Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 620/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa A. M.
przeciwko K. J., S. P. i Syndykowi masy upadłości "O." Sp. z o.o. w upadłości
likwidacyjnej we W.
o usunięcie niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w księdze
wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 17 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego we W.
z dnia 3 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu we W. do ponownego rozpoznania pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
W sprawie z powództwa A. M. przeciwko K. J., S. P. i O. sp. z o.o. we W.
o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym
w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, Sąd Rejonowy we W.
wyrokiem z dnia 26 września 2012 r. uzgodnił treść księgi wieczystej nr […]
prowadzonej przez Sąd Rejonowy we W. dla nieruchomości położonej we W. przy
ul. T. nr […] z rzeczywistym stanem prawnym w ten sposób, że w dziale II tej księgi
w miejsce O. sp. z o.o. wpisał prawo własności na rzecz powoda A. M. W
motywach rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy ustalił, że w dniu 9 marca 2007 r. T. M.
oraz pozwani K. J. i S. P. zawarli przedwstępną umowę sprzedaży nieruchomości,
o której mowa na wstępie. Pozwani zobowiązali się kupić tę nieruchomość na
współwłasność, w udziałach po ½, za cenę 9.281.400 zł, z czego kwota 300.000 zł
została wręczona tytułem zadatku. Kwotę 2,5 mln zł nabywcy mieli zapłacić w dniu
zwarcia umowy przyrzeczonej, kwotę 3.240.700 zł - w ciągu roku od dnia
podpisania umowy przyrzeczonej i kwotę kolejną - 3.240.700 zł w ciągu dwóch lat
od dnia podpisania umowy przyrzeczonej. Umowę przyrzeczoną strony miały
zawrzeć w ciągu siedmiu dni od uprawomocnienia się miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego, nie później niż do 31 grudnia 1007 r.; za ich
zgodą termin ten mógł być przesunięty. W § 7 umowy pozwani zobowiązali się
ustanowić w umowie przyrzeczonej, na nieruchomości hipotekę zabezpieczającą
pozostałą do uiszczenia część ceny. W dniu 17 kwietnia 2007 r. T. M. złożył
oświadczenie o odstąpieniu od umowy, pozwani poinformowali go, że oświadczenie
to jest bezskuteczne. Kolejny raz T. M. złożył oświadczenie o odstąpieniu od
umowy w dniu 30 lipca 2007 r. z uwagi na uprawomocnienie planu
zagospodarowania przestrzennego i niezachowanie przez pozwanych terminu do
zawarcia umowy definitywnej. W dniu 5 października 2007 r. K. J. i S. P., powołując
się na przysługujące im z umowy przedwstępnej roszczenie, wnieśli przeciwko T. M.
pozew o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli. Wyrokiem z dnia 26 marca
2008 r. w sprawie oznaczonej sygn. I C …/07, Sąd Okręgowy zobowiązał T. M. do
złożenia oświadczenia, że sprzedaje K. J. i Sł. P. udziały po ½ części w opisanej
3
nieruchomości, za cenę 9.284.400 zł, płatną w terminach wyżej wskazanych; w
pozostałej części powództwo zostało oddalone. Apelacja T. M. od tego wyroku
została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 28 stycznia 2009 r. W dniu
30 stycznia 2009 r. wyrokowi temu została nadana klauzula wykonalności w
zakresie kosztów procesu w obu instancjach. Strony korespondowały ze sobą
celem ustalenia warunków sfinalizowania umowy. W dniu 17 lipca 2009 r. T. M.
oświadczył, że w związku z niewykonaniem przez pozwanych zobowiązań
zaciągniętych w umowie przedwstępnej, pomimo wezwania do jej wykonania, na
podstawie art. 394 § 1 k.c. odstąpił od umowy; pozwani oświadczenie to uznali za
bezskuteczne. T. M. podtrzymał swoje oświadczenie, czego pozwani również nie
zaaprobowali. W dniu 7 września 2009 r. pełnomocnik T. M. przesłał pozwanym
jego kolejne oświadczenie o odstąpieniu od umowy na podstawie art. 491 § 1 k.c.
W piśmie z dnia 21 września 2009 r. T. M. wezwał pozwanych do zapłaty 2,5 mln zł.
Następnie, 1 października 2009 r. oświadczył, że od umowy odstąpił na podstawie
art. 491 § 1 k.c.
