Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 124/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa P. S.A. w W.
przeciwko W. Związkowi Wodociągów i Kanalizacji w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 5 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 października 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd I instancji uwzględnił powództwo podwykonawcy, który na mocy
porozumienia wstąpił w miejsce dotychczasowego podwykonawcy E. S.A.,
wytoczone przeciwko pozwanemu inwestorowi o zapłatę części wynagrodzenia
zatrzymanego przez nieuczestniczącego w tym sporze wykonawcę H. tytułem
kaucji gwarancyjnej udzielonej przez Raiffeisen Bank Polska SA. w postaci
gwarancji bankowej na zlecenie poprzedniego podwykonawcy.
W ocenie tego Sądu, zatrzymana przez wykonawcę kwota stanowiła część
wynagrodzenia należnego powodowi, ponieważ brak było podstaw do przyjęcia, że
kaucja gwarancyjna pozostawała innym niż wynagrodzenie zobowiązaniem
wynikającym z umowy.
Pozwany inwestor w apelacji od wyroku Sądu Okręgowego zarzucił
naruszenie art. 6471
§ 5 k.c. przez jego zastosowanie w sprawie, twierdząc,
że zabezpieczenie jest odrębnym od wynagrodzenia elementem umowy. Apelujący
akcentował, że wskazany przepis odnosi się wyłącznie do wynagrodzenia
należnego podwykonawcy od wykonawcy, a tym samym wyłączona jest
odpowiedzialność na podstawie tego przepisu pozwanego inwestora za inne niż
wynagrodzenie zobowiązania wynikające z umowy.
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację wyrokiem reformatoryjnym w ten sposób,
że powództwo oddalił i orzekł o kosztach postępowania należnych za obie instancje
stosownie do wyniku sporu. Sąd drugiej instancji zaaprobował jako niewadliwe
ustalenia faktyczne, przyjął je za własne i oparł na nich swe rozstrzygnięcie.
W ocenie tego Sądu dla oceny zaistnienia odpowiedzialności inwestora na
podstawie art. 6471
§ 5 k.c. przesądzające znaczenie ma ustalenie charakteru
kaucji gwarancyjnej. Uznał Sąd odwoławczy, że z § 8 umowy zawartej
z podwykonawcą wynika, że kaucja gwarancyjna została utworzona przez
„zatrzymanie” przez wykonawcę części wynagrodzenia należnego powodowi,
na które to „zatrzymanie” powód wyraził zgodę.
3
Sąd Apelacyjny zarazem stwierdził, że powód uzyskał całe należne mu
od wykonawcy wynagrodzenie, także w zakresie dochodzonej w tym postępowaniu
kwoty, która została „uiszczona”, choć faktycznie nastąpiło to przez „zaliczenie”
tej części wynagrodzenia na poczet kaucji gwarancyjnej.
W konsekwencji takiej oceny Sąd odwoławczy uznał brak podstaw dla
przyjęcia odpowiedzialności strony pozwanej na podstawie art. 6471
§ 5 k.c.,
ponieważ roszczenie powoda o zapłatę wynagrodzenia zostało w całości spełnione,
część w drodze zapłaty, a część poprzez umowne potrącenie. Jednocześnie Sąd
drugiej instancji stwierdził także, że kwota dochodzona w tej sprawie została
zatrzymana jako kaucja gwarancyjna w oparciu o odrębną umowę i tym samym
nie może być poczytywana jako część wynagrodzenia, a za zapłatę tylko
wynagrodzenia pozwany inwestor odpowiada na podstawie art. 6471
§ 5 k.c.
Powołując się na dotychczasowe swe stanowisko Sąd Apelacyjny stwierdził,
że nie zaaprobował stanowiska Sądu I instancji, iż dochodzona przez powoda
należność stanowi niewypłaconą mu część wynagrodzenia, ponieważ powód
domagał się zwrotu od inwestora kwoty kaucji gwarancyjnej, a odpowiedzialność
inwestora na podstawie art. 6471
§ 5 k.c. została ograniczona wyłącznie do wypłaty
wynagrodzenia, co przesądza o braku przesłanek do uwzględnienia powództwa.
Strona powodowa zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w całości, opierając
skargę kasacyjną na obu podstawach kasacyjnych.
