Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 63/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania P. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w T.
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 3 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 października 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w T. wyrokiem z 15 stycznia 2014 r. oddalił odwołanie
wnioskodawczyni P. M. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w
T. z 16 sierpnia 2013 r., stwierdzającej, że wnioskodawczyni jest zobowiązania do
zwrotu 23.175,89 zł jako nienależnie pobranego świadczenia za okres od 1 sierpnia
2010 r. do 31 lipca 2013 r.
2
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną Sąd Apelacyjny
oddalił apelację ubezpieczonej od powyższego wyroku Sądu pierwszej instancji.
Jak wynika z ustaleń faktycznych przyjętych w podstawie tego wyroku, P. M.
ur. 23 czerwca 1980 r., na podstawie decyzji organu rentowego z 14 października
2003 r. pobierała od 1 października 2003 r. rentę socjalną. Decyzja ta, podobnie jak
kolejna kierowana do ubezpieczonej decyzja ZUS z 12 grudnia 2003 r., zawierała
stosowne pouczenia. Sąd Apelacyjny stwierdził, że pouczenie zostało
zamieszczone na odwrocie decyzji z 14 października 2003 r. - przyznającej
świadczenie, jak również decyzji z 12 grudnia 2003 r. - przeliczającej świadczenie.
Pouczenie to w dostatecznie jasny i precyzyjny sposób wskazywało, jakie
okoliczności powodują ustanie i zawieszenie świadczenia rentowego. Wprawdzie w
treści pouczenia wymieniono rozmaite okoliczności powodujące ustanie prawa do
świadczenia lub jego zawieszenie, jednak okoliczności te zostały zdefiniowane w
sposób czytelny, wyraźny i niepowodujący trudności z przypisaniem ich do
konkretnej sytuacji faktycznej. Mianowicie, punkt III pouczenia zawierał wskazanie
obowiązku zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, punkt IV poz. 2 dotyczył
zasady wynikającej z art. 7 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej, że renta socjalna nie
przysługuje osobie uprawnionej do renty z tytułu niezdolności do pracy, zaś w
punkcie VI mowa była o obowiązku poinformowania ZUS, między innymi o fakcie
nabycia uprawnień między innymi do renty przyznanej przez inny organ
emerytalno-rentowy. Ponadto w punkcie III przedmiotowe pouczenie zawierało
również ustawową definicję świadczenia nienależnie pobranego. Identyczne
pouczenia zawarte zostały w decyzji organu rentowego z 12 grudnia 2003 r.
Decyzją z 31 lipca 2013 r. organ rentowy, wstrzymał ubezpieczonej wypłatę renty
socjalnej od 1 sierpnia 2013 r., tj. od miesiąca ujawnienia, że ma ona uprawnienie
do renty rolniczej w KRUS, którą pobierała od 23 kwietnia 2008 r. Kolejną decyzją z
16 sierpnia 2013 r. organ rentowy zobowiązał ubezpieczoną do zwrotu nienależnie
pobranego świadczenia z tytułu renty socjalnej za okres od 1 sierpnia 2010 r. do 31
lipca 2013 r. w kwocie 23 175,89 zł z powodu jednoczesnego pobierania renty
rolniczej w KRUS.
W skardze kasacyjnej skarżąca nie kwestionuje powyższych ustaleń i nie
zarzuca naruszenia przepisów postępowania. Skarga opiera się na zarzucie
3
naruszenia prawa materialnego, a mianowicie art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy
emerytalnej. Skarżąca twierdzi, że nie został spełniony warunek pouczenia
ubezpieczonego o okolicznościach powodujących wstrzymanie lub utratę prawa do
przyznanej renty socjalnej, ponieważ kolejne decyzje w przedmiocie tego
świadczenia, nie zawierały jasnego, konkretnego i wyczerpującego pouczenia.
