Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 77/15
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 16 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Jacek Gudowski
SSN Wojciech Katner
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Bogumiła Ustjanicz
SSN Mirosława Wysocka
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 grudnia 2015 r.
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Wojciecha Kasztelana,
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Prokuratora Generalnego
we wniosku z dnia 6 sierpnia 2015 r.,
"Czy roszczenie przewidziane w przepisie art. 140 § 1 k.r.o. jest
roszczeniem alimentacyjnym, czy też cywilnym roszczeniem
regresowym o prawa majątkowe?"
podjął uchwałę:
Roszczenie przewidziane w art. 140 § 1 k.r.o. nie jest
roszczeniem o świadczenie alimentacyjne.
2
UZASADNIENIE
Prokurator Generalny wskazał we wniosku, że w orzecznictwie Sądu
Najwyższego występują dwa przeciwstawne kierunki wykładni art. 140 § 1 k.r.o.
Według pierwszego, przewidziane w tym przepisie roszczenie ma charakter
alimentacyjny, zgodnie zaś z drugim jest to cywilne roszczenie zwrotne (regresowe).
Wyjaśnienie tej rozbieżności w wykładni art. 140 § 1 k.r.o. ma - zdaniem
Prokuratora Generalnego - znaczenie w zakresie oceny dopuszczalności
wniesienia skargi kasacyjnej, jest ona bowiem niedopuszczalna w sprawach
o alimenty (art. 3982
§ 2 pkt 1 k.p.c.), natomiast w sprawach o prawa majątkowe
jedną z przesłanek skargi kasacyjnej jest wykazanie wartości przedmiotu
zaskarżenia nie niższej niż 50 000 zł (art. 3982
§ 1 zd. 1 k.p.c.). Prokurator
Generalny podkreślił następnie, że w przepisach art. 137 § 1 i art. 140 § 2 k.r.o.
zamieszczono odrębne regulacje dotyczące przedawnienia roszczenia
o świadczenie alimentacyjne i roszczenia zwrotnego. Wprawdzie w obu wypadkach
termin przedawnienia roszczeń wynosi trzy lata, to podzielając pogląd,
że roszczenie przewidziane w art. 140 § 1 k.r.o. jest roszczeniem alimentacyjnym,
art. 140 § 2 k.r.o. byłby zbędny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 140 § 1 k.r.o. stanowi, że osoba, która dostarcza drugiemu środków
utrzymania lub wychowania, nie będąc do tego zobowiązana albo będąc
zobowiązana z tego powodu, że uzyskanie na czas świadczeń alimentacyjnych od
osoby zobowiązanej w bliższej lub w tej samej kolejności byłoby dla uprawnionego
niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami, może żądać zwrotu
od osoby, która powinna była te świadczenia spełnić. Przepis ten, mimo różnic
terminologicznych i konstrukcyjnych, odpowiada treścią art. 1221
k.z., zgodnie
z którym ten, kto dostarczał drugiemu środków utrzymania lub wychowania, nie
będąc do tego zobowiązanym albo będąc zobowiązanym dopiero w dalszej
kolejności, nabywał z mocy ustawy jego roszczenie względem osoby, na której
ciążył obowiązek alimentacyjny.
W orzeczeniu z dnia 11 września 1951 r., C 386/50 (OSNC 1952, nr 2,
3
poz. 52) Sąd Najwyższy przyjął, że roszczenie alimentacyjne, z chwilą przejścia
z mocy ustawy na inną osobę, traci swój charakter roszczenia alimentacyjnego
sensu stricto, wskutek czego nie można do niego przy egzekucji stosować
przewidzianego w art. 575 dawnego k.p.c. uprzywilejowania roszczeń
alimentacyjnych.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 kwietnia 1970 r., III CRN 41/70 (OSNCP
1971, nr 1, poz. 7) podkreślił, że charakter roszczeń zwrotnych jest inny
niż roszczeń alimentacyjnych w rozumieniu art. 128 i 135 k.r.o. Odrębny charakter
roszczeń zwrotnych w zestawieniu z roszczeniami alimentacyjnymi wyraża się
w tym, że są one roszczeniami czysto majątkowymi, co wyłącza stosowanie do nich
przepisów prawa rodzinnego i kodeksu postępowania cywilnego, odnoszących się
do alimentów. Jednocześnie, jakkolwiek jest to roszczenie cywilne czysto
majątkowe, to jednak jego granice wyznacza nie tylko wysokość spełnionego
świadczenia, ale wspomniane już kryteria, na których opiera się unormowanie
art. 135 § 1 k.r.o.
