Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 862/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. O.
przeciwko B. Spółce Akcyjnej w likwidacji z siedzibą
w W., E. W. i A. I.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 13 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej B. Spółki Akcyjnej w likwidacji
z siedzibą w W.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 stycznia 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza na rzecz powoda od B. Spółki Akcyjnej w likwidacji
z siedzibą w W. kwotę 3600,- (trzy tysiące sześćset) złotych z
tytułu zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 5 kwietnia 2013 r. zasądził na rzecz
powoda w punkcie 1 od B. S.A. w likwidacji w W. kwotę 2.820.840 zł tytułem zwrotu
nienależnego świadczenia, w punkcie drugim solidarnie od tej pozwanej oraz E. W.
i A. I. kwotę 245.244,42 zł tytułem odszkodowania, a w punkcie trzecim oddalił w
pozostałej części powództwo.
Sąd Apelacyjny zmienił powyższy wyrok w punkcie drugim i trzecim w ten
sposób, że zasądził solidarnie od B. S.A. w likwidacji w W. oraz E. W. na rzecz
powoda kwotę 192.389,80 zł z tytułu odszkodowania, oddalił powództwo w
stosunku do tych pozwanych co do kwoty 52.854,62 zł i w całości w stosunku do A.
I. oraz oddalił apelację B. S.A. w likwidacji w W. oraz E. W. w pozostałym zakresie.
Ustalił, że w wyniku wyboru przez likwidatora E. W. oferty powoda zostały
zawarte pomiędzy B. S.A. w likwidacji w W. i powodem w dniach 29 lipca 2004 r.
oraz 10 listopada 2004 r. dwie umowy sprzedaży nieruchomości położonych w P.
przy ul. J. i przy ul. D. za kwoty 1.400.000 zł i 1.500.000 zł. Powód poniósł koszty
sporządzenia aktów notarialnych. Likwidator przedłożyła przy sporządzeniu aktów
notarialnych m.in. protokoły z dokonania przeglądu ofert sporządzone w dniach
27 maja 2004 r. i 14 października 2004 r. Powód został ujawniony w księgach
wieczystych jako właściciel obu nieruchomości.
Prawomocnymi wyrokami z dnia 27 lutego 2009 r. i 12 lutego 2009 r.
Sąd Rejonowy w sprawach o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym nakazał w działach II ksiąg wieczystych prowadzonych dla
nieruchomości przy ul. J. i nieruchomości przy ul. D. wykreślenie wpisu
dotyczącego własności powoda i w to miejsce wpisanie pozwanej B. S.A. w
likwidacji. W obu sprawach przesłanką rozstrzygnięć była nieważność umów
sprzedaży nieruchomości z tej przyczyny, że sprzedaż z wolnej ręki nastąpiła z
naruszeniem art. 468 § 1 k.s.h. wobec braku uchwały walnego zgromadzenia.
W toku postępowania apelacyjnego pozwana B. podniosła zarzut potrącenia
wierzytelności w kwocie 3.628.316 zł z tytułu wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie przez powoda z obu nieruchomości oraz pobranych pożytków z
zasądzoną na rzecz powoda kwotą 2.820.840 zł z tytułu nienależnego świadczenia.
3
Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu Okręgowego, że świadczenie
uiszczone przez powoda tytułem ceny sprzedaży nieruchomości jest świadczeniem
nienależnym i podlega zwrotowi na podstawie art. 410 § 2 w zw. z art. 405 k.c.
Zaakceptował także stanowisko, że likwidator E. W. nie dochowując procedury
przewidzianej w art. 468 § 1 k.s.h. nie spełniła wymogów staranności określonych w
art. 483 § 2 k.s.h., co uzasadnia odpowiedzialność jej i pozwanej spółki na
podstawie art. 415 i 416 k.c. Za zasadną uznał natomiast apelację pozwanego I.; w
świetle bowiem art. 80 § 1 i 81 prawa o notariacie nie miał on obowiązku
sprawdzenia prawidłowości podejmowanych przez likwidatora czynności i
prawidłowości przeprowadzenia przetargu.
Odnosząc się do zarzutu potrącenia zgłoszonego w apelacji wyjaśnił,
że oświadczenie o potrąceniu wywołuje skutek prawny wobec wierzyciela
wzajemnego z chwilą dojścia w taki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią
(61 zd. 1 k.c.). Nie jest więc skuteczne zawarte w apelacji pozwanej oświadczenie
o potrąceniu doręczone jedynie pełnomocnikowi procesowemu powoda
nieumocowanemu do jego przyjęcia. Treść art. 91 k.p.c. nie daje bowiem podstaw
do przypisania takiemu pełnomocnikowi uprawnienia do przyjmowania w imieniu
mocodawcy materialnoprawnych oświadczeń kształtujących, a pozwana nie
wykazała, że oświadczenie to zostało doręczone powodowi i mógł się zapoznać
z jego treścią.