Wymieniła przy tym następujące decyzje: o przyznaniu i wypłacie dodatku
pieniężnego z 17 sierpnia 2005 r., o podwyższeniu renty z 14 marca 2006r., o
ustaleniu wysokości renty socjalnej na dzień 31 marca 2007 r. i przyznaniu
jednorazowej kwoty w wysokości 420,00 zł z 13 kwietnia 2007 r., o podwyższeniu
renty z 12 marca 2008 r., o podwyższeniu renty z 12 marca 2009 r., o
podwyższeniu renty z 2010r., o podwyższeniu renty z 11 marca 2011 r. Zdaniem
skarżącej, ustalenia językowe wynikające z treści art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy
emerytalnej, dokonane przy zastosowaniu reguł semantycznych i składniowych nie
przesądzają, czy spoczywający na organie rentowym obowiązek pouczenia
świadczeniobiorcy dotyczy wyłącznie pierwszej decyzji organu rentowego
ustalającej prawo do świadczenia, czy również innych decyzji w przedmiocie
świadczenia, w tym wydawanej corocznie decyzji waloryzującej świadczenie
(decyzji o podwyższeniu renty). Dlatego należy dokonać wykładni tego przepisu w
szerszym kontekście sytemu prawa, do którego przepis ten należy, tj. prawa
administracyjnego, a zwłaszcza wyprowadzić wnioski z systemowo powiązanego z
nim art. 9 k.p.a., który nakłada na organy administracji publicznej obowiązek
należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i
prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących
przedmiotem postępowania administracyjnego. Dalej skarżąca twierdzi, że ratio
legis obowiązku pouczenia strony lub innej osoby uczestniczącej w postępowaniu
(art. 9 k.p.a.) jest zapewnienie, aby nie ponosiły one szkody z powodu
nieznajomości prawa. Dlatego art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS wykładać należy w sposób prowadzący do najpełniejszego zabezpieczenia
interesów świadczeniobiorcy. Organ rentowy, jako wypłacający świadczenie jest
zobowiązany do wydania decyzji w każdej sytuacji, w której przewidują to przepisy
prawa (a więc również decyzji waloryzującej świadczenie) i w każdej z tych decyzji
powinien zamieścić stosowne pełne pouczenie, odpowiadające treści wydanej
4
decyzji, bez względu na to, czy jest to pierwsza decyzja, czy kolejna. Pomiędzy
wydaniem kolejnych decyzji może zdarzyć się, że zmianie ulegną przepisy i w
konsekwencji spowodują zmianę sytuacji uprawnionego. Poza tym, żaden przepis
nie nakłada na osobę pobierającą świadczenie obowiązku gromadzenia i
przechowywania wszystkich decyzji wydanych przez organ rentowy po to, aby
cofać się do zawartych tam pouczeń. Z tych względów, zdaniem ubezpieczonej, w
zaskarżonym wyroku Sąd drugiej instancji dokonał błędnej wykładni art. 138 ust. 2
pkt 1 stwierdzając, że udzielenie jej jednorazowego, skutecznego pouczenia o
okolicznościach powodujących obowiązek zwrotu nienależnie pobranych
świadczeń, w sytuacji gdy stan prawny nie uległ zmianie, jest wystarczające dla
ziszczenia się przesłanki z powołanego przepisu. Sąd drugiej instancji oparł się
wyłącznie na literalnym brzmieniu interpretowanego przepisu, bez ustalenia jego
znaczenia i zakresu w ramach systemu prawa administracyjnego - prawa
ubezpieczeń społecznych oraz w oderwaniu od celu i funkcji jaką ten przepis pełni.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podniesione zarzuty są nieuzasadnione, a wspierająca je argumentacja
nieprzekonująca. Zgodnie z art. 138 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (w dacie decyzji
jednolity tekst: Dz.U. 2009 Nr 153, poz. 1227 ze zm.), osoba, która nienależnie
pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Stosownie do ust. 2 pkt 1 tego
artykułu, za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się
świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub
zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości
lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa
do ich pobierania. Zwrot „była pouczona o braku prawa” nie może być rozumiany
dosłownie; chodzi tu o klasyczne pouczenie, w którym organ rentowy informuje
ubezpieczonego, że utraci prawo do świadczenia, gdy wystąpią okoliczności, które
zgodnie z przepisami prawa spowodują utratę tego prawa (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 28 czerwca 2005 r., III UK 63/05). Pouczenie musi być na tyle
zrozumiałe, by pobierający świadczenie mógł odnieść je do swojej sytuacji, jednak
5
nie musi odnosić się do indywidualnie pobierającego świadczenie, gdyż nie da się
przewidzieć, które z okoliczności wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2005 r., I UK 136/04, OSNP 2005 nr 16, poz.
252). Pouczenie może polegać na przytoczeniu przepisów określających te
okoliczności, ale musi być na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony mógł je odnieść do
własnej sytuacji (wyroki Sądu Najwyższego z: 14 marca 2006 r., I UK 161/05,
OSNP 2007 nr 5-6, poz. 78; 10 czerwca 2008 r., I UK 394/07, LEX nr 494135; 25
czerwca 2010 r., II UK 66/10, LEX nr 619642). Zważywszy na funkcję, jaką
pouczenie odgrywa w normatywnej konstrukcji nienależnie pobranego świadczenia,
warunkiem uznania, że ubezpieczony pobrał takie nienależne świadczenie jest
ustalenie przez sąd, że pobierający świadczenia wiedział (został pouczony)
„o braku prawa do ich pobierania” (wyroku Sądu Najwyższego z dnia 4 września
2007 r., I UK 90/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 301).