W wyroku z dnia 13 stycznia 1982 r., III CRN 301/81 (OSNCP 1982, nr 5-6,
poz. 90) Sąd Najwyższy stwierdził, że przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie z art.
140 k.r.o. jest czysto majątkowe roszczenie cywilne i w związku z tym
niewyposażone w przywileje przysługujące roszczeniom alimentacyjnym.
Według postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 2001 r., I CKN
1180/00 (OSNC 2001, nr 7-8, poz. 112), nie budzi wątpliwości, że przewidziane
w art. 140 k.r.o. roszczenia regresowe osoby, które dostarczyła uprawnionemu do
alimentów środków utrzymania zamiast zobowiązanego do świadczeń
alimentacyjnych, są roszczeniami czysto majątkowymi, odmiennymi od roszczeń
alimentacyjnych. Oznacza to, że do roszczeń zwrotnych nie mają zastosowania
przepisy materialnoprawne i procesowe dotyczące uprzywilejowania roszczeń
alimentacyjnych.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 stycznia 2002 r., III CZP 77/01
(OSNC 2002, nr 11, poz. 139) uznał, że przy zróżnicowanych poglądach doktryny
i orzecznictwa co do charakteru rozważanego roszczenia, dominuje ten, w myśl
którego roszczenie z art. 140 k.r.o. jest cywilnoprawnym roszczeniem majątkowym,
4
mającym charakter zwrotny, nie alimentacyjny. Do roszczeń tych nie mają
zastosowania przepisy materialnoprawne i procesowe odnoszące się do alimentów.
Pogląd o alimentacyjnym charakterze roszczenia, o którym mowa w art. 140
§ 1 k.r.o., został natomiast wypowiedziany uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego (zasada prawna) z dnia 29 stycznia 1954 r., I C 3074/52 (OSNCK
1955, nr 4, poz. 68), zgodnie z którą roszczenie z art. 1221
k.z. o zwrot
kosztów utrzymania lub wychowania stanowi roszczenie alimentacyjne
w rozumieniu art. 28, 153 § 5, 209 § 3, 236 § 2, 329 § 2 pkt 2 i 644 § 2 dawnego
k.p.c., jak również roszczenie majątkowe ze stosunków rodzinnych w rozumieniu
art. 380 § 2 dawnego k.p.c. Wskazał m.in., że na tle art. 28 dawnego k.p.c., którego
odpowiednikiem jest obecnie art. 32 k.p.c., zarysowuje się szczególnie wyraziście
przydatność społeczna stosowania do roszczeń regresowych poprzez art. 1221
k.z.
części norm procesowych dotyczących roszczeń alimentacyjnych. Inne stanowisko
w tym przypadku prowadziłoby do nader niepożądanych społecznie skutków.
W wyniku rozgraniczenia tych dwóch kategorii roszczeń dochodzenie zwrotu
wyłożonych kosztów utrzymania i wychowania byłoby utrudnione. Należy mieć na
uwadze, że w praktyce w znakomitej większości przypadków w grę wchodzą
roszczenia regresowe matki dziecka względem ojca, niewywiązującego się
ze swego obowiązku alimentacyjnego. W sprawach tego typu, gdy pozwy
wnoszone są bez udziału adwokata, z reguły nie rozróżnia się żądania alimentów
na rzecz dziecka na przyszłość od żądania zwrotu na rzecz matki poniesionych
przez nią kosztów utrzymania za okres poprzedzający wytoczenie powództwa.