W skardze kasacyjnej B. S.A. w likwidacji w W. zaskarżyła powyższy wyrok
w pkt I.1a, I.2.a, I.2.e, w punkcie II i III.1 i wniosła o jego uchylenie w zaskarżonej
części oraz przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie przez
błędną wykładnię art. 61 w zw. z 499 k.c., zaś naruszenie przepisów postępowania
wywiodła z uchybienia art. 91 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota zagadnienia sprowadza się do rozstrzygnięcia, czy doręczenie
pełnomocnikowi procesowemu pisma procesowego, w którym strona
przeciwna składa oświadczenie o potrąceniu wierzytelności (art. 499 k.c.)
4
może być zakwalifikowane jako skuteczne złożenie oświadczenia woli
w świetle art. 61 zd. 1 k.c.
Potrącenie jest czynnością materialnoprawną, która dokonuje się przez
oświadczenie złożone drugiej stronie i wywołuje skutek w postaci wzajemnego
umorzenia wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 § 2 i art. 499
zd. 1 k.c.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego został wyrażony jednolity pogląd,
że oświadczenie o potrąceniu dla swej ważności nie wymaga określonej formy
i może być złożone w formie pisma procesowego z tym, że musi ujawniać
w dostatecznym stopniu treść i wolę dokonania potrącenia. Nie ma też sporu
co do tego, że ustawowa treść pełnomocnictwa procesowego określona w art. 91
k.p.c. daje upoważnienie do podejmowania decyzji i czynności o charakterze
procesowym, nie obejmuje natomiast umocowania do ingerencji
w materialnoprawne stosunki mocodawcy. Pełnomocnictwo takie nie uprawnia
pełnomocnika do złożenia w imieniu mocodawcy materialnoprawnego
oświadczenia o potrąceniu, chyba że jego zakres został rozszerzony
(także w sposób dorozumiany), jak również nie uprawnia do przyjęcia w imieniu
mocodawcy materialnoprawnych oświadczeń kształtujących (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 11 września 1997 r., III CZP 39/97, OSNC z 1997 r., nr 12,
poz. 191 i wyroki z dnia 20 października 2004 r., I CK 204/04, OSNC z 2005 r.,
nr 10, poz. 176, z dnia 4 lutego 2004 r., I CK 181/03, z dnia 12 października 2007 r.,
V CSK 171/07, z dnia 7 marca 2013 r., II CSK 476/12, nie publ.).
Oświadczenie o potrąceniu złożone w toku postępowania toczącego się
z powództwa wierzyciela wzajemnego podlega ogólnym zasadom co do sposobu
i chwili złożenia określonym w art. 60 i 61 k.c. Musi ujawniać zatem wolę potrącenia
wierzytelności w sposób dostateczny, a złożone jest z chwilą, gdy doszło do
dłużnika wzajemnego w taki sposób, że mógł się zapoznać z jego treścią.
Dokonując wykładni art. 61 k.c. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 lipca 2012 r.,
II CSK 655/11 (nie publ.) wyjaśnił, że w świetle tego przepisu nie jest konieczne,
dla skuteczności złożenia oświadczenia, by adresat zapoznał się z jego treścią,
lecz wystarczające jest to, że miał taką możliwość.
5
Zgodnie z art. 91 pkt 1 k.p.c. pełnomocnictwo procesowe ogólne obejmuje
z mocy samego prawa umocowanie do wszystkich łączących się ze sprawą
czynności procesowych, a więc w jego zakresie przedmiotowym mieści się także
umocowanie do składania i odbioru pism procesowych; wyłączone jest bowiem
ograniczenie przez mocodawcę pełnomocnictwa odnośnie do czynności
pełnomocnika innych, niż czynności dyspozycji materialnej (art. 91 pkt 4 k.p.c.).
Pełnomocnik nie jest ograniczony w podejmowaniu czynności procesowych
objętych zakresem przedmiotowym pełnomocnictwa i wywołują one bezpośredni
skutek w sferze prawnej mocodawcy niezależnie od tego czy jest on dla
niego korzystny. Stąd doręczenie pełnomocnikowi, w toku postępowania, pism
procesowych, zarówno bezpośrednio zgodnie z art. 132 § 1 k.p.c., jak i doręczenie
przez sąd w przypadkach określonych w art. 132 § 11
k.p.c., niesie dla strony
skutek odbioru przesyłki zawierającej pismo procesowe.
Powstaje więc pytanie, czy doręczenie pełnomocnikowi pisma procesowego
zawierającego oświadczenie strony przeciwnej o potrąceniu jest równoznaczne
z dojściem tego oświadczenia do strony w rozumieniu art. 61 zd. 1 k.c.
