Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 257/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 lutego 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Władysław Pawlak
Protokolant Katarzyna Jóskowiak
w sprawie z powództwa Z. R., T. S.,
A. U. i W. S.
przeciwko Oddziałowi P.
w A.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 26 lutego 2016 r.,
skargi kasacyjnej powodów T. S. i A. U.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 grudnia 2013 r.,
odrzuca skargę kasacyjną w części dotyczącej
rozstrzygnięcia w przedmiocie ustanowienia kuratora
a w pozostałej części skargę kasacyjną oddala.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2013 r. Sąd Okręgowy w S. uwzględniając
powództwo […] ustalił nieistnienie uchwały Zarządu Tymczasowego Oddziału P.
w A. w sprawie zwołania na dzień 28 marca 2009 r. Zwyczajnego Zjazdu Oddziału
oraz ustalił nieistnienie wszystkich uchwał Zwyczajnego Zjazdu tego Oddziału
podjętych w dniu 28 marca 2009 roku. Oddalił powództwo w pozostałej części,
obejmującej żądanie ustanowienia dla Oddziału P. kuratora na podstawie art. 42
k.c. oraz orzekł o kosztach procesu.
W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia Sąd wskazał, że uchwałą
nr 314/XVI/2008 z dnia 14 grudnia 2008 r. Zarząd Główny P. powołał Zarząd
Tymczasowy Oddziału P. w A. (dalej jako Oddział) i zobowiązał go, między innymi,
do przygotowania i zwołania w pierwszym kwartale 2009 r. Zjazdu tego Oddziału
zgodnie ze Statutem P., ordynacją wyborczą oraz uchwałą nr 262/XVI/2008
Zarządu Głównego P. z dnia 26 kwietnia 2008 r. W grudniu 2008 r. w
poszczególnych jednostkach organizacyjnych (kołach) Oddziału odbyły się zebrania
sprawozdawczo - wyborcze członków stowarzyszenia, w trakcie których wyłonieni
zostali delegaci na Zwyczajny Zjazd Oddziału zwołany uchwałą Zarządu
Tymczasowego Oddziału z dnia 2 marca 2009 r. na 28 marca 2009 r. Zwyczajny
Zjazd Oddziału odbył się tym dniu; wzięło w nim udział 28 z 36 delegatów. Zjazd
podjął osiemnaście uchwał o zróżnicowanym charakterze i przedmiocie, w tym
uchwały dotyczące przyjęcia sprawozdań z działalności organów statutowych
stowarzyszenia, udzielenia im absolutorium, zmiany statutu Oddziału, wyboru
nowych władz Oddziału oraz wyboru delegata na Regionalną Konwencję
Oddziałów. Uwzględniając powództwo we wskazanej na wstępie części Sąd
Okręgowy uznał, że powodowie - członkowie Oddziału w A., będącego osobą
prawną, wykazali interes prawny w uzyskaniu rozstrzygnięcia Sądu
stwierdzającego nieistnienia zakwestionowanych uchwał, uchwały te bowiem mogły
wywrzeć wpływ na ich sytuację prawną jako członków stowarzyszenia.
Sąd Okręgowy podzielił zarzuty powodów, że stosownie do treści statutu Oddziału,
Zarząd Tymczasowy był umocowany jedynie do zwołania Zjazdu Nadzwyczajnego
3
Oddziału, w którym powinni byli uczestniczyć, zgodnie ze statutem, delegaci
wybrani na ostatni Zjazd Zwyczajny Oddziału. Tymczasem Zarząd Tymczasowy
zwołał na dzień 28 marca 2009 roku nie Zjazd Nadzwyczajny, lecz Zjazd Zwyczajny
Oddziału, w którym brali udział nowi delegaci wybrani na zebraniach
sprawozdawczo - wyborczych przeprowadzonych w grudniu 2008 roku.
Sąd Okręgowy uznał, że w tej sytuacji uchwały Zwyczajnego Zjazdu Oddziału nie
istnieją w sensie prawnym, albowiem podjęte zostały nie przez uprawnionych
według statutu delegatów, lecz przez zgromadzenie osób, które takiego przymiotu
nie posiadały. Sąd oddalił natomiast powództwo w pozostałym zakresie uznając,
że nie zachodzą podstawy do ustanowienia na podstawie art. 42 k.c. kuratora dla
pozwanego Oddziału, aktualnie bowiem Oddziałem kieruje Zarząd wybrany
podczas kolejnego Zjazdu Oddziału przeprowadzonego w dniu 16 marca 2013 r.