Zazwyczaj dopiero sąd w drodze wyjaśnień wpływa na dokładne sprecyzowanie
żądań, zwłaszcza pod względem podmiotowym. W razie przyjęcia, że roszczenia
regresowe przewidziane w art. 1221
k.z. nie stanowią roszczeń alimentacyjnych
w rozumieniu art. 28 dawnego k.p.c., roszczenia matki o zwrot wyłożonych kosztów
utrzymania nie mogłyby być dochodzone w sądzie właściwym dla powoda,
co powodowałoby konieczność bądź wytoczenia dwóch odrębnych spraw w dwóch
różnych sądach, bądź rezygnacji z uprawnień wynikających z art. 28 dawnego k.p.c.
i wytoczenia jednego powództwa łącznego w sądzie właściwym dla pozwanego.
Pogląd ten został potwierdzony w zmienionym stanie prawnym w uchwale
Sądu Najwyższego z dnia 6 października 1967 r., III CZP 63/67 („Ruch Prawniczy,
5
Ekonomiczny i Socjologiczny” 1968, nr 1, s. 334), według której roszczenie matki
dziecka przeciwko jego ojcu o zwrot kosztów utrzymania i wychowania dziecka,
oparte na przepisie art. 140 k.r.o., stanowi roszczenie alimentacyjne w rozumieniu
art. 32 k.p.c. Sąd Najwyższy podkreślił m.in., że jakkolwiek roszczenie regresowe
nie jest roszczeniem alimentacyjnym sensu stricto, to jednak ze względu na
ścisły związek istniejący miedzy tymi roszczeniami sam tekst ustawy nie przekreśla
możliwości zaliczenia do roszczeń, objętych uprzywilejowaną sytuacją z art. 32
k.p.c., roszczeń przewidzianych w art. 140 § 1 k.r.o. Za takim rozwiązaniem
przemawiają bardzo silne względy celowościowe, przedstawione w uchwale z dnia
29 stycznia 1954 r., I C 3074/52.
Późniejsze wypowiedzi Sądu Najwyższego dotyczące charakteru prawnego
roszczenia przewidzianego w art. 140 § 1 k.r.o. wiążą się z zagadnieniem
dopuszczalności skargi kasacyjnej w sprawach dotyczących tego roszczenia.
Zgodnie z art. 3982
§ 2 pkt 1 k.p.c., skarga kasacyjna jest niedopuszczalna
w sprawach o alimenty. Sąd Najwyższy jednolicie przyjmuje, że „sprawą o alimenty”
w rozumieniu tego przepisu jest również sprawa o roszczenie regresowe,
przewidziane w art. 140 k.r.o. W postanowieniu z dnia 24 lutego 1999 r., III CZ
179/98 (OSP 2000, nr 7-8, poz. 114) Sąd Najwyższy podkreślił m.in., że rozważane
roszczenie pozostaje w ścisłym związku z zakresem obowiązku alimentacyjnego
zobowiązanego do alimentacji, bowiem roszczenie regresowe względem tego
zobowiązanego zależy od istnienia po jego stronie obowiązku alimentacyjnego
i zakresu tego obowiązku. Natomiast w niepublikowanych postanowieniach z dnia
28 maja 2013 r., V CZ 6/13, z dnia 19 listopada 2014 r., III CSK 273/14 i z dnia
5 marca 2015 r., V CZ 125/14, Sąd Najwyższy, powołując się na postanowienie
z dnia 24 lutego 1999 r., III CZ 179/98, przyjął, że roszczenie przewidziane w art.
140 k.r.o. ma charakter roszczenia alimentacyjnego.
