Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 60/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 1 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania B. D.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 1 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 sierpnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 7 lutego 2011 r. odmówił
ubezpieczonej B. D. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy z uwagi na brak
2
posiadania przez nią wymaganych okresów składkowych i nieskładkowych oraz
powstanie niezdolności do pracy po upływie 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia.
W odwołaniu od powyższej decyzji ubezpieczona wniosła o jej zmianę i
przyznanie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Organ rentowy wniósł o
oddalenie odwołania.
Sąd Okręgowy w Ł. wyrokiem z 21 listopada 2011 r. oddalił odwołanie
ubezpieczonej. Rozstrzygnięcie zapadło przy następujących ustaleniach
faktycznych.
B. D. urodziła się 26 czerwca 1973 r. Ma wykształcenie podstawowe. W
trakcie nauki w ramach Ochotniczych Hufców Pracy przyuczyła się do zawodu
prządki i w zawodzie tym pracowała przez ponad półtora roku (od 30 października
1989 r. do 30 listopada 1990 r. oraz od 28 stycznia 1991 r. do 26 czerwca 1991 r.),
pobierając jednocześnie naukę. Po ukończeniu szkoły, do której uczęszczała do 18.
roku życia, pracowała jeszcze w okresie od 30 czerwca 1997 r. do 29 sierpnia 1997
r. Ostatni tytuł ubezpieczenia społecznego ubezpieczonej w związku z
zatrudnieniem ustał 29 sierpnia 1997 r. W dziesięcioleciu poprzedzającym dzień
zgłoszenia wniosku o rentę, to jest w okresie od 30 stycznia 2000 r. do 29 stycznia
2010 r., ubezpieczona nie udokumentowała żadnego okresu ubezpieczenia.
W dniu 29 stycznia 2010 r. ubezpieczona złożyła wniosek o przyznanie
prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. W związku z tym 14 lutego 2010 r.
została zbadana przez lekarza orzecznika ZUS, który rozpoznał u niej: zaburzenia
psychotyczne u osoby upośledzonej umysłowo, przewlekłe zapalenie wątroby typu
C, nadciśnienie tętnicze oraz guz sutka lewego. Na tej podstawie lekarz orzecznik
ZUS uznał, że ubezpieczona jest osobą całkowicie niezdolną do pracy do 31
grudnia 2012 r. a datę powstania całkowitej niezdolności ustalił na 7 kwietnia
2003 r. Od powyższego orzeczenia wnioskodawczyni wniosła sprzeciw do Komisji
Lekarskiej ZUS. Rozpatrując wniesiony sprzeciw, Komisja zbadała ubezpieczoną,
rozpoznając u niej zaburzenia psychotyczne u osoby z upośledzeniem umysłowym,
przewlekłe zapalenie wątroby typu C bez dekompensacji wątroby, nadciśnienie
tętnicze kontrolowane farmakologicznie oraz łagodny guz sutka lewego. W świetle
wyników badań Komisja uznała ubezpieczoną za osobę całkowicie niezdolną do
3
pracy do 31 grudnia 2012 r., a datę powstania całkowitej niezdolności do pracy
ustaliła na 7 kwietnia 2003 r.
W postępowaniu sądowym przeprowadzono dowody z opinii biegłych
sądowych: psychologa, psychiatry, onkologa, specjalisty z zakresu chorób
zakaźnych, epidemiologii i hepatologii oraz internisty.
Na podstawie opinii biegłych psychologa i psychiatry Sąd Okręgowy ustalił,
że u B. D. występują zaburzenia w zakresie percepcji wzrokowej,
pamięci wzrokowej bezpośredniej, koordynacji wzrokowo-ruchowej i sprawności
grafomotorycznej na podłożu zmian organicznych w obrębie ośrodkowego układu
nerwowego. Ogólna sprawność intelektualna ubezpieczonej mieści się w granicach
upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim ze stwierdzeniem wskaźników
organicznego uszkodzenia w obrębie OUN. Ponadto u wnioskodawczyni
rozpoznaje się zespół paranoidalny oraz upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim,
co powoduje, że jest ona całkowicie niezdolna do pracy na okres 2 lat, zaś datą
powstania całkowitej niezdolności jest 7 kwietnia 2003 r., czyli dzień rozpoczęcia
przez nią leczenia w PZP w Z. Obniżona sprawność intelektualna istnieje u
wnioskodawczyni od dzieciństwa.
