Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 75/15
UCHWAŁA
Dnia 18 listopada 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa S. sp. z o.o. w M.
przeciwko R. J., T. M., R. S. i I. U.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 18 listopada 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w W.
postanowieniem z dnia 23 czerwca 2015 r.,
"Czy w sprawie o zapłatę przez wierzyciela określonej kwoty
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia i z tytułu naprawienia szkody
wywołanej przeprowadzeniem egzekucji z rzeczy, do której prawo
miała osoba trzecia, wierzyciel może skutecznie podnieść zarzut z art.
527 § 1 k.c. - uznania wobec niego za bezskuteczną czynności
prawnej dłużnika zdziałanej z osobą trzecią, w wyniku której zajęta
następnie egzekucyjnie i sprzedana w toku egzekucji rzecz stała się
własnością osoby trzeciej, przy zmianie pierwotnego żądania
zwolnienia zajętej rzeczy od egzekucji (art. 841 § 1 k.p.c.) na żądanie
zapłaty?"
podjął uchwałę:
W sprawie z powództwa o zapłatę, wytoczonego przez osobę
trzecią przeciwko wierzycielowi w związku z uzyskaniem przez
niego zaspokojenia z przedmiotu majątkowego w wyniku
czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela,
możliwe jest podniesienie zarzutu bezskuteczności tej czynności
(art. 531 § 1 k.c.).
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w W. wyrokiem z dnia 4 listopada 2014 r. oddalił powództwo
S. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przeciwko R. J., T. M., R. S. i I. U. o
zapłatę.
Sąd ten ustalił, że powódka na podstawie umowy sprzedaży z dniu 4 maja
2011 r. nabyła od dłużnika pozwanych – O. spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością ruchomość w postaci hali namiotowej. Hala ta, została zajęta w
toku postępowania egzekucyjnego prowadzonego z wniosku pozwanych przeciwko
spółce O., jako że komornik uznał, iż ruchomość ta pozostawała we władaniu
dłużnika. Suma uzyskana ze sprzedaży licytacyjnej zajętej ruchomości została
podzielona między pozwanych proporcjonalnie do egzekwowanych należności. W
tym stanie rzeczy powódka wystąpiła przeciwko pozwanym z powództwem o
zapłatę określonych kwot pieniężnych stanowiących rekompensatę uszczerbku
doznanego wskutek utraty własności zlicytowanej ruchomości; w stosunku do
jednego z pozwanych pierwotnie zgłosiła żądanie zwolnienia zajętego przedmiotu
spod egzekucji. Pozwani zgłosili w toku procesu zarzut bezskuteczności względem
nich umowy sprzedaży z dnia 4 maja 2011 r. podnosząc, że czynność ta została
dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, przy czym dłużnik miała tego świadomość
a powódka o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się
dowiedzieć.
Sąd Rejonowy uznał za usprawiedliwiony zarzut pozwanych i stanął
na stanowisku, że byli oni uprawnieni do zaspokojenia się z przedmiotu, który -
w następstwie umowy sprzedaży uznanej za bezskuteczną - wyszedł z majątku
dłużnika.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację powódki od powyższego wyroku,
powziął wątpliwości sformułowane w zagadnieniu prawnym przedstawionym
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z uzasadnienia postanowienia przedstawiającego zagadnienie prawne
do rozstrzygnięcia wynika, że Sąd Okręgowy nie dostrzegł przeszkód
3
uniemożliwiających wierzycielowi skuteczne podniesienie zarzutu opartego
na art. 527 k.c. w sprawie o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji (art. 841
§ 1 k.c.). Stanowisko to - w świetle art. 531 § 1 k.c. - nie budzi zastrzeżeń, skoro
zgodnie z tym przepisem, uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika
dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela następuje w drodze powództwa lub
zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść
majątkową. W piśmiennictwie powszechnie przyjmuje się, że podniesienie zarzutu
pauliańskiego w procesie wszczętym przez osobę trzecią powództwem
ekscydencyjnym skierowanym przeciwko wierzycielowi jest dopuszczalne
a niekiedy uznaje się ten środek obrony wręcz za jedyny możliwy.
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczą możliwości skutecznego
podniesienia tego zarzutu w sprawie o zapłatę przez wierzyciela określonej kwoty
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia lub odszkodowania za szkodę wywołaną
przeprowadzeniem egzekucji z rzeczy, do której prawa miała osoba trzecia.
Ich źródłem jest odmienność charakteru powództwa o ukształtowanie stosunku
prawnego oraz powództwa o świadczenie; uwzględnienie pierwszego wymaga
wydania wyroku konstytutywnego, zaś drugiego - wyroku deklaratywnego.