W piśmiennictwie i orzecznictwie przyjmuje się, że stosunek alimentacyjny
jest stosunkiem prawnorodzinnym o charakterze zobowiązaniowym. W uchwale
z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 134/10 (OSNC 2011, nr 11, poz. 118)
Sąd Najwyższy stwierdził, że konkretny obowiązek alimentacyjny powstaje w razie
spełnienia się ustawowych przesłanek alimentacji. W ramach tego stosunku
zobowiązaniowego między określonymi indywidualnie osobami, uprawnionemu
6
przysługuje roszczenie o alimenty (wierzytelność) o alimenty, a zobowiązany -
dłużnik ma obowiązek spełnić odpowiadające mu świadczenie alimentacyjne (dług).
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 24 maja 1990 r., III CZP 21/90 (OSNCP
1990, nr 10-11, poz. 128) Sąd Najwyższy przyjął, że obowiązek alimentacyjny
należy do kategorii stosunków obligacyjnych, a ze względu na swoje źródło należy
do zobowiązań prawnorodzinnych. Polega on na czynnościach mających na celu
zaspokojenie potrzeb osoby, która sama utrzymać się nie może, a więc na
różnorakich świadczeniach, oraz obejmuje dostarczanie środków utrzymania,
a w razie potrzeby także środków wychowania.
Obowiązek alimentacyjny jest instytucją prawa rodzinnego i opiekuńczego,
uregulowaną zwłaszcza w przepisach art. 128 - 1441
k.r.o. znajdujących się
w Tytule II „Pokrewieństwo i powinowactwo” Dziale III „Obowiązek alimentacyjny”.
Jest to obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę możliwości także
środków wychowania, który obciąża krewnych w linii prostej i rodzeństwo (art. 128
k.r.o.). Na treść konkretnego stosunku alimentacyjnego składają się obowiązek
alimentacyjny oraz odpowiadające mu roszczenie alimentacyjne. Przedmiotem tego
stosunku jest świadczenie alimentacyjne. Określenia te zostały zamieszczone
w szczególności w następujących przepisach: „obowiązek alimentacyjny” - w art. 61,
125 § 1, art. 128 - 132, art. 138, 139, 144 § 3 i art. 1441
k.r.o., art. 446 § 2, art. 6882
,
896, 897, 916 § 1, art. 938 i 966 k.c. oraz art. 831 § 1 pkt 2 k.p.c., „roszczenie
alimentacyjne” – w art. 444, 739 § 2, art. 754 i 831 § 1 pkt 5 („roszczenie z tytułu
alimentów”) k.p.c., art. 146 ust. 3 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo
upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 233 ze zm.; dalej: „Pr.up.”) i art. 96
ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach
cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 1025 ze zm.; dalej: „u.k.s.c.”),
„świadczenie alimentacyjne” - w art. 133, 134, 135 § 1, art. 136, 137 § 1, art. 140
§ 1, art. 144 § 1 i 2 k.r.o., art. 691 § 1 k.c., art. 824 § 3, art. 833 § 6, art. 845 § 2a
i art. 1081 - 1088 k.p.c. oraz art. 249 ust. 4 Pr.up. W innych przepisach wspomina
się o „zobowiązaniu alimentacyjnym” (art. 343 ust. 2 Pr.up.), „zobowiązaniu
o charakterze alimentacyjnym” (art. 370f ust. 2, art. 49121
ust. 2 Pr.up.), „alimentach”
(art. 4452
, 833 § 6, art. 890 § 2 i 21
, art. 920 i 940 pkt 3 k.p.c. oraz przepisy ustawy
z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, jedn. tekst:
7
Dz.U. z 2015 r., poz. 859 ze zm.), „należnościach alimentacyjnych” (art. 334 § 4
i art. 1025 § 1 pkt 2 k.p.c., art. 342 ust. 1 pkt 1, art. 344 ust. 1 i art. 346
ust. 1 Pr.up.). Szczególne zróżnicowanie terminologiczne występuje w przepisach
procesowych: „powództwo o alimenty” (art. 137 § 2 k.r.o.), „powództwo
o roszczenie alimentacyjne” (art. 32 k.p.c.), „sprawa o alimenty” (art. 17 pkt 4, art.