Na podstawie opinii biegłego onkologa Sąd Okręgowy ustalił, że
u ubezpieczonej zdiagnozowano łagodny guzek piersi lewej, o średnicy 1,5 cm,
nieupośledzający w najmniejszym stopniu sprawności. Brak jest cech złośliwej
choroby nowotworowej, co powoduje że z onkologicznego punktu widzenia
ubezpieczona jest całkowicie zdolna do pracy zarobkowej zgodnej z kwalifikacjami.
Na podstawie opinii biegłego specjalisty z zakresu chorób zakaźnych,
epidemiologii i hepatologii Sąd ustalił, że u wnioskodawczyni rozpoznano także
przewlekłe zapalenie wątroby typu C o niewielkiej aktywności, aktualne badania
biochemiczne wskazują na prawidłową czynność biochemiczną komórek wątroby.
W badaniu USG brak istotnych odchyleń narządów jamy brzusznej od stanu
prawidłowego.
Wreszcie z opinii biegłego internisty wynika, że u ubezpieczonej rozpoznaje
się ponadto otyłość i nadciśnienie tętnicze, które jest dobrze kontrolowane
farmakologicznie. Schorzenia te nie powodują niezdolności do pracy.
4
Opinie wydane przez biegłych lekarzy i biegłego psychologa Sąd Okręgowy
ocenił jako wiarygodne. Sąd oddalił wniosek pełnomocnika wnioskodawczyni o
dopuszczenie dowodu z zeznań świadka Z. O. (matki ubezpieczonej) oraz
z dokumentacji medycznej na okoliczność, że niezdolność do pracy ubezpieczonej
powstała przed ukończeniem przez nią 18. roku życia, uznając, że dowód z zeznań
świadka jest zbędny dla oceny okoliczności wymagających wiedzy specjalistycznej,
zaś co do dokumentów – że znajdowały się w aktach sprawy i biegli mieli do nich
wgląd.
W wyniku powyższych ustaleń Sąd Okręgowy stwierdził, że przeprowadzone
postępowanie dowodowe wykazało wprawdzie, iż ubezpieczona jest obecnie
całkowicie niezdolna do pracy zarobkowej w rozumieniu art. 12 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS, jednak niezdolność ta powstała dopiero 7 kwietnia
2003 r., po ukończeniu przez nią 29 lat, co stwierdził biegły lekarz psychiatra.
A zatem, zważywszy, że ostatni tytuł ubezpieczenia ustał 29 sierpnia 1997 r.,
wnioskodawczyni nie spełnia przesłanek nabycia prawa do świadczenia rentowego
określonych w art. 57 ust. 1 pkt 2 i 3 oraz art. 58 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(tekst jednolity: Dz.U. z 2015 r. poz. 748), ponieważ niezdolność do pracy powstała
później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania ostatniego tytułu ubezpieczenia,
a ponadto wnioskodawczyni nie legitymuje się 4-letnim okresem składkowym
i nieskładkowym w całym okresie aktywności zawodowej.
Powyższy wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła apelacją ubezpieczona.
Wyrokowi zarzuciła naruszenie przepisów postępowania: (-) art. 233 § 1 k.p.c.,
przez całkowicie dowolną a nie swobodną ocenę materiału dowodowego
zgromadzonego w postępowaniu, pominięcie w ustaleniach dokumentacji lekarskiej
sporządzonej w Zespole Opieki Zdrowotnej Przychodni Lekarskiej w Ł.
(zaświadczenie lekarskie z 3 stycznia 1992 r.) oraz przez lek. med. T. K. (karta
zdrowia dziecka), z których wynika, że apelująca już przed ukończeniem 20. roku
życia była niezdolna do pracy; (-) art. 231 k.p.c., przez uchylenie się przez Sąd od
ustalenia niezdolności do pracy apelującej powstałej przed ukończeniem przez nią
20. roku życia w sytuacji, gdy wniosek taki można wyprowadzić m.in. z treści
zaświadczenia lekarskiego z 3 stycznia 1992 r.; (-) art. 227 k.p.c., przez oddalenie
5
wniosku o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka Z. O. (matki ubezpieczonej) w
sytuacji, gdy przedmiotem tego dowodu miały być fakty o istotnym znaczeniu dla
rozstrzygnięcia sprawy; (-) art. 328 § 2 k.p.c., przez pominięcie w uzasadnieniu
wyroku dowodów opisanych wyżej i tym samym zaniechanie ujawnienia, czy sąd
oparł się również na tych dowodach, wydając orzeczenie, czy też dowodom tym
odmówił wiarygodności i mocy dowodowej. W apelacji zarzucono także naruszenie
przez Sąd pierwszej instancji prawa materialnego – art. 58 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, przez błędną jego wykładnię i zaniechanie przyjęcia
przez sąd, że niezdolność apelującej do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat,
co w sytuacji udowodnienia okresów składkowych i nieskładkowych w wymiarze 1
roku i 8 miesięcy, w tym co najmniej 1 roku przed ukończeniem przez nią 20. roku
życia, powinno prowadzić do stwierdzenia, że apelująca spełniła niezbędne
przesłanki do przyznania jej renty z tytułu niezdolności do pracy zgodnie z art. 58
ust. 1 pkt 1 ustawy. Apelująca wniosła o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych
lekarzy psychiatry, psychologa, onkologa, hepatologa i internisty na okoliczność
ustalenia czy jej niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem przez nią 20.
