Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 456/15
POSTANOWIENIE
Dnia 5 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z wniosku Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w B.
przy uczestnictwie E. N. oraz Prokuratora Prokuratury Okręgowej w K.
o umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym - bez zgody,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 5 listopada 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania E. N.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 10 kwietnia 2015 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) przyznaje ze Skarbu Państwa Sądu Okręgowego w K.
adwokatowi P. H. kwotę 120,- ( sto dwadzieścia) złotych
podwyższoną o stawkę podatku VAT tytułem nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej uczestnikowi w postępowaniu
kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację uczestnika od
postanowienia Sądu Rejonowego, którym wyraził on zgodę na umieszczenie
uczestnika w szpitalu psychiatrycznym bez jego zgody.
Sąd drugiej instancji, po przeprowadzeniu uzupełniającego postępowania
dowodowego ustalił, że uczestnik jest kawalerem, nie pracuje, mieszka
z niepełnosprawną konkubiną, lokal jest w bardzo złym stanie (całkowity brak
mediów, bałagan i fetor). W roku 2012 toczyła się sprawa o umieszczenie
uczestnika w szpitalu psychiatrycznym bez jego zgody, ale wniosek został oddalony
z uwagi na treść opinii biegłego, który rozpoznał u uczestnika osobowość
paranoiczną ale stwierdził, że wymaga on leczenia psychiatrycznego w trybie
ambulatoryjnym a jego zachowanie i funkcjonowanie społeczne nie wyczerpuje
przesłanek określonych w art. 29 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie
zdrowia psychicznego (j.t. z 2011 r., Nr 231, poz. 1375 ze zm., dalej u.o.z.p.) i brak
podstaw do umieszczenia go w szpitalu.
W niniejszej sprawie ten sam biegły rozpoznał u uczestnika chorobę
psychiczną – zespół paranoidalny z utrzymującymi się objawami psychotycznymi
oraz wynikającymi z nich deficytami psycho – społecznymi. Dominują u niego
utrwalone objawy urojeniowe, ksobna i zagrożeniowa ocena rzeczywistości oraz
związane z nią zaburzenia kontroli emocji ze skłonnością do agresji werbalnej,
długotrwale utrzymujące się napięcie, niepokój, drażliwość, zaleganie afektywne.
Funkcjonowanie uczestnika podporządkowane jest doznaniom urojeniowym
a odnośnie do funkcjonowania społecznego jest całkowicie bezkrytyczny.
Stwierdził, że z uwagi na charakter i nasilenie zaburzeń, przebieg linii życiowej,
brak krytycyzmu, potrzebę leczenia psychiatrycznego i przewlekle zaburzonego
funkcjonowania społecznego, uczestnik wymaga systematycznego leczenia
psychiatrycznego w warunkach stacjonarnego oddziału psychiatrycznego w trybie
art. 29 u.o.z.p. Nie podjęcie leczenia spowoduje dalsze, znaczne pogorszenie stanu
zdrowia psychicznego, natomiast istnieje uzasadnione domniemanie, że podjęcie
leczenia spowoduje poprawę zdrowia psychicznego i funkcjonowania społecznego.
W opinii uzupełniającej sporządzonej w toku postępowania apelacyjnego biegły
3
wskazał, odnośnie do pogorszenia stanu zdrowia uczestnika, że nie leczona
psychoza ulega utrwaleniu i jest coraz bardziej trudna do wyleczenia. Przewlekły
proces chorobowy jest wynikiem nie poddania się leczeniu, a leczenie szpitalne
powinno doprowadzić do ograniczenia nasileń urojeniowych i zaburzeń
efektywnych. Na podstawie dowodu z przesłuchania wnioskodawcy Sąd drugiej
instancji ustalił, że uczestnik jest objęty pomocą w formie pracy socjalnej, natomiast
z uwagi na brak zameldowania w B. nie jest objęty pomocą finansową. Ponadto
uczestnik odmawia współpracy z wnioskodawcą, zagraża sobie i innym osobom
poprzez głośne i agresywne zachowanie oraz groźby, że wszystkich pozabija i
powyrzyna. Uczestnik utracił mieszkanie oraz źródło dochodu i utrzymuje się z
dochodów niepełnosprawnej konkubiny, której utrudnia kontakty z pracownikami
wnioskodawcy. W oparciu o zeznania uczestnika Sąd Okręgowy ustalił, że
uczestnik nie podjął leczenia ambulatoryjnego i nie ma poczucia choroby i
konieczności jej leczenia.