61 § 1 pkt 1, art. 3982
§ 2 pkt 1, art. 445 § 1 i 2, art. 753 § 1, art. 11033
§ 1 i 2 oraz
art. 1157 k.p.c.), „sprawa o roszczenie alimentacyjne” (art. 87 § 3, art. 144 § 1 i art.
193 § 21
k.p.c.), „sprawa alimentacyjna” (art. 79512
, 79513
, 11442
i 115314
pkt 5
k.p.c.), „sprawa o obniżenie alimentów” (art. 96 ust. 1 pkt 2 u.k.s.c.) i „zasądzenie
alimentów” (art. 333 § 1 pkt 1 i art. 335 § 1 k.p.c.).
W uchwale z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 134/10, Sąd Najwyższy wskazał,
że obowiązek alimentacyjny, obok realizacji celu ekonomicznego, jakim jest
zapewnienie uprawnionemu niezbędnych środków materialnych pozwalających
zaspokoić jego potrzeby, służy kształtowaniu właściwych, z punktu widzenia
powszechnie akceptowanych w społeczeństwie wzorców, zasad postępowania
w rodzinie, wpływa na umocnienie łączących rodzinę więzi i kształtuje wzajemne
relacje między jej członkami. Realizacja tych celów jest możliwa jedynie w relacji
między osobami, z kręgu uprawnionych i zobowiązanych do alimentacji, które
określają przepisy kodeksu rodzinnego opiekuńczego. Następnie podkreślił,
że obowiązek alimentacyjny powstaje z mocy ustawy między osobami połączonymi
węzłem rodzinnym oraz między innymi osobami, które określa kodeks rodzinny
i opiekuńczy, wyznaczający zamknięty krąg osób, które obciąża ten obowiązek.
Sąd Najwyższy stwierdził zatem wyraźnie, że przepisy kodeksu rodzinnego
opiekuńczego określają krąg osób uprawnionych i zobowiązanych do alimentacji,
przy czym osoby te są połączone węzłem rodzinnym. Obowiązek alimentacyjny
zależy więc od istnienia więzi prawnorodzinnej między wierzycielem i dłużnikiem
alimentacyjnym.
Analiza art. 140 § 1 k.r.o. prowadzi natomiast do wniosku, że pomiędzy
wierzycielem a dłużnikiem regresowym może w ogóle nie istnieć więź
prawnorodzinna. Jeżeli zaś nawet taka więź istnieje, to u podstawy żądania
zwrotu nie leży taka więź, ale fakt spełnienia świadczenia alimentacyjnego.
Obowiązek alimentacyjny nie może natomiast wynikać ze spełnienia świadczenia
8
przez wierzyciela regresowego. Jeżeli jeden z rodziców spełnia obowiązek
alimentacyjny ciążący na drugim, to nie powstaje między nimi stosunek
alimentacyjny. Stosunek taki istnieje pomiędzy każdym z rodziców a ich wspólnym
małoletnim dzieckiem.
Charakter prawny uprawnień i obowiązków alimentacyjnych został
wyjaśniony w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2011 r.,
III CZP 134/10. Sąd Najwyższy wskazał, że prawa i obowiązki alimentacyjne mają
charakter ściśle osobisty, a co za tym idzie nie są przenoszalne tak inter vivos,
jak i mortis causa (art. 139 k.r.o.). Podkreślił, że wierzytelności alimentacyjne nie
mogą być umorzone przez potrącenie (art. 505 k.c.), nie mogą być przedmiotem
egzekucji (art. 831 § 1 pkt 3 k.p.c.) i zastawu (art. 327 k.c.). Niedopuszczalne jest
zrzeczenie się prawa do alimentów. Wierzytelność o zapłatę wymagalnych
świadczeń alimentacyjnych nie może być też przedmiotem przelewu (art. 509 § 1
k.c.). Nie budzi wątpliwości, że wspomniane ograniczenia nie dotyczą roszczenia
uregulowanego w art. 140 § 1 k.r.o.