T. M. zmarł 17 lipca 2010 r., a spadek po nim nabył powód. Pozwani w dniu
2 marca 2011 r. złożyli w formie aktu notarialnego oświadczenie, że kupują
przedmiotową nieruchomość na współwłasność w częściach równych i w akcie
notarialnym w zakresie niezapłaconej części ceny poddali się egzekucji.
Do depozytu notarialnego złożyli kwotę 2,5 mln zł, to jest wymagalną na datę tego
oświadczenia część ceny, celem jej przekazania powodowi. Pozwanych wpisano
w księdze wieczystej jako współwłaścicieli nieruchomości w dniu 21 marca 2011 r.
i w tym dniu zawarli oni ze spółką O. sp. z o.o. we W. umowę przedwstępną
sprzedaży przedmiotowej nieruchomości, a powód polecił przelać z depozytu na
podane przez siebie konto kwotę 2,5 mln zł. W dniu 20 kwietnia 2011 r. pozwani
sprzedali spółce O. sp. z o. o. we W. nieruchomość, o której mowa. Powód wystąpił
o nadanie aktowi notarialnemu z dnia 2 marca 2011 r. klauzuli wykonalności w
zakresie płatności przez pozwanych ceny. Wszczęta została również egzekucja z
wniosku pozwanej K. J. przeciwko Spółce o zapłatę ceny sprzedaży. Ta spółka
figuruje w księdze wieczystej jako właściciel nieruchomość.
Dokonując oceny prawnej ustalonego stanu faktycznego Sąd Rejonowy
wskazał, że skoro strony w umowie ustaliły, że umowa definitywna zostanie
4
zawarta w okresie pomiędzy dniem zawarcia umowy przedwstępnej a datą
31 grudnia 2007 r. to znaczy w ciągu dziewięciu miesięcy i 22 dni, to ten sam czas
liczy się i dla pozwanych, poczynając od daty uprawomocnienia się wyroku
wydanego w sprawie I C …/07 czyli od 28 stycznia 2009 r.; czas ten upłynął
z dniem 19 listopada 2009 r. Z tą datą roszczenie względem nich stało się
wymagalne i rozpoczął bieg roczny termin zawity na złożenie przez nich
oświadczenia o nabyciu nieruchomości. Termin ten upłynął w grudniu 2010 r.,
tymczasem oświadczenie o nabyciu nieruchomości złożyli oni w dniu 2 marca
2011 r., a więc po upływie terminu zawitego. Ponadto, składając to oświadczenie,
pozwani nie dysponowali tytułem wykonawczym, to jest zaopatrzonym w klauzulę
wykonalności wyrokiem z dnia 26 marca 2008 r. wydanym w sprawie IC …/07, co
było niezbędne wobec ich obowiązku spełnienia świadczenia wzajemnego
w postaci obowiązku zapłaty T. M. pierwszej raty ceny (art. 1047 § 2 k.p.c. w
związku z art.786 k.p.c.). Wobec braku klauzuli wykonalności, skutki oświadczenia
woli T. M., które zostały odroczone do czasu nadania temu wyrokowi klauzuli
wykonalności, nie powstały. Tak, więc złożenie przez pozwanych oświadczenia w
dniu 2 marca 2011 r. na podstawie wyroku nie zaopatrzonego w klauzulę
wykonalności nie spowodowało przejścia na nich własności nieruchomości. Brak
skutku rzeczowego tej czynności powodował, że powództwo było uzasadnione.
Na skutek apelacji pozwanych, Sąd Okręgowy we W. wyrokiem z dnia 3
grudnia 2013 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo. W ocenie tego Sądu
wyrok wydany w sprawie IC …/07 zastępował nie tylko oświadczenie woli T. M., ale
jego uprawomocnienie skutkowało zawarciem umowy między stronami. Wyrok taki
powinien być podstawą wpisania powodów do księgi wieczystej jako
współwłaścicieli nieruchomości. Ponadto, nie miał zastosowania art. 1047 § 2 k.p.c.
w związku z art. 786 k.p.c. ponieważ oświadczenie T. M. nie było uzależnione od
zapłaty kwoty 2,5 mln zł, pozwani mieli ją zapłacić w dacie zawarcia umowy
definitywnej. Nie jest zaś świadczeniem wzajemnym samo złożenie oświadczenia
przez wierzyciela.