Powyższe ustalenia pozwoliły Sądowi odwoławczemu na konkluzję, że
dotychczasowe zachowanie uczestnika, w braku leczenia szpitalnego, spowoduje
znaczne pogorszenie jego stanu zdrowia psychicznego. Zwrócił uwagę, że
w uprzednio rozpoznawanej sprawie z opinii psychiatrycznej wynikało, iż
zachowanie i funkcjonowanie społeczne uczestnika nie wyczerpywało przesłanek
określonych w art. 29 ustawy, natomiast wynikała konieczność systematycznego
leczenia w trybie ambulatoryjnym. W sprawie niniejszej z opinii tego samego
biegłego wynika fakt pogorszenia się stanu zdrowia uczestnika i przewlekłość
schorzenia wynikająca w dużej mierze z odmowy leczenia oraz została także
wykazana agresywność jego zachowania, co uzasadnia uwzględnienie wniosku.
W skardze kasacyjnej od powyższego postanowienia uczestnik wniósł o jego
zmianę i oddalenie wniosku, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił
naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię lub niewłaściwe
zastosowanie art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy, zaś naruszenie przepisów postępowania
mające istotny wpływ na wynik sprawy wywiódł z naruszenia art. 30 ust. 1 ustawy
w zw. z art. 391 § 1 i 382 k.p.c.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Brak podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 30 ust. 1 u.o.z.p.
przez niedołączenie do wniosku orzeczenia lekarza psychiatry szczegółowo
uzasadniającego potrzebę leczenia w szpitalu psychiatrycznym. Skarżący pomija
treść ustępu 3 tego artykułu, który zezwala sądowi na zarządzenie badania osoby,
której dotyczy wniosek, jeżeli orzeczenie lekarskie nie zostało dołączone lecz treść
wniosku lub załączone dokumenty uprawdopodobniają zasadność przyjęcia do
szpitala psychiatrycznego a złożenie orzeczenia nie jest możliwe. Celem tego
przepisu jest umożliwienie sądowi zbadania w uzasadnionych przypadkach, a więc
wtedy gdy choroba psychiczna została uprawdopodobniona, czy istnieją przesłanki
określone w art. 29 u.o.z.p., jeżeli pacjent nie ma poczucia choroby i konsekwentnie
odmawia badania psychiatrycznego. Uprawdopodobnienie wniosku nastąpiło
poprzez wskazanie na sygnaturę sprawy, w której uczestnik był badany
psychiatrycznie z rozpoznaniem zaburzeń paranoicznych, a złożone zaświadczenie
również stwierdzało występowanie u niego paranoi. W toku postępowania uczestnik
postępowania został zbadany przez biegłego, którego sam wybrał i u którego sam
się stawił, został poinformowany o celu badania a nadto był reprezentowany przez
pełnomocnika zawodowego, który nie zgłaszał od strony formalnej żadnych
zastrzeżeń co do sposobu przeprowadzenia badania.
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy przy stosowaniu przepisów
ustawy o ochronie zdrowia psychicznego trzeba uwzględniać jej fundamentalne
założenia (preambuła, art. 2 ust. 2, przepisy szczegółowe) dające osobom
z zaburzeniami psychicznymi gwarancję ochrony ich praw oraz poszanowania ich
sfery wolności i godności osobistej. Ponieważ prawem każdej osoby fizycznej jest
dokonanie oceny zarówno potrzeby, jak i wyboru rodzaju i metod postępowania
leczniczego, przepisy ustawy dopuszczające jego ograniczenie muszą być
wykładane ściśle, a sąd zobowiązany jest przy wydaniu orzeczenia mieć na
względzie jego celowość z punktu widzenia dobra i interesu osoby, której ono
dotyczy (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 1997 r., II CKU 72/96,
OSNC z 1997 r., nr 6 – 7, poz. 84, z dnia 16 kwietnia 2009 r., I CSK 402/08, z dnia
22 kwietnia 2010 r., V CSK 384/09 – nie publ.).