Istotną cechą roszczenia alimentacyjnego jest przedmiot świadczenia,
którym jest dostarczanie środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków
wychowania osobie uprawnionej, a nie zapłata (art. 128 k.r.o.). Przedmiotem
roszczenia regresowego nie jest natomiast zapewnienie utrzymania (tym bardziej
zaś wychowania) wierzyciela regresowego, ale zapłata świadczenia, które uiścił
wierzyciel regresowy. W wypadku roszczenia regresowego świadczenie
ma wyłącznie postać świadczenia pieniężnego. Obowiązek przewidziany w art. 140
§ 1 k.r.o. nie może, w przeciwieństwie do obowiązku alimentacyjnego, zostać
spełniony „w naturze”.
Zakres obowiązku alimentacyjnego został wyznaczony przez przepisy
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a orzeczenie sądu lub umowa określają
wysokość alimentów. W wypadku roszczenia regresowego zakres świadczenia
zależy przede wszystkim od wysokości spełnionego świadczenia alimentacyjnego.
W piśmiennictwie trafnie stwierdzono, że powód nie może w trybie roszczeń
zwrotnych (regresowych) żądać od pozwanego więcej aniżeli wynosi wartość
spełnionych przez powoda świadczeń ani nie może żądać zapłaty sumy wyższej
9
aniżeli wartość świadczeń, do których spełnienia była zobowiązana osoba,
względem której dochodzi roszczeń na podstawie art. 140 k.r.o.
W art. 135 § 1 k.r.o. zostały wskazane przesłanki, od których zależy zakres
obowiązku alimentacyjnego. Pierwszą przesłankę stanowią usprawiedliwione
potrzeby uprawnionego. Świadczenie alimentacyjne co do zasady ma charakter
przejściowy i służy usamodzielnieniu osoby uprawnionej. Drugą przesłankę
wpływającą na zakres świadczeń alimentacyjnych stanowią majątkowe możliwości
zobowiązanego. Określenie takich możliwości wymaga ustalenia wysokości
comiesięcznych dochodów, np. z tytułu wynagrodzenia za pracę. W procesie
regresowym oczywiście nie mają znaczenia usprawiedliwione potrzeby wierzyciela
regresowego. Wysokość świadczenia regresowego zależy zaś od wysokości
alimentów, jakie przysługują uprawnionemu względem dłużnika regresowego.
Stosunek alimentacyjny ma charakter ciągły oraz powstaje z mocy prawa,
niezależnie od woli stron. Powstanie ex lege konkretnego stosunku
alimentacyjnego stanowi następstwo takich zdarzeń, jak zawarcie małżeństwa,
urodzenie lub przysposobienie oraz jest związane ze spełnieniem ustawowych
przesłanek, tj. usprawiedliwionej potrzeby po stronie uprawnionego oraz możliwości
zarobkowych i majątkowych po stronie dłużnika alimentacyjnego (art. 135 § 1 k.r.o.).
W sytuacji określonej w art. 140 k.r.o. stosunek prawny powstaje natomiast z chwilą
spełnienia świadczenia alimentacyjnego zamiast osoby zobowiązanej i oczywiście
nie ma zatem charakteru ciągłego.
W piśmiennictwie trafnie podkreśla się, że obowiązek alimentacyjny ma
charakter wzajemny, co oznacza, iż osoby związane stosunkiem alimentacyjnym
z racji węzła rodzinnego są jednocześnie uprawnione i zobowiązane do
dostarczania alimentów w wypadku wystąpienia ustawowych przesłanek.
Takiego charakteru nie ma obowiązek przewidziany w art. 140 k.r.o., który wynika
ze stosunku łączącego wierzyciela i dłużnika regresowego. Spełnienie świadczenia
regresowego prowadzi zaś do wygaśnięcia stosunku prawnego.