roku życia. Ostatecznie wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku przez
uwzględnienie odwołania w całości, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 14 czerwca 2012 r. oddalił apelację
ubezpieczonej.
Sąd drugiej instancji uznał za słuszny zarzut błędu w zakresie ustalenia daty
powstania niezdolności ubezpieczonej do pracy. Zauważył, że w opinii biegłych
z zakresu psychologii i psychiatrii skupiono się jedynie na dokumentacji medycznej
datowanej od 2003 r., poświadczającej rozpoczęcie leczenia psychiatrycznego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego data ta nie może być miarodajna dla oceny
powstania niezdolności do pracy z przyczyn psychologiczno-psychiatrycznych.
Z dokumentacji lekarskiej zgromadzonej w aktach ZUS wynika, że ubezpieczona
już wcześniej miała problemy natury psychicznej. Szczególne znaczenie ma próba
samobójcza z 1 czerwca 1988 r., w związku z którą skierowano ubezpieczoną do
leczenia w PZP. Z niewiadomych przyczyn wnioskodawczyni nie podjęła wówczas
leczenia i została objęta opieką psychiatryczną dopiero w 2003 r., gdy stopień
6
zaburzeń psychicznych był już na tyle duży, że stwierdzono u niej całkowitą
niezdolność do pracy. W ocenie Sądu Apelacyjnego, sugeruje to powstanie stanu
niezdolności do pracy już w 1988 r., przynajmniej w stopniu częściowym. Tego
rodzaju ustalenie nie prowadzi jednak do zmiany wyroku Sądu Okręgowego, który
mimo to odpowiada prawu.
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że apelacja całkowicie pomija treść art. 58
ust. 1, 2 i 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS przy ocenie kwestii zdolności do
pracy. Zasadnicze znaczenie ma art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy, który wymaga, aby
niezdolność do pracy powstała w odpowiednim okresie – w czasie trwania
ubezpieczenia lub w okresie karencyjnym, w ciągu 18 miesięcy od daty ustania
tytułu ubezpieczenia. Niezdolność do pracy wnioskodawczyni powstała zanim
jeszcze zaczęła podlegać ubezpieczeniu począwszy od października 1989 r.,
a mianowicie w 1988 r., kiedy ukończyła 15 lat. Nawet przy uwzględnieniu, że
niezdolność do pracy powstała poniżej 20. roku życia i wymagany jest w związku z
tym roczny staż ubezpieczeniowy, wnioskodawczyni nadal nie spełnia przesłanek
uzyskania prawa do renty, ponieważ niezdolność do pracy nie powstała w czasie
ubezpieczenia ani też w ciągu 18 miesięcy po jego ustaniu. Wnioskodawczyni nie
spełnia również przesłanek wynikających z art. 58 ust. 3 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS, ponieważ nie legitymuje się jakimkolwiek stażem
ubezpieczeniowym przed powstaniem niezdolności do pracy – przy założeniu, że
niezdolność ta powstała już w 1988 r. Co do dokumentów powołanych w apelacji
Sąd Apelacyjny stwierdził, że nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy,
gdyż dotyczą rozpoczętego przed 2002 r. leczenia hepatologicznego oraz leczenia
od 1992 r. z powodu guza sutka, które w ogóle nie powodowały niezdolności do
pracy w jakimkolwiek stopniu.