Zarzuty naruszenia prawa materialnego obejmują błędną wykładnię art. 6471
§ 5 i art. 6471
§ 6 k.c. przez uznanie, że kwota zatrzymana z wynagrodzenia na
poczet zabezpieczenia nie stanowi części wynagrodzenia, co powoduje uniknięcie
przez inwestora ponoszenia odpowiedzialności solidarnej na podstawie art. 6471
§ 5 k.c. Zarzut niewłaściwego zastosowania art. 498 k.c. uzasadniono brakiem
dokonania przez strony potrącenia, natomiast zarzut naruszenia art. 65 § 1 i 2 k.c.
uzasadniono niewłaściwą wykładnią oświadczenia woli dokonaną niezgodnie z jego
przesłankami i w konsekwencji nieprawidłowe przyjęcie celu stron wynikającego
z ich umowy.
4
Zarzuty błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania art. 6471
uzasadniono uznaniem tego przepisu za podstawę zawarcia osobnej umowy kaucji
gwarancyjnej, gdy istotą tego przepisu jest ochrona podwykonawców.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej strona skarżąca zarzuciła naruszenie
art. 299 k.p.c. przez nieprzesłuchanie strony powodowej i intepretowanie
postanowień umownych bez poznania woli stron w tym zakresie.
Powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku przez wydanie
orzeczenia reformatoryjnego uwzględniającego powództwo w całości,
a ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu.
Z kolei strona pozwana w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o jej
oddalenie i o zasądzenie od powoda kosztów postępowania kasacyjnego,
akcentując w uzasadnieniu tej odpowiedzi literalną wykładnię art. 6471
§ 5 k.c.,
jako sprowadzającą się do ograniczenia solidarnej odpowiedzialności inwestora
jedynie do zapłaty wynagrodzenia za wykonane roboty.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nietrafnym okazał się zarzut naruszenia art. 299 k.p.c. uzasadniony
nieprzesłuchaniem strony powodowej i interpretowaniem postanowień umownych
bez poznania woli stron.
Skarżący nie wskazuje bowiem w skardze kasacyjnej żadnych faktów
istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, które zostały niewyjaśnione po wyczerpaniu
środków dowodowych lub w ich braku, a są to ustawowe przesłanki zarządzenia
przez sąd przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron na podstawie art. 299
k.p.c. Poznanie rzeczywistej woli stron w wyniku dokonania prawidłowej
interpretacji postanowień umownych nie stanowi wyjaśniania faktów, czego
wymaga art. 299 k.p.c. dla jego zastosowania. Ponadto dokonanie wykładni
oświadczeń woli stron umowy jest także możliwe z zastosowaniem adekwatnych do
tego celu instrumentów przewidzianych w art. 65 § 1 i 2 k.c., bez potrzeby
każdorazowego dopuszczania na podstawie art. 299 k.p.c. dowodu z przesłuchania
stron, a tym bardziej z przesłuchania tylko jednej ze stron.
5
Wobec braku uzasadnionych podstaw do uwzględnienia zarzutu
mieszczącego się w ramach drugiej podstawy kasacyjnej, oceny zarzutów
naruszenia wskazanych w skardze przepisów prawa materialnego należało
dokonać z uwzględnieniem stanu faktycznego przyjętego przez Sąd odwoławczy
za podstawę rozstrzygnięcia.
Rację ma strona skarżąca, że umowa zawarta przez wykonawcę
z podwykonawcą robót budowlanych nie może zawierać takich postanowień,
które ograniczałyby możliwość zastosowania wynikającej z art. 6471
§ 5 k.c.
solidarnej odpowiedzialności inwestora i wykonawcy za zapłatę podwykonawcy
wynagrodzenia za wykonane przez niego roboty budowlane. Ustawodawca
jednoznacznie wprowadził w art. 6471
§ 6 k.c. sankcję nieważności takich
postanowień umownych, które byłyby odmienne od przewidzianych w całym
art. 6471
k.c. norm bezwzględnie obowiązujących, a więc naruszałyby także
i wynikającą z art. 6471
§ 5 k.c. szczególną ochronę prawną wynagrodzenia
należnego podwykonawcy za wykonane roboty budowlane (wyrok SN z dnia
5 września 2012 r., IV CSK 91/12, niepubl.; uchwała SN z dnia 28 czerwca 2006 r.,
III CZP 36/06, OSNC 2007/4/52).