5
Podstawą zaskarżonego orzeczenia był art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy
stanowiący, że do szpitala psychiatrycznego może być przyjęta, bez zgody
wymaganej w art. 22 ustawy, osoba chora psychicznie, której dotychczasowe
zachowanie wskazuje na to, że nie przyjęcie do szpitala spowoduje znaczne
pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego. Zarówno doktryna, jak i judykatura
jednolicie wykłada pojęcie „znacznego pogorszenia stanu zdrowia psychicznego”
przyjmując, że oznacza ono doprowadzenie się przez osobę chorą psychicznie, na
skutek niepodejmowania leczenia, do stanu uniemożliwiającego jej funkcjonowanie
w rodzinie, miejscu zamieszkania lub w pracy, a więc wtedy, gdy następuje
degradacja ról społecznych. Pojęcie to nie obejmuje takiego stanu, kiedy osoba
chora psychicznie wprawdzie zachowuje się w sposób odbiegający od przyjętych
wymogów społecznych, ale ma zachowaną zdolność funkcjonowania w otaczającej
go rzeczywistości społecznej.
Na etapie skargi kasacyjnej wnioskodawca nie kwestionuje, że jest osobą
chorą psychicznie. Wynika to z ustaleń Sądu drugiej instancji opartych na
wnioskach opinii biegłego, który rozpoznał chorobę psychiczną w postaci zespołu
paranoidalnego z utrzymującymi się objawami psychotycznymi oraz wynikającymi
z nich deficytami psycho – społecznymi. Istota problemu sprowadza się do oceny,
czy w sytuacji odmowy podjęcia leczenia ambulatoryjnego i szpitalnego,
nieprzyjęcie wnioskodawcy do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie się jego
zdrowia psychicznego w wyżej wskazanym rozumieniu. Jak słusznie wskazuje sam
skarżący, przewidywanie „znacznego pogorszenia stanu zdrowia” ustawa nakazuje
oprzeć na jego dotychczasowym zachowaniu. Przewidywanie to zawiera więc
element prognozujący, oparty na ocenie jak może wpłynąć brak leczenia
szpitalnego na stan zdrowia osoby chorej psychicznie, przy czym ocena ta musi
uwzględniać ocenę dotychczasowego zachowania chorego i jego zmiany
w aspekcie czasowym oraz wpływ tego zachowania na stan zdrowia w okresie
przed wydaniem orzeczenia. Ustalenie związku przyczynowego odmowy leczenia
ze znacznym pogorszeniem stanu zdrowia w okresie przed wydaniem orzeczenia
pozwala na pewniejszą ocenę co do prognoz takiego pogorszenia w przyszłości.
Nie może być wątpliwości, że stan zdrowia wnioskodawcy od czasu
oddalenia wniosku w poprzednim postępowaniu o wyrażenie przez sąd na leczenie
6
w szpitalu psychiatrycznym bez zgody wymaganej w art. 22 u.o.z.p.