Zgodnie z art. 138 k.r.o., w razie zmiany stosunków można żądać zmiany
orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego. Przepis ten
oczywiście nie ma zastosowania do roszczenia regresowego.
10
Według art. 133 § 1 k.r.o., rodzice są obowiązani do świadczeń
alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się
samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie
kosztów jego utrzymania i wychowania. Zgodnie z art. 133 § 2 k.r.o., poza
powyższym wypadkiem, uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten,
kto znajduje się w niedostatku. Pozostawanie w niedostatku stanowi więc
przesłankę powstania obowiązku alimentacyjnego wobec osób uprawnionych,
z wyjątkiem dzieci. Przesłanka niedostatku wierzyciela regresowego pozostaje
jednak poza kognicją sądu rozpoznającego sprawę o zwrot świadczenia, który
należy się niezależnie od tego, czy wierzyciel regresowy pozostaje w niedostatku.
Na odrębność roszczeń o świadczenia alimentacyjne i roszczeń
regresowych wskazują też odrębne regulacje dotyczące terminów przedawnienia
zamieszczone odpowiednio w art. 137 § 1 i w art. 140 § 2 k.r.o.
W art. 753 § 1 k.p.c. została wprowadzona szczególna regulacja dotyczącą
zabezpieczenia roszczeń alimentacyjnych, zgodnie z którą w sprawach o alimenty
zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty
uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej,
a podstawę zabezpieczenia stanowi jedynie uprawdopodobnienie istnienia
roszczenia (art. 243 k.p.c.). Taki sposób zabezpieczenia nie ma zastosowania
w sprawie o zwrot roszczenia regresowego, o którym mowa w art. 140 k.r.o.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego ułatwiają egzekucję roszczeń
o świadczenia alimentacyjne (art. 1081-1088). Mają one wyjątkowy charakter,
co wyłącza ich stosowanie w drodze analogii do egzekucji innych należności
niż alimentacyjne, w tym również wynikających z roszczeń regresowych.
W konkluzji należy zatem przyjąć, że roszczenie przewidziane w art. 140 § 1
k.r.o. nie jest roszczeniem o świadczenie alimentacyjne.
Sąd Najwyższy w niniejszym składzie podziela natomiast jednolite
stanowisko, że „sprawą o alimenty” w rozumieniu art. 3982
§ 2 pkt 1 k.p.c. jest
również sprawa o roszczenie regresowe, przewidziane w art. 140 k.r.o. Należy
w związku z tym podkreślić, że Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 lutego
1999 r., III CZ 179/98, nie twierdził, że rozważane roszczenie jest roszczeniem
11
o świadczenie alimentacyjne, ale przyjął, iż sprawa, której przedmiotem jest spór
matki dziecka z jego ojcem o wysokość roszczenia regresowego, jest „sprawą
o alimenty” w rozumieniu dawnego art. 393 pkt 2 k.p.c., którego odpowiednikiem
jest obecnie art. 3982
§ 2 pkt 1 k.p.c. Wynika z tego, że pojęcie „sprawy o alimenty”
obejmuje zarówno dochodzenie roszczeń o świadczenia alimentacyjne, jak
i roszczeń regresowych, o których mowa w art. 140 § 1 k.r.o. Skoro bowiem
ustawodawca wyraźnie wyłączył dopuszczalność wniesienia skargi kasacyjnej
w „sprawie o alimenty”, to nie znajdowałoby racjonalnej podstawy twierdzenie,
że ograniczył to wyłącznie do sprawy o świadczenie alimentacyjne i umożliwił w ten
sposób wniesienie takiej skargi w sprawie dotyczącej roszczenia regresowego.
Stanowisko zajęte w niniejszej uchwale nie narusza też wykładni art. 32
k.p.c., przyjętej w uchwałach Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1954 r., I C
3074/52, i z dnia 6 października 1967 r., III CZP 63/67, za którą przemawiają ważne
względy społeczne.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie
prawne, jak w uchwale.