Stanowisko Sądu Apelacyjnego, że zatrzymana przez pozwanego inwestora
kwota tytułem kaucji gwarancyjnej nie stanowi części należnego powodowi
wynagrodzenia, a w konsekwencji, że nie zaistniały przesłanki do uwzględnienia
powództwa na podstawie art. 6471
§ 5 k.c., uznać należy za stanowisko co najmniej
przedwczesne, ponieważ ocena prawna w tym przedmiocie jest wysoce
niejednoznaczna (s. 8 i 9 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Rację ma strona skarżąca, że strony umowy nie użyły w § 8 umowy
sformułowania „kaucja gwarancyjna”, a tymczasem Sąd Apelacyjny przyjmuje,
że w § 8 umowy zastrzeżono utworzenie kaucji gwarancyjnej, przewidując najpierw,
że część wynagrodzenia została uiszczona powodowi przez jej zaliczenie na
poczet kaucji gwarancyjnej, by następnie zaraz stwierdzić, że zatrzymana kaucja
gwarancyjna nie może być poczytywana jako część wynagrodzenia, za zapłatę
którego pozwany ponosi solidarną odpowiedzialność na podstawie art. 6471
§ 5 k.c.
Z kolei w końcowej części uzasadnienia zaskarżonego wyroku Sąd Apelacyjny
6
wręcz zanegował już stanowisko Sądu I instancji, że dochodzona przez powoda
należność stanowi niewypłaconą mu część wynagrodzenia.
Tymczasem z postanowień § 8 ust. 1 i 2 umowy wynika expressis verbis,
że strony zastrzegły wniesienie przez podwykonawcę zabezpieczenia w formie
gwarancji bankowej w wysokości - określonej w umowie na poziomie 10% - części
należnego mu wynagrodzenia brutto, którą w określonych w umowie sytuacjach,
zamawiający uprawniony będzie zatrzymać z wystawionych przez podwykonawcę
faktur VAT w kwocie stanowiącej równowartość 100% zabezpieczenia.
Co prawda, postanowienia umowne określające sposób zabezpieczenia
roszczeń zamawiającego nie należą do elementów przedmiotowo istotnych umowy
o roboty budowlane, jednakże w judykaturze wyrażono trafne stanowisko, które
skład orzekający w niniejszej sprawie podziela, że udzielenie zabezpieczenia
należytego wykonania robót może nastąpić poprzez przyzwolenie zamawiającemu
na niewypłacenie części wynagrodzenia (wyrok SN z dnia 19 stycznia 2011 r.,
V CSK 204/10, niepubl.). Ustalenie więc ad casu charakteru prawnego i kwalifikacji
kwoty udzielonego w taki sposób zabezpieczenia uzależnione jest zatem od
wykładni treści postanowień umowy i ustalenia rzeczywistej woli stron, a więc
wymaga oceny zwłaszcza postanowień § 8 umowy zawartej z podwykonawcą,
z uwzględnieniem przesłanek i kryteriów dokonania takiej oceny określonych w art.
65 § 2 k.c. co do charakteru (statusu) kwot podlegających zatrzymaniu w razie
wystąpienia przesłanek korzystania przez uprawnionego z ustanowionego
zabezpieczenia.
Zarzut skargi kasacyjnej naruszenia przepisu art. 65 § 2 k.c. przez jego
niezastosowanie okazał się więc uzasadniony, zważywszy zwłaszcza na wewnętrzną
sprzeczność ocen prawnych wyrażonych na s. 8 i 9 uzasadnienia zaskarżonego wyroku,
skutkującą brakiem dokonania jednoznacznej kwalifikacji charakteru kwoty zatrzymanej
tytułem zabezpieczenia, a mianowicie raz kwalifikowanej jako stanowiącą część
wynagrodzenia, a innym razem jako niemającej takiego charakteru.
Rację ma także strona skarżąca, że uprawnienie stron umowy do
zastrzegania określonych, w ramach swobody kontraktowej, sposobów
zabezpieczeń nie może prowadzić do wyłączenia albo ograniczenia prawnej
7
ochrony wynagrodzenia należnego podwykonawcom za wykonane przez nich
roboty budowlane, a przewidzianej przepisami art. 6471
§ 5 i § 6 k.c.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c.
kc