Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 252/15
POSTANOWIENIE
Dnia 20 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku K. F.
przy uczestnictwie S. F.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w O.
z dnia 16 grudnia 2014 r.,
1. uchyla zaskarżone postanowienie w zakresie
rozstrzygnięcia zawartego w punktach pierwszym, drugim i
czwartym i w tej części przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu
w O. do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego,
2. odrzuca skargę kasacyjną w pozostałej części.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 27 września 2013 r. Sąd Rejonowy w K. w sprawie o
podział majątku wspólnego oddalił roszczenie o eksmisję K. F. z lokalu
mieszkalnego w K. przy ul. K. […], ustalił, że w skład majątku wspólnego o łącznej
wartości 385 116,76 zł wchodzą prawo odrębnej własności wymienionego wyżej
lokalu mieszkalnego o wartości 143 195 zł, spółdzielcze prawo do lokalu
mieszkalnego w K. przy ul. N. bez wartości, prawo własności nieruchomości
gruntowej w K. o wartości 150 000 zł, prawo własności gaży położonych w K. przy
ul. O. o wartości 19 435 zł i przy ul. K. o wartości 21 520 zł, określone ruchomości
oraz środki finansowe zgromadzone na rachunkach bankowych wnioskodawczyni i
uczestnika postępowania, dokonał podziału majątku wspólnego w ten sposób, że
uczestnikowi postępowania przyznał prawo własności nieruchomości gruntowej,
garażu przy ul. K., zestaw komputerowy, samochód dostawczy VW Transporter i
zgromadzone na rachunku bankowym uczestnika środki finansowe, a
wnioskodawczyni - pozostałe składki majątku wspólnego, zasądził od uczestnika
postępowania na rzecz wnioskodawczyni 5 591,31 zł tytułem dopłaty do jego
udziału w majątku wspólnym oraz wzajemnego rozliczenia nakładów i wydatków z
majątku osobistego wnioskodawczyni na majątek wspólny, z majątku wspólnego na
majątek osobisty wnioskodawczyni i na majątek osobisty uczestnika postępowania
oraz orzekł o kosztach postępowania.
Sąd ustalił - poza przedstawionym wyżej składem majątku wspólnego -
że spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, którego wartość
rynkowa wynosi 178 000 zł, jest obciążone kredytem zaciągniętym przez
spółdzielnie na jego budowę w wysokości 195 505,48 zł. Wnioskodawczyni z tytułu
czynszu za wynajęty w dniu 1 sierpnia 2009 r. garaż w K. przy ul. O., który wynosi
50 zł miesięcznie, osiągnęła do chwili orzekania dochód w wysokości 2450 zł.
Wynajem mieszkania w K. przy ul. K., na podstawie umowy z dnia 6 marca 2012 r.,
przyniósł jej natomiast do chwili orzekania dochód w wysokości 1 800 zł; wcześniej
z tytułu najmu tego mieszkania osiągnęła 3 600 zł dochodu. Po ustaniu wspólności
majątkowej zarówno wnioskodawczyni, jak i uczestnik postępowania dokonali
z majątku osobistego określonych nakładów na majątek wspólny.
3
Sąd Rejonowy oddalił przekazane mu do rozpoznania na podstawie art. 618
§ 2 k.p.c. powództwo S. F. przeciwko K. F. o eksmisję z lokalu mieszkalnego w K.
przy ul. K. […], ponieważ pozwana wykazała, że przysługuje jej skuteczne wobec
powoda uprawnienie do władania tym lokalem z tytułu prawa współwłasności.