Apelacje od tego wyroku złożyli powodowie T. S. i A. U. oraz pozwany. Sąd
Apelacyjny wyrokiem z dnia 30 grudnia 2013 r., z apelacji pozwanego zmienił
zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił powództwo o ustalenie nieistnienia
uchwał wymienionych w pozwie i oddalił apelację powodów. W ocenie Sądu drugiej
instancji, w sytuacji braku w prawie o stowarzyszeniach regulacji prawnych
stanowiących podstawę prawną do domagania się przez członków stowarzyszenia
ustalenia nieistnienia, stwierdzenia nieważności lub uchylenia uchwał organów
stowarzyszenia, członek stowarzyszenia może wnieść powództwo jedynie na
zasadach ogólnych, a więc na podstawie art. 189 k.p.c. Powodowie nie wykazali
jednak przesłanki tego powództwa określonej w art. 189 k.p.c., to jest interesu
prawnego. Sąd drugiej instancji wskazał, że w porównaniu z relacjami wynikającymi
ze stosunku członkostwa w spółdzielni lub uczestnictwa w spółce handlowej, więź
członka ze stowarzyszeniem jest słabsza, gdyż ze stosunku członkostwa wynikają
dla niego tylko uprawnienia o charakterze organizacyjnym, podczas gdy w
przypadku spółek handlowych lub spółdzielni, ich członkom przysługują także
uprawnienia majątkowe. Ta okoliczność oraz wzgląd na samorządność
stowarzyszeń przemawiały, zdaniem Sądu Apelacyjnego, za potrzebą ścisłego
rozumienia interesu prawnego w zaskarżaniu przez członków uchwał organów
stowarzyszenia. W świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego każdy członek ma
niewątpliwie legitymację do zaskarżenia uchwał dotyczących bezpośrednio jego
4
członkostwa, a więc uchwał o jego wykluczeniu lub wykreśleniu ze stowarzyszenia.
Natomiast przyznanie każdemu członkowi stowarzyszenia legitymacji do
zaskarżania innych uchwał organów stowarzyszenia mogłoby utrudnić, a nawet
uniemożliwić prawidłowe realizowanie przez stowarzyszenie jego statutowych
zadań. O istnieniu interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. nie świadczy
powoływanie się przez członka na dążenie do zapewnienia zgodności działania
stowarzyszenia z prawem lub statutem, ponieważ nadzór nad legalnością działania
stowarzyszenia jest sprawowany przez uprawnione organy w sposób wskazany w
art. 29 prawa o stowarzyszeniach. Dla stwierdzenia istnienia interesu prawnego
niezbędne byłoby, zdaniem Sądu Apelacyjnego, wykazanie, że zaskarżone
uchwały rodzą konkretne i niekorzystne skutki w sferze praw każdego z powodów
jako członka stowarzyszenia bądź przynajmniej stwarzają realne zagrożenie dla
jego prawnie chronionych interesów. Tych okoliczności powodowie nie wykazali, co
prowadziło do oddalenia powództwa.
W skardze kasacyjnej powodowie T. S. i A. U. zarzucili naruszenie art. 189
k.p.c. polegające na błędnym przyjęciu, że nie mają interesu prawnego w żądaniu
ustalenia nieistnienia zakwestionowanych uchwał podczas gdy pozostają oni w
niepewności, czy decyzje podjęte przez Zjazd Oddziału, nie będące w istocie, ich
zdaniem, uchwałami najwyższego organu Oddziału, wiążą ich jako członków i
wpływają wobec tego na ich sytuację prawną. Formułując te zarzuty domagali się
uchylenia zaskarżonego wyroku i wydania orzeczenia co do istoty sprawy lub
przekazania sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Rozpoznając skargę kasacyjną, Sąd Najwyższy, powziął poważne
wątpliwości prawne, czy członek stowarzyszenia może żądać na podstawie art. 189
k.p.c. ustalenia nieistnienia uchwały organu stowarzyszenia wskutek naruszenia
postanowień statutu, podjętej w sprawie niedotyczącej jego stosunku członkostwa,
w sytuacji istnienia mechanizmu nadzoru nad zgodnością uchwał organów
stowarzyszenia z prawem lub postanowieniami statutu, w tym także ich kontroli
sądowej, przewidzianego w przepisach ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo
o stowarzyszeniach (t.j. Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm. - dalej jako
pr. stow.). Wątpliwość tę, ujętą w zagadnienie prawne o treści: „czy art. 189 k.p.c.
5
może stanowić podstawę żądania przez członka stowarzyszenia ustalenia
nieistnienia uchwały organu stowarzyszenia niedotyczącej jego stosunku
członkostwa?” Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 4 lutego 2015 r. przedstawił
do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego.