W orzecznictwie można spotkać się z poglądem wykluczającym
dopuszczalność skorzystania w procesie o świadczenie z zarzutu opartego
na prawie stanowiącym podstawę powództwa o ukształtowanie. Stanowisko takie
zajął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 marca 2001 r., III CZP 54/2000, (OSNC
2001, nr 10, poz. 145), uznając, że żądanie, o którym mowa w art. 3571
k.c.,
pozwany może zgłosić jedynie w pozwie wzajemnym. Zapatrywanie to zostało
uzasadnione specyfikę uregulowania zawartego w art. 3571
k.c. i stwierdzeniem,
że gdyby zarzut podniesiony na podstawie tego przepisu mógł stanowić podstawę
ukształtowania przez sąd stosunku zobowiązaniowego stron przez oznaczenie
sposobu wykonania zobowiązania lub określenia wysokości dochodzonego
świadczenia, to - bez zgłoszenia odpowiednio umotywowanego żądania –
nie mogłoby nastąpić rozwiązanie umowy i orzeczenie o rozliczeniach wynikających
z takiego rozstrzygnięcia między stronami.
4
Trudno jednak nie dostrzec, że argumenty przytoczone w powołanym
orzeczeniu nie mogą być uznane za pomocne przy wykładni art. 531 § 1 k.c.;
przepis ten wyraźne upoważnia wierzyciela do żądania uznania czynności prawnej
za bezskuteczną w drodze zarzutu a weryfikacja przesłanek uzasadniających jego
uwzględnienie nie nastręcza trudności ani na etapie wydania wyroku, ani przy
ocenie jego skutków. Sąd nie orzeka o tym zarzucie wprost, lecz ocenia go jako
przesłankę rozstrzygnięcia; uznając ten zarzut za usprawiedliwiony, wydaje wyrok
oddalający powództwo z uwagi na jego bezzasadność spowodowaną skutecznym
powołaniem się na prawo zwalniające z obowiązku podporządkowania się żądaniu
powoda.
Odnosząc się do zastrzeżeń podniesionych przez Sąd Okręgowy, trzeba
podkreślić, że ustawodawca nie wprowadził również żadnego ograniczenia co do
tego, w jakiego rodzaju sprawach wierzyciel może w drodze zarzutu domagać się
uznania czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego. Należy zatem
uznać, że możliwość taka istnieje w każdej sprawie, w której osoba trzecia domaga
się od pozwanego wierzyciela respektowania swoich uprawnień do korzyści
majątkowej uzyskanej od dłużnika, a więc także w przypadku zgłoszenia przez
osobę trzecią wobec wierzyciela żądania zapłaty określonej kwoty pieniężnej –
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia albo z tytułu naprawienia szkody –
w związku z tym, że w postępowaniu egzekucyjnym uzyskał on już zaspokojenie
z przedmiotu, który wskutek czynności prawnej dłużnika trafił do jej majątku.
Uznanie tego zarzutu za zasadny prowadzi do stwierdzenia, że korzyść uzyskana
przez wierzyciela nie jest bezpodstawna i nie stanowi rezultatu działania
bezprawnego.
W świetle przedstawionych argumentów, nie można przyjąć,
że dopuszczalność obrony za pomocą zarzutu pauliańskiego może kształtować się
różnie w zależności od tego, czy zarzut ten zostaje podniesiony w sprawie
z powództwa o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji, czy też - po zmianie
tego powództwa lub bez takiej zmiany - w sprawie o zapłatę. Przyjęcie odmiennego
zapatrywania, zakładającego że w pierwszym przypadku zarzut taki mógłby zostać
skutecznie zgłoszony, zaś w drugim możliwość taka byłaby wyłączona, nie tylko nie
znajduje usprawiedliwienia w brzmieniem art. 531 § 1 k.c., ale prowadziłoby do
5
trudnych do zaakceptowania wniosków; umożliwiałoby bowiem osobie trzeciej
podejmowanie działań instrumentalnych, pogarszających położenie wierzyciela.
Uzyskanie zaspokojenia egzekucyjnego przez pozwanego wierzyciela w toku
sprawy z powództwa ekscydencyjnego uprawniałoby osobę trzecią do
przekształcenia tego - zdezaktualizowanego - powództwa w powództwo o zapłatę,
w którym podniesienie zarzutu pauliańskiego nie byłoby możliwe, mimo braku
zmiany okoliczności świadczących o uprawnieniu pozwanego wierzyciela
do przeprowadzenia egzekucji. Taką wykładnię art. 531 § 1 k.c., dopuszczającą
osłabienie efektywności obrony wierzyciela w drodze zarzut, należy stanowczo
odrzucić.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. orzekł,
jak w uchwale.
kc