nie jest stroną tego stosunku. Nie jest zatem trafne
stanowisko, że wobec regulacji zawartej w art. 731 k.p.c., wykonanie
zabezpieczenia dokonanego w sprawie o odszkodowanie na rzecz K. H., nie może
prowadzić do zaspokojenia przez J. P. roszczenia spółki „J.”, a więc do spłaty jego
długu wobec tej spółki wynikającego z wyroku z dnia 7 marca 2012r. II C …/11.
Jeżeli postanowienie o zabezpieczeniu podlega wykonaniu w drodze
egzekucji, stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu egzekucyjnym
(art. 743 k.p.c.). Zajęcie wierzytelności wykonywane jest według przepisów
o postępowaniu egzekucyjnym, a więc art. 896 k.p.c.. W celu dokonania zajęcia
komornik zawiadamia obowiązanego (dłużnika, którym była w sprawie
8
o odszkodowanie spółka „J.”), że nie wolno mu odbierać żadnego świadczenia od
jego dłużnika (w tym przypadku dłużnika zajętej wierzytelności, a więc poddłużnika,
którym był J. P.) ani rozporządzać zajętą wierzytelnością i wzywa dłużnika tej
wierzytelności (poddłużnika J. P.), aby należnego od niego świadczenia nie
uiszczał wierzycielowi (w tym przypadku spółce „J.”), lecz komornikowi, który
składa je do depozytu. W takim postępowaniu egzekucyjnym dotyczącym
zabezpieczenia uczestnikami są tylko wierzyciel egzekwujący (w tym przypadku K.
H.) i dłużnik egzekwowany (w tym przypadku spółka „ J.”), natomiast dłużnik
zajętej wierzytelności - poddłużnik (w tym przypadku J. P.) jest jedynie obowiązany
do spłaty swojej należności do rąk komornika lub do depozytu, zamiast do rąk
wierzyciela (porównaj postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2008 r.,
II CNP 169/07, niepubl.).
W tej sytuacji, jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 września
1962r. IV CR 68/62 (OSNC 1963/12/65), wypłata przez poddłużnika zajętej sumy
na rzecz organu egzekucyjnego, który dokonał zajęcia wierzytelności, zwalnia
dłużnika zajętej wierzytelności z długu wobec wierzyciela w części dotyczącej kwoty
przekazanej organowi egzekucyjnemu. W tej części zobowiązanie dłużnika zajętej
wierzytelności wygasa. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
14 stycznia 1998 r. I CKN 406/97 (niepubl.) stwierdzając, że złożenie przez
poddłużnika świadczenia do depozytu w trybie art. 896 § 1 pkt 2 k.p.c. jest
instytucją prawa materialnego skutkującą zwolnieniem się poddłużnika z długu
(art. 467 k.c.). Skoro zaś, w świetle art. 896 § 1 pkt 2 k.p.c., złożenie do depozytu
i do rąk komornika są równoważne, wpłata należności komornikowi także zwalnia
z długu poddłużnika wobec jego wierzyciela.
Opisane wyżej skutki zajęcia wierzytelności w wyniku zabezpieczenia oraz
skutki wykonania zajęcia są rezultatem tego, że w wyniku zajęcia wierzytelności
wierzyciel egzekwujący (w tym przypadku K. H.) nie staje się wierzycielem
materialnym wobec poddłużnika (w tym przypadku J. P.) i nadal materialnoprawny
stosunek zobowiązaniowy istnieje tylko między wierzycielem zajętej wierzytelności
(w tym przypadku „J.”) a dłużnikiem zajętej wierzytelności (w tym przypadku J. P.) i
dłużnik ten ma obowiązek świadczyć tylko do rąk swojego wierzyciela albo
komornika lub do depozytu. Z mocy zajęcia wierzyciel egzekwujący uzyskuje
9
materialnoprawne upoważnienie do odbioru świadczenia ze skutkiem zwolnienia
poddłużnika ze zobowiązania (a contrario art. 452 k.c.) w tych wypadkach, gdy na
dłużniku zajętej wierzytelności spoczywał obowiązek świadczenia bezpośrednio do
rąk wierzyciela egzekwującego (np. art. 881 § 3 pkt 1 k.p.c.), w pozostałych
wypadkach poddłużnik obowiązany jest świadczyć tylko do rąk komornika lub do
depozytu i wierzyciel egzekwujący niczego nie może od niego przyjąć. Jeśli
poddłużnik spełni świadczenie zgodnie z wezwaniem komornika, do jego rąk lub do
depozytu (albo do rąk wierzyciela egzekwującego w sytuacji przewidzianej w art.
881 §3 pkt.1 k.p.c.), następuje umorzenie spłaconej wierzytelności zarówno między
wierzycielem egzekwującym (K. H.) a dłużnikiem egzekwowanym (spółka „J.”), jak
i wierzytelności przysługującej dłużnikowi egzekwowanemu (spółce „J.”) wobec
poddłużnika (P.). W razie zajęcia wierzytelności rola dłużnika zajętej wierzytelności
nie zmienia się wobec jego wierzyciela: nadal ma on obowiązek zwrócić mu dług.