Wyrok Sądu Apelacyjnego z 14 czerwca 2012 r. został zaskarżony skargą
kasacyjną ubezpieczonej, w której zarzucono naruszenie prawa procesowego,
a mianowicie art. 217 k.p.c. i art. 227 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. w wyniku
oddalenia wniosków dowodowych ubezpieczonej oraz art. 278 § 1 k.p.c., art. 286
k.p.c. i art. 227 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez zaniechanie odebrania
wyjaśnień bądź dodatkowej opinii od biegłych powołanych w sprawie, w sytuacji
zaistniałych wątpliwości co do wskazanej przez nich daty powstania niezdolności
7
do pracy i dowolne określenie tej daty na 1988 r., co miało istotny wpływ na treść
wyroku, i równoczesne pominięcie zawartego w apelacji wniosku o dopuszczenie
dowodu z opinii biegłych na okoliczności ustalenia czy niezdolność ubezpieczonej
do pracy powstała przed ukończeniem przez nią 20. roku życia.
Sąd Najwyższy wyrokiem z 11 kwietnia 2013 r., I UK 583/12, uchylił
zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego z 14 czerwca 2012 r. i przekazał sprawę
do ponownego rozpoznania.
W pisemnych motywach swojego orzeczenia Sąd Najwyższy podkreślił, że
okolicznością istotną z punktu widzenia zasadności wniosku o rentę, będącego
przedmiotem zaskarżonej decyzji organu rentowego, jest czas powstania
niezdolności ubezpieczonej do pracy. Według art. 58 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, okres składkowy i nieskładkowy
wymagany do nabycia prawa do renty uzależniony jest od czasu powstania
niezdolności do pracy (wieku wnioskodawcy w czasie powstania niezdolności do
pracy). Czas powstania niezdolności do pracy ma też znaczenie dla spełnienia
przesłanki z art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy, sprowadzającej się do uzależnienia prawa
do renty od powstania niezdolności do pracy w okresach wymienionych w tym
przepisie albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ich ustania. Nie jest sporny
w rozpoznawanej sprawie okres składkowy wnioskodawczyni, to znaczy jego
rozmiar. Problemem jest to, czy jest on wystarczający do nabycia prawa do renty,
a przesądzenie tej kwestii zależy od tego, kiedy powstała jej niezdolność do pracy.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że wnioskodawczyni stała się niezdolna do pracy
od 7 kwietnia 2003 r., po ukończeniu 29 lat, co sprawia że nie osiągnęła
wymaganego okresu składkowego, a ponadto niezdolność powstała później niż
w ciągu 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia. Ustalenie daty powstania
niezdolności do pracy Sąd Okręgowy poczynił na podstawie opinii biegłego
psychiatry. Natomiast Sąd Apelacyjny ustalił, że wnioskodawczyni stała się
niezdolna do pracy już w 1988 r., zaznaczając, że tego rodzaju ustalenie nie
powoduje jednak zmiany wyroku, który nadal odpowiada prawu. Sąd drugiej
instancji ustalił bowiem, że niezdolność do pracy wnioskodawczyni powstała zanim
jeszcze zaczęła podlegać ubezpieczeniu począwszy od października 1989 r.,
w 1988 r., kiedy ukończyła 15 lat. To ustalenie Sąd poczynił na podstawie
8
dokumentów znajdujących się w aktach organu rentowego, z których – jego
zdaniem – wynika, że wnioskodawczyni już wcześniej (czyli przed 2003 r.) miała
problemy natury psychicznej. Taki sposób dokonania ustalenia okoliczności istotnej
dla rozstrzygnięcia sporu narusza art. 278 § 1 i art. 286 k.p.c., stosowane w
postępowaniu apelacyjnym na podstawie art. 391 § 1 k.p.c. Z art. 278 § 1 k.p.c.
wynika, że w wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd może
wezwać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia opinii. Nie ulega
wątpliwości, że chociaż decyzja co do tego czy ma miejsce wypadek wymagający
wiadomości specjalnych należy do sądu, sąd ma obowiązek zasięgnięcia opinii
biegłego (biegłych) wówczas, gdy fakt, mający znaczenie dla rozstrzygnięcia
sprawy, może być ustalony tylko przy wykorzystaniu wiadomości specjalnych.