postanowieniem z dnia 22 czerwca 2012 r. sygn. IX RNs …/12 uległ znacznemu
pogorszeniu. Uprzednio ten sam biegły, który orzekał w sprawie niniejszej,
rozpoznał u wnioskodawcy osobowość o cechach paranoicznych z okresowymi
dekompensacjami afektywnymi dotyczącymi sfery emocjonalnej wymagające
leczenia psychiatrycznego w systemie ambulatoryjnym i nie wyczerpujące w sferze
zachowania przesłanek, o których mowa w art. 29 ustawy. Obecnie biegły
rozpoznał u wnioskodawcy chorobę psychiczną, która przeszła w stan przewlekły,
a nie leczona ulegnie utrwaleniu i mając na uwadze zachowanie wnioskodawcy
stwierdził, że brak wnioskowanego leczenia spowoduje znaczne pogorszenie stanu
jego zdrowia. Wnioskodawca odmawia leczenia, nawet w trybie ambulatoryjnym,
zaś jego zachowanie determinowane jest urojeniami, które powodują urojeniową,
ksobną i zagrożeniową oceną rzeczywistości oraz zaburzenia kontroli emocji ze
skłonnością do agresji werbalnej. Wnioskodawca nie funkcjonuje w rolach
społecznych, bo choroba powoduje deficyty społeczne. W dacie orzekania Sądu
drugiej instancji stan całkowicie zdewastowanego mieszkania niepełnosprawnej
konkubiny, w którym mieszka, sposób wykonywania opieki nad nią
uniemożliwiający jakąkolwiek pomoc, stan higieniczny obu tych osób świadczył
o tym, że postęp choroby doprowadził do znacznego pogorszenia możliwości
rozeznania wnioskodawcy w otaczającej go rzeczywistości i dalszej znacznej
degradacji jego zachowania w aspekcie wykonywania ról społecznych,
przekraczając znacznie granicę akceptowalnych zachowań, nawet przy
uwzględnieniu prawa wnioskodawcy do zachowań odbiegających od powszechnie
przyjętych norm. Skarżący kwestionując ocenę zachowania wnioskodawcy
dokonaną przez Sąd Okręgowy koncentruje się na tych, które dotyczą sąsiadów,
natomiast pomija przywołane przez ten Sąd wnioski opinii biegłego co do braku
możliwości jego funkcjonowania społecznego i ustalenia świadczące o takim
zachowaniu, które w wyniku nasilenia się objawów urojeniowych świadczą
o znacznym pogorszeniu stanu zdrowia. Jednym z elementów zachowania,
o którym mowa w art. 29 ust. 1 ustawy jest także odmowa leczenia stwierdzonej
choroby psychicznej, jeżeli można z pewnością stwierdzić, że doprowadzi to do
znacznego pogorszenia stanu zdrowia psychicznego. W tym wypadku, zważywszy
7
na znaczne pogorszenie stanu zdrowia wnioskodawcy w ciągu dwóch lat przed
złożeniem wniosku nie ulega wątpliwości, że brak leczenia szpitalnego, wobec
odmowy leczenia ambulatoryjnego, spowoduje dalsze znaczne pogorszenie stanu
zdrowia poprzez utrwalenie choroby i urojeń a w konsekwencji zachowań, które są
ich wynikiem. Zachowaniem, które na to wskazuje jest zarówno odmowa leczenia,
jak i dalsza degradacja ról społecznych, zwłaszcza w zakresie funkcjonowania
w związku z niepełnosprawną konkubiną, która nie pojmuje właściwie otaczającej
jej rzeczywistości i nie może obronić się przed postępującym w tym okresie,
a obecnie w zasadzie całkowitym, zniszczeniem zarówno swego majątku, jak
i warunków życia codziennego. Wnioskodawca, jak wynika z opisu mieszkania
(demontaż urządzeń doprowadzających wodę, brak ogrzewania, energii
elektrycznej, fetor) i wyjaśnień biegłego, z powodu urojeń nie może i nie będzie
mógł zapewnić jej opieki w najniższym stopniu i minimum warunków do życia.
Sąd drugiej instancji dokonał również oceny skutków orzeczenia pod kątem dobra
uczestnika i podzielić trzeba pogląd, że orzeczenie to zapada w jego interesie i dla
jego dobra.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c., o kosztach rozstrzygając zgodnie z art. 108 § 1 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 i 39821
k.p.c. oraz § 19 ust. 1, § 2 ust. 3, § 11 pkt 3 w zw. § 13 ust. 4
pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. z 2013 r.,
poz. 461 ze zm.).
kc