Uchwałą z dnia 20 października 2015 r. III CZP 27/15 Sąd Najwyższy orzekł,
że art. 189 k.p.c. nie może być podstawą żądania przez członka stowarzyszenia
ustalenia nieistnienia uchwały organu stowarzyszenia niedotyczącej jego stosunku
członkostwa. Sąd Najwyższy wyjaśnił ratio legis ustanowionych w prawie
o stowarzyszeniach mechanizmów kontroli działalności stowarzyszenia i przyczyny,
dla których nie ma podstaw do przyjęcia, że art. 189 k.p.c. miałby stanowić
płaszczyznę wykorzystywaną w celu wzruszenia uchwał władz stowarzyszenia,
które nie ingerują w sferę praw i obowiązków członkowskich. W tym zakresie
ustawodawca przyznał kompetencje tylko organom nadzorującym stowarzyszenia,
a zatem a contrario należy przyjąć, że tym samym w tej części ustawowo wyłączył
prawo członków do wzruszenia takich uchwał. Sąd Najwyższy wskazał,
że ingerencja sądu w działalność stowarzyszenia powinna być wyjątkowa i musi
uwzględniać jego autonomiczny i samorządny charakter. Z tego względu
nie należy dopuszczać tej ingerencji na żądanie członka kwestionującego uchwały
niedotyczące jego stosunku członkowskiego. Stowarzyszenie, w ramach
samorządności przyznanej w art. 1 pr. stow. może swobodnie kształtować strukturę
organizacyjną, a także określać kryteria nabywania i utraty członkostwa.
Stowarzyszenie jest organizacją mającą cechy swoiste, celem bowiem jego
działalności jest głównie realizacja wolności i praw należących do dziedziny prawa
publicznego i zgodnie z art. 2 ust. 1 pr. stow. jest zrzeszeniem o celach
niezarobkowych. Sąd Najwyższy wskazał również, że zaskarżenie uchwały
na podstawie art. 189 k.p.c. nie podlega żadnym ograniczeniom czasowym, zatem
udzielenie pozytywnej odpowiedzi na postawione pytanie mogłoby podważyć całą
wieloletnią działalność stowarzyszenia. Ponadto, przy zaskarżeniu uchwały na
omawianej podstawie nie ma możliwości przyjęcia rozszerzonego skutku prawnego
orzeczenia sądu, charakterystycznego dla szczegółowych instrumentów prawnych
ukierunkowanych na zaskarżanie uchwał (art. 254 § 1 i § 4 oraz art. 427 § 1 i § 4
k.s.h., a także art. 42 § 9 pr. spółdz.). Jest to więc argument, który praktycznie
6
uniemożliwia wykorzystanie art. 189 k.p.c. do zwalczania wadliwych uchwał
niedotyczących stosunku członkowskiego, skoro i tak ewentualna wadliwość
uchwały bezpośrednio nie ma większego znaczenia prawnego dla pozostałych
członków stowarzyszenia. Brak rozszerzonej skuteczności orzeczenia miałby
również negatywny wpływ na działalność stowarzyszenia w razie wystąpienia
rozbieżności między orzeczeniami sądów dotyczących tej samej uchwały.
Resumując, treść uchwały składu siedmiu sędziów, wiążącej w sprawie
mniejszej, prowadziła do oddalenia skargi kasacyjnej powodów skierowanej
przeciwko rozstrzygnięciu oddalającemu ich powództwo.
Biorąc natomiast pod uwagę, że wyrok Sądu Apelacyjnego został
zaskarżony w całości, a więc również w części oddającej apelację powodów od
wyroku Sądu Okręgowego oddalającego żądanie ustanowienia kuratora, w tej
części skarga kasacyjna podlegała odrzuceniu. Jakkolwiek, zgodnie z art. 30
pr. stow. ustanowienie dla stowarzyszenia kuratora jest jednym ze środków
nadzoru nad stowarzyszeniem, to w myśl art. 603 § 1 k.p.c. kuratora dla osoby
prawnej ustanawia sąd rejestrowy, w którego okręgu osoba ta ma lub miała ostatnią
siedzibę i następuje to w postępowaniu toczącym się według przepisów kodeksu
postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym. W postępowaniu
nieprocesowym dopuszczalność skargi kasacyjnej reguluje art. 5191
k.p.c. Brak
podstaw do przyjęcia, że przepisy tego artykułu dopuszczają skargę kasacyjną
w sprawie o ustanowienie kuratora dla osoby prawnej.
W świetle powyższego Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
i na podstawie art. 3986
§ 2 i 3 k.p.c., orzekł jak w sentencji.
aj
kc