Takim faktem jest ustalenie niezdolności do pracy a także okresu (czasu) jej
powstania. W takim wypadku zasięgnięcie opinii nie zależy od uznania sądu i nie
może być zastąpione innym środkiem dowodowym. Takie rozumienie art. 278 § 1
k.p.c. jest utrwalone i jednolite. Ustalenie niezdolności do pracy (z medycznego
punktu widzenia) i czasu jej powstania wymaga wiadomości specjalnych. Polemika
z wnioskami biegłego i brak przekonania co do trafności opinii nie mogą uzasadniać
dokonania ustaleń w kwestiach wymagających wiadomości specjalnych z
pominięciem zasięgnięcia opinii (innego biegłego lub opinii dodatkowej). Dowód z
opinii biegłego nie może być zastąpiony innym dowodem. Sąd pierwszej instancji
dokonał ustalenia okoliczności czasu powstania niezdolności do pracy
wnioskodawczyni na podstawie opinii biegłego lekarza. Sąd drugiej instancji
dokonał odmiennego ustalenia tylko na podstawie dowodu z dokumentów. Taki
sposób przeprowadzenia postępowania dowodowego narusza art. 278 § 1 k.p.c.
Zauważywszy w aktach organu rentowego dokumenty poddające w wątpliwość
prawidłowość konkluzji opinii biegłego, Sąd Apelacyjny mógł zażądać ustnego
wyjaśnienia złożonej opinii albo dodatkowej opinii od tego samego lub innego
biegłego (biegłych). Z naruszeniem art. 286 k.p.c. tego nie uczynił. Pozostałe
zarzuty skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy uznał za nieuzasadnione.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny wyrokiem z 12 sierpnia
2014 r. ponownie oddalił apelację ubezpieczonej.
9
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego Sąd Apelacyjny dokonał
dodatkowych ustaleń na podstawie uzupełniającej opinii biegłych. Na podstawie
łącznej opinii biegłych psychologa klinicznego i psychiatry oraz ustnej opinii
uzupełniającej biegłych psychologa i psychiatry Sąd ustalił, że z powodu
upośledzenia umysłowego wnioskodawczyni była częściowo niezdolna do pracy od
dzieciństwa. Podstawą uznania jej za częściowo niezdolną do pracy była obniżona
sprawność intelektualna, która w tamtym okresie objawiała się trudnościami
szkolnymi, powtarzaniem klas i wreszcie ukończeniem szkoły podstawowej w
ramach OHP – o niższym poziomie nauczania, jednak nie szkoły specjalnej.
Zmiany w sprawności intelektualnej powstały u ubezpieczonej w okresie od
urodzenia do 3. roku życia. Mimo obniżonej sprawności wnioskodawczyni była
zdolna do pracy w charakterze prządki. Zdaniem biegłych psychologa i psychiatry,
nie ma podstaw do uznania, że całkowita niezdolność do pracy powstała
u ubezpieczonej wcześniej niż 7 kwietnia 2003 r., czyli w dniu podjęcia przez nią
leczenia w PZP w Z. z rozpoznaniem zespołu paranoidalnego, zaburzeń
depresyjno-lękowych i stwierdzeniem pogranicza upośledzenia umysłowego
(II = 71). Nie ma także dokumentacji wskazującej, że przed 2003 r. nastąpiło u
ubezpieczonej pogorszenie stanu zdrowia z przyczyn psychiatrycznych. Zespół
paranoidalny mógł się rozwinąć u niej najwyżej 2-3 miesiące wcześniej.
Ostatecznie, po ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd Apelacyjny uznał
apelację ubezpieczonej za bezzasadną. Zdaniem Sądu, wyniki uzupełniającego
postępowania dowodowego potwierdziły trafność rozstrzygnięcia Sądu pierwszej
instancji w przedmiocie braku uprawnień ubezpieczonej do renty z tytułu
niezdolności do pracy.
Z art. 57 i 58 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wynika, że zasadniczo
naruszenie sprawności organizmu powodujące utratę zdolności do pracy musi
nastąpić w okresie, gdy było możliwe zarobkowanie w związku z zatrudnieniem lub
inną działalnością, tak aby możliwe było stwierdzenie utraty zdolności do pracy
wykonywanej dotychczas. Dopuszczalne jest przyznanie świadczenia rentowego
osobie, u której niezdolność do pracy powstała przed rozpoczęciem okresów
wymienionych w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach, pod warunkiem
jednak, że w czasie tych okresów nastąpiło istotne pogorszenie stanu zdrowia i to
10
także w ramach tego samego stopnia niezdolności do pracy (uchwała Sądu
Najwyższego z 12 czerwca 1984 r., III UZP 24/84, OSNCP 1985 nr 1, poz. 6,
wyroki Sądu Najwyższego: z 28 września 1994 r., II URN 30/94 OSNAPiUS 1994
nr 11, poz. 182 i z 19 lutego 2002 r., II UKN 115/01, OSNAPiUS 2003 nr 24, poz.