Ponadto Sąd Okręgowy wskazał, że nawet stanowisko odmienne to jest
przyjęcie, że wyrok w sprawie IC …/07 zastępuje tylko oświadczenie dłużnika, nie
prowadziłoby do innego rozstrzygnięcia. Złożenie oświadczeń przez pozwanych
5
(powodów w sprawie IC …/07) było ich uprawnieniem i nie rodziło po stronie T. M.
roszczenia z umowy przedwstępnej. Po wyroku w powołanej sprawie przysługiwało
im uprawnienie prawokształtujące do złożenia oświadczenia, a nie obowiązek
złożenia takiego oświadczenia w terminie rocznym. Powód nie występując na drogę
sądową celem zobowiązania pozwanych do złożenia oświadczenia utracił
możliwość przymusowej realizacji ich zobowiązania, gdyż jego roszczenie wygasło.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego opartej na obu
podstawach z art. 398 3
§ 1 k.p.c. powód, zaskarżając wyrok w całości zarzucił:
w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego naruszenie art. 10 ust. 1
ustawy o księgach wieczystych i hipotece w związku z art. 64 i art. 390 § 2 k.c. oraz
art. 389 § 2 w związku z art. 390 § 3 w związku z art. 3531
k.c.
W ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzucił naruszenie art. 1047
§ 1 i 2 w związku z art. 786 k.p.c. oraz naruszenie art. 365 § 1 k.p.c. w odniesieniu
do postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 31 stycznia 2011 r. oddalającego
wnioski pozwanych o wpisanie ostrzeżenia i zawierającego w uzasadnieniu
wypowiedź, że wyrok w sprawie IC …/07 nie przenosi prawa własności na rzecz
pozwanych, a jedynie zastępuje oświadczenie T. M.
We wnioskach kasacyjnych pozwany domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania
ewentualnie uchylenia wyroku i orzeczenia co do istoty sprawy, a więc oddalenia
apelacji pozwanych od wyroku Sądu pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotnie wpływająca na stan sprawy, wymagająca uwzględnienia przez Sąd
Okręgowy jest okoliczność, że pozwany to jest spółka O. sp. z o.o. we W. pozostaje
w upadłości likwidacyjnej ogłoszonej postanowieniem Sądu z dnia 15 stycznia 2014
r. i syndyk masy upadłości tej Spółki sprzedał w dniu 30 marca 2015 r. sporną
nieruchomość K. P.
Odnosząc się do zarzutów skargi kasacyjnej zauważyć należy, że art. 64 k.c.
określa skutki materialnoprawne stwierdzenia orzeczeniem sądowym obowiązku
złożenia oświadczenia woli, a jego odpowiednikiem procesowym jest art. 1047 k.p.c.
Na gruncie tych przepisów w orzecznictwie, a także w doktrynie, sformułowano
poglądy, że powód, który powołuje się na obowiązek pozwanego złożenia
6
określonego oświadczenia woli może w procesie żądać nie tylko orzeczenia o tym
obowiązku, ale także stwierdzenia, że łączy go z pozwanym umowa określonej
treści. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy, początkowo w uchwale składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66 (OSNC
z 1968 r., nr 12, poz.199), następnie w innych orzeczeniach (por. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 2002 r. II CKN 997/00, OSNC 2003/6/85
i z dnia 20 kwietnia 2006 r. III CSK 37/06, OSNC 2007/2/29, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 czerwca 2009 r. I CSK 24/09, nie publ.). W uchwale z dnia
7 stycznia 1967 r. Sąd Najwyższy przyjął, że prawomocne orzeczenie sądu
stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli
zastępuje to oświadczenie. Jeżeli jednak oświadczenie takie ma stanowić składnik
umowy, jaka ma być zawarta pomiędzy stronami, do zawarcia umowy konieczne
jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem
wymaganej formy. Nie dotyczy to zawarcia umowy przyrzeczonej w wykonaniu
umowy przedwstępnej (art. 390 § 2 k.c.) oraz sytuacji, gdy sąd uwzględnia
powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie
z żądaniem pozwu; w takich przypadkach orzeczenie sądu stwierdza zawarcie
umowy i zastępuje tę umowę.