Jedyną zmianą i konsekwencją zajęcia wierzytelności jest to, że dłużnik spełnia
świadczenie do rąk organu egzekucyjnego, nie zaś do rąk swojego wierzyciela a
dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym. Wpłacając kwotę długu komornikowi a nie
swojemu wierzycielowi, spełnia swoje świadczenie wobec niego, a więc spłaca swój
dług.
Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest to, że w razie upadku
zabezpieczenia, komornik powinien umorzyć postępowanie zabezpieczające
i egzekucyjne, a dłużnik, a więc obowiązany, czyli wierzyciel zajętej wierzytelności
(w tym przypadku spółka „ J.”) odzyskuje całkowicie swobodę dysponowania
wierzytelnością. Jeżeli zatem poddłużnik (w tym przypadku J. P.) spłacił na ręce
komornika tę wierzytelność, komornik obowiązany jest świadczenie to przekazać
dłużnikowi egzekwowanemu- wierzycielowi zajętej wierzytelności (w tym przypadku
spółce „ J.”), a nie poddłużnikowi (J. P.), jak przyjął Sąd Apelacyjny.
Zabezpieczenie bowiem skierowane było przeciwko dłużnikowi egzekwowanemu i
jego ograniczało w możliwości dysponowania swoją wierzytelnością lub pieniędzmi
uzyskanymi za nią, a zatem upadek zabezpieczenia powoduje odwrócenie jego
skutków wobec tego dłużnika a nie wobec poddłużnika, który nie był stroną
postępowania zabezpieczającego, a jedynie z mocy prawa (art. 896 §1 pkt 2 k.p.c.)
10
i wezwania organu egzekucyjnego obowiązany był świadczyć do rąk tego organu
lub do depozytu, co zwalniało go z długu wobec jego wierzyciela.
Wszystko to prowadzi do wniosku, że pozwany wpłacając komornikowi na
jego żądanie, mające oparcie w art. 896 §1 pkt.2 k.p.c. ,łączną kwotę 267 922,83 zł,
jako poddłużnik wierzytelności zajętej na podstawie postanowienia
o zabezpieczeniu z dnia 28 maja 2013r., spełnił w tym zakresie swoje zobowiązanie
wobec powodowej spółki wynikające z punktu 1 wyroku Sądu Okręgowego w Ł. z
dnia 7 marca 2012r. dotyczące zwrotu części ceny nieruchomości. Potwierdził to
komornik w wydanym pozwanemu pokwitowaniu dla celów postępowania o nadanie
klauzuli wykonalności powyższemu wyrokowi, które to pokwitowanie, zgodnie z art.
815 §2 k.p.c., ma taki sam skutek jak pokwitowanie wierzyciela sporządzone w
formie dokumentu urzędowego.
Z tych wszystkich przyczyn należało uznać za uzasadnione kasacyjne
zarzuty naruszenia art. 731, art. 743, art. 896 §1 pkt.1 i 2 i art. 815§2 k.p.c.,
co prowadziło do uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego w części uwzględniającej
powództwo, oddalającej apelację pozwanego i orzekającej o kosztach procesu
i przekazania sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. W pozostałej części skarga kasacyjna jako niedopuszczalna z braku interesu
prawnego została odrzucona (art. 3986
§2 i 3 k.p.c.).
Nieuzasadnione natomiast okazały się kasacyjne zarzuty odnoszące się do
prawa zatrzymania, sformułowane jako zarzuty naruszenia art. 496 w zw. z art. 494
i art. 535 k.c.
Na gruncie art. 496k.c., zatrzymaniu podlegają świadczenia nadające się do
zwrotu. Tym samym art. 496k.c. jest bezprzedmiotowy, jeżeli świadczenie ma
polegać na złożeniu oświadczenia woli (np. o zwrotnym przeniesieniu własności
nieruchomości). Jednakże, jak przyjmuje się w literaturze, gdyby w następstwie
takiego oświadczenia, a więc już po jego złożeniu, powstał obowiązek wydania
rzeczy, prawo zatrzymania mogłoby być aktualne. Należy wiec uznać, że jeżeli
świadczenie jednej ze stron polega na złożeniu oświadczenia woli o przeniesieniu
własności nieruchomości (udziału), za równoczesnym zwrotem przez drugą stronę
ceny nieruchomości lub jej części, prawo zatrzymania ceny byłoby aktualne
11
dopiero po złożeniu oświadczenia woli o przeniesieniu własności nieruchomości
i nie jako odpowiednik świadczenia w postaci złożenia oświadczenia woli
o przeniesieniu własności lecz jako odpowiednik powstałego później świadczenia
w postaci obowiązku wydania nieruchomości.
Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 maja 2004 r., II CK 326/03
(niepubl.), jeżeli w sprawie o zwrot świadczenia po odstąpieniu od umowy
wzajemnej sąd, uwzględniając powództwo, zasądza powoda na jednoczesny zwrot
świadczenia przez niego otrzymanego, to czyni tak na podstawie art. 496 k.c.,
a więc w uznaniu korzystania przez strony z prawa zatrzymania. Już zatem sam
wyrok nakazujący złożenie oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu własności
nieruchomości za jednoczesnym zwrotem ceny jest uwzględnieniem prawa
zatrzymania przewidzianego w art. 496 k.c..
W uchwale siedmiu sędziów z dnia 7 stycznia 1967 r. III CZP 32/66,
stanowiącej zasadę prawną (OSNC 1968/12/199), Sąd Najwyższy wskazał,
że jeżeli złożenie oświadczenia woli przez dłużnika, które zgodnie z art. 1047 § 1
k.p.c. zostało zastąpione przez wyrok sądu, jest uzależnione od świadczenia
wierzyciela, to w świetle art. 1047 §2 w zw. z art. 786 k.p.c., powstanie skutku tego
wyroku w postaci złożenia oświadczenia woli jest odroczone do czasu nadania
wyrokowi klauzuli wykonalności, a taka klauzula może być nadana, zgodnie z art.
786 k.p.c.., dopiero po złożeniu przez wierzyciela dowodu uiszczenia świadczenia
wzajemnego. Powstanie zatem skutku takiego orzeczenia w postaci fikcji prawnej
złożenia oświadczenia woli zgodnie z wyrokiem, nastąpi dopiero po nadaniu
wyrokowi klauzuli wykonalności a to z kolei może nastąpić dopiero po
udowodnieniu przez wierzyciela, że spełnił swoje świadczenie.
Przenosząc to na grunt rozpoznawanej sprawy należy stwierdzić, że dopóki
wierzyciel z wyroku z dnia 7 marca 2012 r., a więc J. P., nie spełni swojego
świadczenia, którym jest zwrot części ceny nieruchomości, dopóty wyrokowi nie
może być nadana klauzula wykonalności i nie powstaje skutek tego wyroku w
postaci złożenia oświadczenia woli przez spółkę „J.” o zwrotnym przeniesieniu
udziału we współwłasności nieruchomości. Skoro ustawodawca w taki sposób
ukształtował obowiązki stron i wzajemnie je powiązał, nie ma żadnego sensu
12
przyznanie J. P. na podstawie art. 496 k.c. prawa zatrzymania zwrotu ceny do
czasu „zaoferowania” oświadczenia woli przez spółkę „J.”, bowiem to czy
oświadczenie to - zastąpione przez wyrok - będzie skuteczne zależy wyłącznie od
tego czy J.P. zapłaci cenę. Dopóki będzie on korzystał z prawa zatrzymania ceny,
dopóty nie jest możliwe nadanie klauzuli wykonalności w zakresie złożenia
oświadczenia woli wyrokowi i oświadczenia tego nie ma, nie ma więc świadczenia
dłużnika.
Nie ma również podstaw do przyznania wierzycielowi (J. P.) prawa
zatrzymania zwrotu ceny do czasu zaoferowania przez dłużnika (spółką „J.”)
wydania nieruchomości, a więc przeniesienia jej posiadana na wierzyciela. Dłużnik
bowiem nie ma obowiązku wydania nieruchomości (przeniesienia jej posiadania) do
czasu, gdy jest jej właścicielem, a jest nim do chwili, gdy wyrok nakazujący mu
złożenie oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu własności na wierzyciela nie
zostanie zaopatrzony w klauzulę wykonalności, to zaś nastąpi dopiero gdy
wierzyciel zapłaci cenę. Świadczeniem, które, zgodnie z wyrokiem z dnia 7 marca
2012r., jest obowiązana wykonać spółka „J.” jest jedynie zwrotne przeniesienie
własności nieruchomości a nie także jej wydanie, nawet jeżeli zgodnie z art. 535 k.c.
sprzedawca ma obowiązek nie tylko przenieść na kupującego własność rzeczy ale
także mu ją wydać. Sprzedaż jest umową konsensualną, a więc dochodzi do skutku
już przez złożenie oświadczenia woli. Zwrotna sprzedaż dochodzi do skutku także
już w chwili złożenia oświadczenia woli. Zgodnie z art. 155 k.c. umowa sprzedaży
rzeczy oznaczonej co do tożsamości (nieruchomości i jej udziału) przenosi
własność na nabywcę, a jedynie przy rzeczach oznaczonych co do gatunku i
rzeczach przyszłych, do przeniesienia własności potrzebne jest przeniesienie
posiadania (wydanie) rzeczy.
W konsekwencji nie ma podstaw prawnych do przyznania wierzycielowi
prawa zatrzymania zwrotu ceny nieruchomości do czasu „zaoferowania” przez
dłużnika świadczenia w postaci zwrotnego przeniesienia własności tej
nieruchomości orzeczonego w wyroku zobowiązującym jednocześnie wierzyciela
do zwrotu ceny. Nie ma też podstaw do przyznania takiego prawa do czasu
wydania przez dłużnika nieruchomości lub zabezpieczenia jej zwrotu. Biorąc
wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku.
13
kc