598). W konsekwencji, dla spełnienia warunku określonego w art. 57 ust. 1 pkt 3
ustawy o emeryturach i rentach z FUS przez osobę częściowo niezdolną do pracy
przed podjęciem zatrudnienia i wykonującą pracę odpowiednią do jej możliwości
zdrowotnych, wymagane jest pogorszenie stanu zdrowia w stopniu
uniemożliwiającym wykonywanie pracy w dotychczasowym, ograniczonym
zakresie. Jeżeli nie nastąpiła istotna zmiana w stosunku do stanu istniejącego
przed podjęciem zatrudnienia, wymieniony warunek nie jest spełniony.
W rozpoznawanej sprawie niesporne były następujące okoliczności:
1) wnioskodawczyni (urodzona 26 czerwca 1973 r.) udowodniła łącznie 1 rok,
8 miesięcy i 2 dni okresów ubezpieczenia, a ostatni okres ubezpieczenia
społecznego ustał 29 sierpnia 1997 r.; 2) w dacie wydania przez organ rentowy
zaskarżonej decyzji spełniła pierwszą zasadniczą przesłankę przyznania renty
z tytułu niezdolności do pracy – była osobą niezdolną (całkowicie) do pracy.
Kwestią wymagającą ustalenia i oceny było natomiast to, czy jej niezdolność do
pracy (całkowita lub częściowa) powstała w okresie, w którym dysponowała tytułem
ubezpieczenia, lub nie później niż 18 miesięcy od ustania ostatniego tytułu
ubezpieczenia.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, analiza akt sprawy, w tym dokumentacji
lekarskiej załączonej do akt rentowych i akt sądowych oraz opinii biegłych
sądowych, daje podstawę do oceny, że stwierdzona u wnioskodawczyni częściowa
niezdolność do pracy została wniesiona przez ubezpieczoną do okresu
zatrudnienia i nie nastąpiło pogorszenie jej stanu zdrowia w czasie zatrudnienia
albo w ciągu 18 miesięcy od jego ustania. Z tego względu częściowa niezdolność
do pracy nie może stanowić podstawy przyznania prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy. Biegli stanowczo stwierdzili, że istotne pogorszenie stanu
zdrowia ubezpieczonej nastąpiło wraz z datą orzeczenia całkowitej niezdolności do
pracy, czyli 7 kwietnia 2003 r. Biegli potwierdzili, że przed tą datą ubezpieczona
była osobą częściowo niezdolną do pracy od dzieciństwa z powodu upośledzenia
11
umysłowego i nie ma żadnych danych, że przed 2003 r. nastąpiło istotne
pogorszenie jej stanu zdrowia. W dostępnej dokumentacji medycznej z tego okresu
(od stycznia 2002 r. wnioskodawczyni była leczona w związku z rozpoznaniem
przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby) brak jest zapisów o objawach
depresyjnych lub psychotycznych.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, w świetle opinii biegłych całkowita
niezdolność wnioskodawczyni do pracy jest niewątpliwa, jednak nie daje uprawnień
do renty z tytułu niezdolności do pracy, gdyż ustalenie, że niezdolność ta powstała
7 kwietnia 2003 r., powoduje, że nie spełnia ona przesłanek stażowych. Nawet
gdyby uznać możliwość przesunięcia daty powstania całkowitej niezdolności do
pracy (z powodów psychiatrycznych) o kilka miesięcy wcześniej, to nadal
ubezpieczona nie spełnia przesłanki powstania niezdolności nie później niż w ciągu
18 miesięcy od ustania tytułu ubezpieczenia. Dodatkowo nie spełnia wymogu
posiadania 4 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Wnioskodawczyni nie
przysługuje także renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy, skoro naruszenie
sprawności organizmu powodujące utratę w znacznym stopniu zdolności do pracy
zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji nastąpiło przed podjęciem
zatrudnienia, a w trakcie zatrudnienia nie nastąpiło istotne pogorszenie jej stanu
zdrowia.
Sąd Apelacyjny nie uwzględnił wniosku ubezpieczonej o dopuszczenie w
postępowaniu apelacyjnym dowodu z opinii onkologa, hepatologa i internisty.
„Dowód z opinii tych biegłych został przeprowadzony przez Sąd Okręgowy a opinie
te zostały w sposób prawidłowy ocenione przez Sąd Okręgowy, natomiast
apelujący nie uzasadnił konieczności ponowienia zgłoszonego dowodu. Z opinii
wymienionych biegłych wynika, że ubezpieczona nie jest niezdolna do pracy.”