Nie można nie dostrzec, że powyższe stanowisko nie jest powszechnie
aprobowane. W okolicznościach sprawy nie ma jednak potrzeby rozważania
argumentów zwolenników i przeciwników wykładni dokonanej przez Sąd Najwyższy
w powołanej uchwale. Było bowiem niewątpliwe, że w sprawie IC …/07 K. J. i S. P.
domagali się zobowiązania T. M. złożenia oświadczenia woli o treści obszernie
opisanej w pozwie, uzupełnionej następnie w piśmie procesowym z dnia 15
listopada 2007 r., obejmującej również stwierdzenie, że T. M. sprzedaje a oni tę
nieruchomość kupują; takie sformułowanie ujęte w petitum pozwu wskazywało na
dążenie powodów do uzyskania wyroku zastępującego umowę. Tymczasem wyrok
wydany w powołanej sprawie zobowiązał T. M. do złożenia oświadczenia woli, że
sprzedaje opisaną nieruchomość ze wskazaniem sposobu zapłaty ceny, w
pozostałej zaś części powództwo zostało oddalone. Skonfrontowanie treści żądania
z rozstrzygnięciem nie pozwala przyjąć, że wyrok, mimo że powództwo zmierzało
do realizacji roszczenia z umowy przedwstępnej, zastąpił oświadczenia obu stron.
7
Brak było więc podstaw do przyjęcia fikcji prawnej, że z chwilą uprawomocnienia
się tego wyroku doszło między stronami procesu do zawarcia umowy przenoszącej
własność nieruchomości.
W sytuacji gdy wyrok zastępuje tylko oświadczenie woli dłużnika, a więc
w sytuacji z jaką mamy do czynienia w sprawie, powstaje wątpliwość tak co do
sposobu jak i terminu w jakim dotychczasowy wierzyciel obowiązku dochodzonego
w procesie, powinien złożyć własne oświadczenie woli. Jeżeli bowiem sąd
uwzględnił powództwo w zakresie innym niż żądał powód, brak jest podstaw do
przyjęcia, że przez wniesienie pozwu wyraził on wolę zbieżną z zastąpioną
orzeczeniem wolą pozwanego. Umowa dojdzie do skutku dopiero z chwilą złożenia
odpowiedniego oświadczenia woli przez powoda, z zachowaniem wymaganej dla
danej czynności prawnej formy. Oznacza to, że powód, który legitymuje się
prawomocnym wyrokiem stwierdzającym obowiązek pozwanego złożenia
oświadczenia woli, powinien złożyć własne oświadczenie woli, które wspólnie
z oświadczeniem pozwanego doprowadzi do połączenia tych osób umową. Ustawa
nie wskazuje jednak terminu, w ciągu którego takie oświadczenie powód powinien
złożyć. Powstaje zatem pytanie czy ma to oznaczać, że po prawomocnym
zakończeniu procesu pozwany może dowolnie długo pozostawać w niepewności
co do treści stosunku prawnego łączącego go z dotychczasowym powodem.
Zagadnienie to nie zostało jednoznacznie rozstrzygnięte ani w nauce ani
w orzecznictwie. Wydaje się, że zgodne jest jedynie stanowisko, iż w tym zakresie
występuje luka w prawie, którą należałoby wypełnić w drodze analogii.
W postanowieniu z 20 kwietnia 2006 r. III CSK 37/06 (OSNC 2007/2/29),
Sąd Najwyższy stwierdził, że art. 125 § 1 k.c. nie ma zastosowania do orzeczeń,
o których mowa w art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c., gdyż z chwilą prawomocności
orzeczenia zobowiązującego do złożenia oświadczenia woli, z uwagi na działanie
fikcji złożenia oświadczenia tak przez pozwanego jak i przez powoda, gaśnie
zarówno obowiązek pozwanego, jak i odpowiadające mu roszczenie powoda.
Pogląd ten został sformułowany w nawiązaniu do stanowiska wyrażonego
w uchwale z 7 stycznia 1967 r., zakładającego, że orzeczenie sądu może
zastępować umowę. Na wygaśnięcie roszczenia A. M. powołał się również Sąd
Okręgowy. Pogląd ten nie jest jasny, został wypowiedziany przez Sąd Okręgowy
8
przy założeniu innym niż uczynił to Sąd Najwyższy w uchwale, mianowicie przy
założeniu, że wyrok wydany w sprawie IC …/07 rozstrzyga tylko o obowiązku
pozwanego T. M. Ponieważ pogląd o wygaśnięciu roszczenia jest konsekwencją
stwierdzenia, że następuje to wówczas gdy roszczenie zostaje skonsumowane
(zaspokojone), o wygaśnięciu roszczeń powoda do pozwanego i pozwanego do
powoda można mówić w sytuacji gdy wyrok zastępuje umowę. Natomiast w sytuacji
gdy wyrok zastępuje tylko oświadczenie woli pozwanego, gaśnie tylko roszczenie
dochodzone czyli roszczenie powoda do pozwanego. W okolicznościach sprawy
było to roszczenie powodów ze sprawy IC …/07 czyli K. J. i S. P. do T. M.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 19 czerwca 2002 r. II CKN 997/00 Sąd
Najwyższy wskazał, że w sytuacji gdy wyrok zastępuje tylko oświadczenie woli
pozwanego, sąd stwierdzając obowiązek złożenia tylko jednego oświadczenia woli,
powinien, stosując w drodze analogii przepis art. 1047 § 2 k.p.c., zakreślić
powodowi termin do złożenia korelatywnego oświadczenia woli. Prowadziłoby to do
sytuacji, w której wyrokowi zawierającemu oświadczenie pozwanego zostałaby
nadana klauzula wykonalności (ze skutkiem wynikającym z tego przepisu)
dopiero po wykazaniu, że powód złożył odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie
i w oznaczonym terminie własne oświadczenie woli (art. 786 § 1 k.p.c.).