Zdaniem Sądu spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego nie
przedstawia żadnej wartości, albowiem obciążenie z tytułu kosztów jego budowy
przekracza ustaloną przez biegłego wartość rynkową mieszkania. Podkreślając, że
o wyborze sposobie podziału majątku wspólnego decydują okoliczności sprawy,
uznał, iż wnioskodawczyni należało przyznać te składniki majątku wspólnego,
których domagała się we wniosku. Za przyznaniem uczestnikowi postępowania
nieruchomości gruntowej w K. przemawiała natomiast okoliczność, że
nieruchomość darowana obojgu małżonkom przez rodziców uczestnika
postępowania stanowi tzw. ojcowiznę uczestnika i z tego powodu - wobec
niemożności uwzględnienia jego wniosku, aby przyznać jej własność jego matce -
powinna trafić do uczestnika. Opierając się na szczegółowo przedstawionych
wyliczeniach, Sąd uznał, że wnioskodawczyni należy się od uczestnika
postępowania 1 262,46 zł dopłaty z tytułu wyrównania udziału w majątku wspólnym
i 4 328,85 zł z tytułu wzajemnego rozliczenia nakładów i wydatków z majątku
osobistego wnioskodawczyni na majątek wspólny oraz z majątku wspólnego na
majątek osobisty wnioskodawczyni i uczestnika postępowania.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w O. - na skutek apelacji
uczestnika postępowania - zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób,
że w pkt II. 2 określenie dotyczące wartości spółdzielczego lokatorskiego prawa
do lokalu mieszkalnego „bez wartości” zastąpił zwrotem „o wartości 133 985,72 zł”,
w pkt II podwyższył łączną wartości majątku wspólnego z kwoty 385 116,76 zł
do kwoty 519 102,64 zł, w pkt III łączną wartość majątku przyznanego
wnioskodawczyni podwyższył z kwoty 191 295,91 zł do kwoty 325 281,62 zł,
w pkt IV zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestnika postępowania kwotę
61 401,56 zł, płatną w terminie do 16 lutego 2015 r. wraz z ustawowymi odsetkami
w wypadku opóźnienia w płatności, z tytułu dopłaty do udziału uczestnika
postępowania w małżeńskim majątku dorobkowym oraz wzajemnego rozliczenia
nakładów i wydatków z majątku osobistego wnioskodawczyni na majątek wspólny
4
oraz z majątku wspólnego na majątek osobisty wnioskodawczyni i uczestnika
postępowania, oddalił dalej idącą apelację, oddalił zażalenie pełnomocnika
uczestnika postępowania na koszty z tytułu nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z urzędu uczestnikowi postępowania i zniósł wzajemnie koszty
postępowania apelacyjnego uczestników postępowania.
Sąd odwoławczy uzupełnił postępowanie dowodowe przez przeprowadzenie
wywiadu w Spółdzielni Mieszkaniowej „D.” w K. na okoliczność zadłużenia
dotyczącego spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego i ustalił,
że według stanu na dzień 7 kwietnia 2014 r. wynosiło ono 194 732,88 zł, w tym
44 169,56 zł z tytułu skapitalizowanych odsetek od kredytu i 150 583,32 zł z tytułu
odsetek budżetowych; do wykupienia mieszkania na własność, na zasadach
określonych w ustawie z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych
(jedn. tekst Dz. U. z 2013 r., poz. 1222 ze zm.), wystarczyłoby jednak uiszczenie
kwoty 44 669,28 zł. Opierając się na tych ustaleniach, Sąd uznał, że spółdzielcze
lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego ma wartość 133 985,72 zł (178 655 zł –
44 669,28 zł). W konsekwencji, niezbędna była zmiana postanowienia Sądu
pierwszej instancji w zakresie dotyczącym ustalenia łącznej wartości majątku
wspólnego, łącznej wartości składników tego majątku przyznanych na własność
wnioskodawczyni oraz orzeczenia w przedmiocie dopłaty w celu wyrównania
udziału w majątku wspólnym i wzajemnych rozliczeń nakładów i wydatków z
majątku osobistego wnioskodawczyni na majątek wspólny i z majątku wspólnego
na majątek osobisty wnioskodawczyni i uczestnika postępowania. W pozostałym
zakresie Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktycznie i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach kasacyjnych, pełnomocnik
uczestnika postępowania zarzucił naruszenia art. 210 zdanie pierwsze w związku
z art. 212 § 2, art. 1035 k.c., art. 46 k.r.o. i art. 567 § 3 k.p.c. oraz art. 378 § 1
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Powołując się na te podstawy kasacyjne, wniósł
o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Zgodnie z art. 567 § 3 k.p.c. do postępowania o podział majątku wspólnego
po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami stosuje się odpowiednio
przepisy o dziale spadku, tj. art. 680-689 k.p.c., przy czym do działu spadku stosuje
się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności, a w szczególności
art. 618 § 2 i 3 k.p.c. (art. 688 k.p.c.). Oznacza to, że w wyniku odesłania drugiego
stopnia do postępowania o podział majątku wspólnego mają odpowiednie
zastosowanie art. 617, art. 618 § 1, art. 619, art. 621-625 k.p.c.
Z przytoczonych przepisów wynika, że gdy wszyscy uczestnicy
postępowania złożą zgodny wniosek, co do sposobu podziału majątku wspólnego,
sąd wyda postanowienie odpowiadające treści wniosku, jeżeli projekt podziału nie
sprzeciwia się prawu ani zasadom współżycia społecznego, ani też nie narusza
w sposób rażący interesu osób uprawnionych (art. 622 § 2 w związku z art.
621 k.p.c.).
W sytuacji, w której nie ma zgodnego wniosku, co do sposobu podziału
majątku wspólnego, pierwszeństwo ma sposób polegający na podziale tych
składników majątkowych, które dają się podzielić (ich podział nie jest sprzeczny
z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy i nie
pociąga za sobą istotnej zmiany rzeczy lub znacznego zmniejszenia jej wartości),
i przyznaniu przedmiotów majątkowych tak powstałych i składników majątkowych,
które nie dają się podzielić, każdemu z małżonków stosownie do wielkości ich
udziałów w majątku wspólnym (art. 211 k.c.). Jeżeli podział ten nie będzie w pełni
odpowiadał wartości udziałów w majątku wspólnym, sąd zasądzi odpowiednią
dopłatę od jednego z małżonków na rzecz drugiego z nich (art. 212 § 1 zdanie
pierwsze k.c.).