Doręczenia pism procesowych w toku procesu dokonywane są według
przepisów kodeksu postępowania cywilnego, które regulują sposób doręczenia
i jego procesowe skutki w aspekcie skuteczności czynności procesowych, a więc
mają znaczenie wyłącznie procesowe i nie rozciągają się na materialnoprawne
skutki doręczenia oświadczeń woli zamieszczonych w tych pismach. Stąd o ile
zgłoszenie zarzutu potrącenia w piśmie procesowym podlega tym regulacjom,
o tyle złożenie oświadczenia o potrąceniu należy oceniać w świetle art. 61 zd. 1 k.c.
Z tej przyczyny nie można podzielić tych argumentów skarżącej, które zmierzają do
wskazania na trudności w doręczeniu takiego oświadczenia w piśmie procesowym
formułowanym osobiście przez stronę.
Odnotować trzeba jednak pogląd Sądu Najwyższego, że nie można
wykluczyć możliwości zastosowania przepisów o doręczeniach zastępczych
(art. 136 - 139 k.p.c.) do oceny skuteczności osobistego doręczenia stronie
materialnoprawnego oświadczenia woli zawartego w piśmie procesowym,
jeżeli wyłącznie z własnej woli nie uczestniczy w postępowaniu (wyroki Sądu
6
Najwyższego z dnia 20 stycznia 2004 r., II CK 358/02 i z dnia 19 lipca 2012 r.,
II CSK 655/11 oraz orzeczenia w nim powołane - nie publ.).
Skuteczne, w świetle przepisów postępowania cywilnego, doręczenie
w konkretnej dacie pełnomocnikowi pisma procesowego zawierającego
oświadczenie o potrąceniu wywiera wprawdzie skutek w stosunku do mocodawcy
w zakresie doręczenia tego pisma, ale nie może być równoznaczne z dojściem
oświadczenia do mocodawcy, jako adresata oświadczenia woli, w tej dacie.
Doręczenie pisma procesowego pełnomocnikowi tworzy fikcję prawną doręczenia
tego pisma mocodawcy ale art. 61 k.c. określając chwilę dojścia treści
oświadczenia woli do wiadomości adresata przyjął teorię doręczenia oświadczenia.
W sytuacji, gdy chwila doręczenia pisma procesowego nie pokrywa się z chwilą
dojścia do adresata oświadczenia woli, doręczenie pisma procesowego może być
jedynie początkiem dowodu, zgodnie z obowiązkiem spoczywającym na
składającym oświadczenie o potrąceniu (art. 6 k.c.). Dojście oświadczenia do
adresata oznacza bowiem, że albo zapoznał się z treścią tego oświadczenia, albo
było to możliwe, ale z własnej woli adresat się uchylił od zapoznania
z oświadczeniem. Należy mieć na uwadze, że z jednej strony charakter
wewnętrznego stosunku pełnomocnictwa pomiędzy pełnomocnikiem a mocodawcą
zdaje się wykluczać nie informowanie mocodawcy o przebiegu procesu,
w tym o treści pism procesowych, lecz z drugiej strony nie można też wykluczyć,
że z przyczyn od mocodawcy niezależnych nie może uczestniczyć w postępowaniu
lub w tym jego etapie, w którym zostaje złożone oświadczenie woli
przez stronę przeciwną, w taki sposób, by możliwe było zapoznanie się z jego
treścią. Ustalenie tych okoliczności jest kwestią stanu faktycznego i w razie
zakwestionowania dojścia oświadczenia do adresata wymaga analizy konkretnych
okoliczności faktycznych. Zasadą jest, że doręczenie oświadczenia woli
o potrąceniu wierzytelności musi nastąpić dłużnikowi wzajemnemu osobiście,
stąd wykluczyć trzeba wszelki automatyzm w zakwalifikowaniu doręczenia pisma
procesowego zawierającego takie oświadczenie pełnomocnikowi procesowemu
jako doręczenia oświadczenia stronie.
Wobec związania Sądu Najwyższego ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 39813
§ 2 in fine) oraz ustalenia Sądu
7
drugiej instancji, że pozwana nie wykazała, iż oświadczenie o potrąceniu
złożone przez nią w apelacji zostało doręczone powodowi i mógł się zapoznać
z jego treścią, brak jest podstaw, by mimo częściowo trafnych argumentów, uznać
zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej za uzasadnione.
Z tych względów orzeczono na podstawie art. 39814
k.p.c., o kosztach
postępowania kasacyjnego rozstrzygając na podstawie art. 98 § 1, art. 108 § 1
w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz § 6 pkt 7 i § 12 ust. 4 pkt 2 w zw. z § 5
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego
z urzędu (Dz. U. z 2013 r. poz. 490 i 2015 r., poz. 617).
eb