Wyrok wydany w procesie oznaczonym sygn. IC …/07 nie zakreśla
powodom terminu do złożenia przez nich ich oświadczenia woli. Podzielić należy
przy tym stanowisko Sądu Okręgowego, że wskazana w tym wyroku cena
z przyrzeczonej umowy sprzedaży nie może być uznana za świadczenie wzajemne
powodów wymagające nadania temu wyrokowi klauzuli wykonalności ze skutkami z
art. 1047 § 2 k.p.c. Brak terminu, o którym wyżej mowa skłania do poszukiwania
innego rozwiązania. W ramach tych poszukiwań można założyć, że w sytuacji gdy
wyrok zastępuje tylko oświadczenie woli jednej strony, stan związania stron umową
przedwstępną utrzymuje się, a od wykonania umowy uchyla się tym razem druga
strona. Środkiem obrony, przy wykorzystaniu którego pozwany mógłby dochodzić
rozstrzygnięcia wątpliwości, jakie rodzą się w rozważanej sytuacji, po wydaniu
przeciwko niemu prawomocnego wyroku stwierdzającego, że ma obowiązek złożyć
określone oświadczenie woli, byłoby więc wystąpienie z powództwem
o zobowiązanie dotychczasowego powoda do złożenia takiego oświadczenia woli,
9
które powinno korespondować z jego oświadczeniem woli już złożonym -
zastosowanie w takim wypadku w drodze analogii art. 390 § 2 k.c. nie powinno
budzić wątpliwości. Założenie, że sytuacja uzasadnia analogiczne stosowanie
przepisów dotyczących realizacji roszczeń z umowy przedwstępnej pozwala
następnie stwierdzić, iż z powództwem o złożenie oświadczenia woli
dotychczasowy pozwany mógłby wystąpić w terminie wynikającym z art. 390 § 3
k.c., przy przyjęciu, że roczny termin należałoby liczyć od daty zakreślonej
w wezwaniu do złożenia takiego oświadczenia woli skierowanym przez
dotychczasowego pozwanego do dotychczasowego powoda (art. 389 § 1 zdanie 1
k.c.).
Wypadki, w których nie dojdzie do wytoczenia przez dotychczasowego
pozwanego powództwa o złożenie oświadczenia woli, wydają się być jednak
częstsze. Zaniechanie wystąpienia z powództwem nie może oznaczać, że stan
nieskładania przez dotychczasowego powoda oświadczenia woli niezbędnego do
zawarcia umowy można akceptować bez ograniczeń w czasie, a więc, że postawa
taka, tylko dlatego, że nie ciąży na nim obowiązek a jedynie ma on uprawnienie do
złożenia oświadczenia woli, nie wywołuje skutków prawnych. W ocenie Sądu
Najwyższego w składzie rozstrzygającym sprawę, nie ma przeszkód dla przyjęcia
w drodze analogii, że powód, w sytuacji gdy sąd w wyroku nie oznaczy terminu,
oświadczenie niezbędne dla wywołania skutku zawarcia umowy powinien złożyć
przed upływem roku od dnia, który został oznaczony w wezwaniu do złożenia
takiego oświadczenia woli skierowanym do niego przez dotychczasowego
pozwanego, a jeżeli wezwania nie było - przed upływem roku od dnia, w którym
wyrok stwierdzający obowiązek pozwanego do złożenia oświadczenia woli stał się
prawomocny (art. 390 § 3 k.c.). Oświadczenie złożone po tym terminie nie wywołuje
skutków prawnych (art. 389 § 2 in fine k.c.).
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
i art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.
10
eb