Jeżeli opisany w powyższym akapicie sposób podziału majątku wspólnego
nie jest możliwy lub celowy, sąd może wszystkie składniki majątku wspólnego
przyznać jednemu z małżonków i zasądzić od niego na rzecz drugiego z nich spłatę,
odpowiadającą wartości jego udziału w majątku wspólnym (art. 212 § 2 k.p.c.).
Sąd może również dokonać - co ma jednak miejsce wyjątkowo i dotyczy zwykle
nieruchomości - podziału majątku wspólnego przez sprzedaż składników majątku
6
stosownie do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (art. 212 § 2 in fine
k.p.c.).
W literaturze i w orzecznictwie przyjmuje się zgodnie, że Kodeks cywilny
preferuje zniesienie współwłasności przez podział rzeczy wspólnej. Wynika
to wyraźnie z postanowień art. 211, art. 212 § 2 i art. 214 k.c. Jeżeli zniesienie
współwłasności następuje na podstawie orzeczenia sądowego, sąd powinien więc
przede wszystkim brać pod rozwagę ten sposób wyjścia ze wspólności, chyba że
współwłaściciele żądają przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich w zamian za
spłatę udziału albo sprzedania jej stosownie do przepisów Kodeksu postępowania
cywilnego. W wypadku niezgłoszenia takich żądań, sąd powinien ustalić,
czy istnieje fizyczna i prawna możliwość podziału, a dopiero, gdy podział
jest niedopuszczalny - a przedmiotem podziału jest nieruchomość - znieść
współwłasność w sposób określony w art. 212 § 2 bądź art. 214 k.c.
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 października 1978 r., III CRN
214/78, nie publ., z dnia 15 czerwca 2000 r., II CKN 1061/98, nie publ. i z dnia
8 maja 2008 r., V CSK 14/08, nie publ.).
Z akt sprawy nie wynika, aby uczestnicy postępowania zgłosili zgodny
wniosek co do podziału majątku wspólnego. W tej sytuacji pierwszeństwo miał
sposób polegający na podziale tych składników majątkowych, które dają się
podzielić i przyznaniu przedmiotów majątkowych tak powstałych i składników
majątkowych, które nie dają się podzielić, każdemu z małżonków stosownie do
wielkości ich udziałów w majątku wspólnym (art. 211 k.c.). Stosując ten sposób
podziału, Sąd powinien mieć jednak na względzie całokształt okoliczności mających
dla niego znaczenie (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2008 r.,
III CSK 10/08, nie publ.). Powinien też dążyć przy podziale do ukształtowania
sytuacji prawnej i ekonomicznej współwłaścicieli w sposób zbliżony do stanu sprzed
podziału, tylko wówczas będzie można bowiem stwierdzić, że należne udziały
zostały przekształcone w inne prawa, a nie odjęte uprawnionym
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2000 r., IV CKN 1202/00,
nie publ. i z dnia 15 marca 2013 r., V CSK128/12, nie publ). W postanowieniu
z dnia 17 sierpnia 1982 r., III CRN 164/82, (nie publ.) Sąd Najwyższy wskazał,
że w wypadku objętej podziałem majątku wspólnego nieruchomości mieszkalnej
7
sąd powinien zmierzać - jeżeli jest to możliwe w okolicznościach sprawy - do
rozstrzygnięcia zapewniającego obu uczestnikom postępowania zaspokojenie
potrzeb mieszkaniowych.
Mając na względzie powyższe nie można odmówić racji skarżącemu,
że zaskarżone postanowienie zostało wydane z naruszeniem art. 378 § 1 k.p.c.
w związku z art. 212 § k.c., polegającym na nienależytym rozpoznaniu zarzutu
apelacyjnego kwestionującego nieprzyznanie mu jednego z objętych podziałem
mieszkań, w sytuacji, w której wnioskodawczyni jedno z tych mieszkań wynajmuje,
a uczestnik postępowania nie ma zaspokojonych potrzeb mieszkaniowych.
Dotykających skarżącego konsekwencji przyznania wnioskodawczyni obu
należących do majątku wspólnego mieszkań nie dostrzegł Sąd pierwszej instancji.
Uszły one także uwagi Sądu odwoławczego, mimo że apelujący w osobiście
sporządzonej apelacji wyraźnie zarzucił, że rozstrzygnięcie dotyczące mieszkań
pozbawiło go możliwości zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych. Wprawdzie
nie przytoczył on naruszonych przepisów prawa, jednakże nie zwalniało to Sądu
od dokonania materialnoprawnej oceny tego zarzutu (por. uchwałę składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008,
nr 6, poz. 55).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
kc