Od wyroku Sądu Apelacyjnego z 12 sierpnia 2014 r. skargę kasacyjną
wniosła ubezpieczona, zaskarżając wyrok ten w całości.
Skargę kasacyjną oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa
procesowego, a mianowicie: art. 278 § 1 k.p.c., art. 286 k.p.c. i art. 227 k.p.c. w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. w następstwie nieuwzględnienia przez Sąd Apelacyjny
zawartego w apelacji wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych onkologa,
hepatologa i internisty na okoliczność ustalenia czy niezdolność skarżącej do pracy
12
powstała przed ukończeniem przez nią 20. roku życia, podczas gdy wnioski te
zmierzały do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, a wnioski końcowe opinii
sporządzonych w postępowaniu przed Sądem Okręgowym są sprzeczne z treścią
dokumentacji medycznej dotyczącej wnioskodawczyni, znajdującej się w aktach
sprawy w postaci zaświadczeń lekarskich o niezdolności do pracy z 21 kwietnia
1989 r. (k. 87), z 3 stycznia 1992 r. (k. 87) i z 20 lutego 1989 r. (k. 91).
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego
oraz wyroku Sądu Okręgowego w całości i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi pełnomocnik skarżącej przypomniał, że już w
odwołaniu od decyzji organu rentowego ubezpieczona twierdziła, że jej zdaniem
niezdolność do pracy wystąpiła u niej dużo wcześniej niż 7 kwietnia 2003 r., bo
miała miejsce już 26 czerwca 1991 r., gdy skarżąca ukończyła 18 lat i miała
wymagany okres składkowy i nieskładkowy. W postępowaniu przed Sądem
Okręgowym pełnomocnik ubezpieczonej przedstawił dokumentację lekarską,
z której wynikało, że niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem przez nią
20. roku życia. Była to dokumentacja z ZOZ Przychodzi Lekarskiej w Ł.
(zaświadczenie z 3 stycznia 1992 r. oraz karta zdrowia dziecka). Wniosek
dowodowy o przeprowadzenie dowodu z tych dokumentów został oddalony przez
Sąd Okręgowy. W apelacji od wyroku Sądu Okręgowego z 21 listopada 2011 r.
zawarto wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych onkologa, hepatologa i
internisty celem wydania opinii czy niezdolność do pracy powstała przed
ukończeniem 20. roku życia. Sąd Apelacyjny nie uwzględnił tych wniosków.
Ponownie rozpoznając sprawę (po wyroku Sądu Najwyższego z 11 kwietnia
2013 r., I UK 583/12), Sąd Apelacyjny uzupełnił postępowanie dowodowe tylko w
zakresie dowodu z łącznej opinii biegłych psychologa i psychiatry. Nadal nie
uwzględnił wniosku o uzupełniający dowód z opinii biegłych onkologa, hepatologa i
internisty. Tymczasem w aktach sprawy znajdują się dokumenty, które
potwierdzają fakt pogorszenia się stanu zdrowia ubezpieczonej znacznie wcześniej
niż w dacie ustalonej przez Sąd Apelacyjny. W karcie medycznej ubezpieczonej
pod datą 20 lutego 1989 r. dokonano wpisu, że wydano zaświadczenie o
niezdolności do pracy fizycznej (k. 91). Ponadto 21 kwietnia 1989 r. zostało
13
wystawione zaświadczenie lekarskie, stwierdzające, że B. O. (obecnie D.) jest
niezdolna do pracy fizycznej przez okres 3 lat (k. 87). W aktach sprawy znajduje się
również zaświadczenie lekarskie z 3 stycznia 1992 r. stwierdzające, że
ubezpieczona nie jest zdolna do pracy (k. 87). W ocenie pełnomocnika skarżącej,
stanowisko Sądu drugiej instancji, który odmówił dopuszczenia dowodu z
dodatkowej, uzupełniającej opinii biegłych onkologa, hepatologa i internisty, nie
uwzględniało treści tych dokumentów. Również wnioski opinii biegłych stoją w
oczywistej sprzeczności z treścią opisanych dokumentów, zaś z treści opinii nie
wynika, aby biegli odnieśli się do tych dowodów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona. Dotyczy to w szczególności
kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 278 § 1 k.p.c., art. 286 k.p.c. i art. 227 k.p.c. w
związku z art. 391 § 1 k.p.c. w wyniku nieuwzględnienia przez Sąd Apelacyjny
zawartego w apelacji wniosku o dopuszczenie dowodu z (uzupełniającej) opinii
biegłych onkologa, hepatologa i internisty na okoliczność ustalenia czy niezdolność
skarżącej do pracy powstała przed ukończeniem przez nią 20. roku życia – w
związku z dokumentami lekarskimi, na które powoływała się skarżąca w
postępowaniu przed Sądem Okręgowym i w apelacji.