Sąd Apelacyjny prawidłowo zinterpretował ten przepis, wskazując, że
pouczenie udzielane przez organ rentowy ubezpieczonemu ma być na tyle
zrozumiałe, by pobierający świadczenie mógł odnieść je do swojej sytuacji.
Następnie Sąd odwoławczy, stwierdził, że P. M. została prawidłowo pouczona o
okolicznościach, których wystąpienie w czasie pobierania świadczenia powoduje
utratę prawa do świadczeń. Stosowne pouczenie zostało zamieszczone na
odwrocie decyzji z 14 października 2003 r. - przyznającej świadczenie, jak również
decyzji z 12 grudnia 2003 r. - przeliczającej świadczenie. Sąd odwoławczy ustalił,
że pouczenie to w dostatecznie jasny i precyzyjny sposób wskazywało na to, jakie
okoliczności powodują ustanie, zawieszenie świadczenia rentowego. Wprawdzie w
treści pouczenia wymieniono rozmaite okoliczności skutkujące ustaniem prawa do
świadczenia lub jego zawieszeniem, jednak okoliczności te zostały zdefiniowane w
sposób czytelny, wyraźny i niepowodujący trudności z przypisaniem ich do
konkretnej sytuacji faktycznej. Skarżąca nie kwestionuje, że pouczenie zawarte w
decyzji z 14 października 2003 r. było zrozumiałe. Nie przeczy też twierdzeniu Sądu
Apelacyjnego, że w późniejszym czasie nie nastąpiły zmiany prawa, które
uzasadniałyby ponowne pouczenie. Twierdzi jedynie, powołując się na wyrok Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z 4 lutego 2003 r., sygn. akt I AUa 207/02, że organ
rentowy powinien takie pouczenie (a więc dotyczące okoliczności powodujących
6
utratę prawa do renty socjalnej) zamieszczać w każdej kolejnej decyzji dotyczącej
tej renty, ponieważ żaden przepis nie przewiduje, aby osoba pobierająca
świadczenie była zobligowana do gromadzenia i przechowywania wszystkich
decyzji wydanych przez organ rentowy po to, aby cofać się do zawartych tam
pouczeń. Pogląd ten nie jest słuszny. Należy bowiem przyjąć, że organ rentowy ma
obowiązek pouczyć ubezpieczonego o okolicznościach, których wystąpienie w
czasie pobierania świadczenia powoduje utratę prawa do świadczeń, gdy wydaje
decyzję przyznającą świadczenie. Nie ma takiego obowiązku przy wydawaniu
kolejnych decyzji dotyczących przyznanego już świadczenia (np. dotyczących jego
waloryzacji), chyba że zaszły zmiany prawa wpływające na prawo ubezpieczonego
przyznane wcześniejszą decyzją lub gdyby treść tych decyzji może wywołać
wątpliwości co przesłanek nabycia lub posiadania prawa do świadczenia. Z kolei
przechowywanie dokumentów dotyczących świadczeń z ubezpieczenia
społecznego wynika ze zwykłej przezorności i dbałości ubezpieczonego o swoje
interesy i nie potrzeba specjalnego przepisu nakazującego przechowywanie
dokumentów, aby skutkami braku tej przezorności i dbałości obciążyć
ubezpieczonego. Jak wynika z ustaleń faktycznych przyjętych w sprawie, kolejne
decyzje organu rentowego, odnoszące się do renty socjalnej przyznanej skarżącej,
dotyczyły zmian wysokości renty, a nie nabycia prawa do tego świadczenia. Treść
pouczenia odpowiadała ich treści. Obowiązek pouczenia co do przesłanek utraty
prawa do renty mógłby zatem powstać, gdyby treść tych decyzji mogła wywołać
wątpliwości co do tych przesłanek. Skarżąca jednak tego nie twierdzi. Powołuje się
jedynie na abstrakcyjnie motywowane prawo do każdorazowego pouczenia o
wszystkich kwestiach związanych z rentą. W konkluzji należy stwierdzić, że jeśli
sąd dokonał wykładni art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej w wyżej opisany
sposób i odniósł ją do prawidłowo ustalonego stanu faktycznego, w tym ustalenia,
że ubezpieczony miał świadomość okoliczności powodujących utratę przyznanego
prawa, to takie ustalenie może być podważone tylko stosownymi zarzutami
naruszenia przepisów postępowania. A takich zarzutów skarżąca nie sformułowała.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy, na podstawie 39814
k.p.c., orzekł jak w
sentencji.
7
eb