Ponownie rozpoznając sprawę, po uchyleniu przez Sąd Najwyższy
(wyrokiem z 11 kwietnia 2013 r., I UK 583/12) wyroku z 14 czerwca 2012 r., Sąd
Apelacyjny skupił się wyłącznie na wątku badania zdrowia psychicznego oraz
upośledzenia intelektualnego ubezpieczonej jako przyczyn jej niezdolności do
pracy, pomijając te zarzuty apelacji, które odnosiły się do innych schorzeń,
niezwiązanych z upośledzeniem intelektualnym i zaburzeniami psychicznymi.
W wyniku pominięcia oceny twierdzeń skarżącej i przedstawianych przez nią
dowodów nie doszło do wyjaśnienia istotnej dla sprawy okoliczności – podnoszonej
przez nią od chwili wniesienia odwołania od decyzji organu rentowego, którą
odmówiono przyznania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy – dotyczącej
ujawnienia się niezdolności do pracy przed ukończeniem przez nią 20. roku życia.
14
Okoliczność ta była istotna ze względu na treść art. 58 ust. 1 pkt 1 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z którym warunek posiadania wymaganego
okresu składkowego i nieskładkowego, o którym stanowi art. 57 ust. 1 pkt 2, uważa
się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy
wynoszący łącznie co najmniej 1 rok, jeżeli niezdolność do pracy powstała przed
ukończeniem 20 lat. Skarżąca wykazała 1 rok, 8 miesięcy i 2 dni okresów
składkowych i nieskładkowych (okoliczność bezsporna). Gdyby zatem doszło do
potwierdzenia tezy, że jej niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem przez
nią 20 lat, w okresie trwania ubezpieczenia lub nie później niż w ciągu 18 miesięcy
od ustania tego okresu, spełniałaby warunki ustawowe do przyznania jej prawa do
renty.
W apelacji od wyroku Sądu Apelacyjnego z 14 czerwca 2012 r. pełnomocnik
skarżącej zarzucił, że Sąd Okręgowy pominął dowody z dokumentacji medycznej
znajdującej się w aktach rentowych ZUS i złożonej także (w kserokopiach) do akt
sądowych. Dokumenty te zostały szczegółowo opisane w apelacji. W uzasadnieniu
apelacji pełnomocnik skarżącej podniósł, że Sąd Okręgowy w ogóle nie odniósł się
do części zgromadzonego materiału dowodowego. W aktach sądowych znajduje
się bowiem m.in. zaświadczenie lekarskie z 3 stycznia 1992 r., opatrzone pieczątką
Zespołu Opieki Zdrowotnej Przychodzi Lekarskiej w Ł., stwierdzające, że B. D.
(poprzednio O.) nie jest zdolna do pracy. W aktach znajduje się również karta
zdrowia dziecka B. O., opatrzona podpisami lek. med. T. K., stanowiąca historię
choroby skarżącej oraz dowód jej niezdolności do podjęcia pracy. Powołane przez
pełnomocnika skarżącej dokumenty miałyby stanowić dowód tego, że niezdolność
skarżącej do pracy powstała przed ukończeniem przez nią 20. roku życia.
Pełnomocnik skarżącej zarzucił w apelacji, że Sąd Okręgowy, dokonując ustaleń
faktycznych oraz oceny materiału dowodowego, nie odniósł się w najmniejszym
stopniu do treści tych dokumentów przy ustalaniu daty powstania niezdolności do
pracy, chociaż dokumenty te stanowią dowód tego, że już w styczniu 1992 r. lekarz
stwierdził u skarżącej niezdolność do pracy. Zawarty w apelacji wniosek o
dopuszczenie dowodu z opinii biegłych lekarzy onkologa, hepatologa i internisty
miał służyć weryfikacji tych dokumentów.
15
W zaskarżonym rozpoznawaną obecnie skargą kasacyjną wyroku z 12
sierpnia 2014 r. Sąd Apelacyjny bardzo starannie, wnikliwie i dogłębnie ustalił i
rozważył stopień naruszenia sprawności organizmu skarżącej z przyczyn
psychologiczno-psychiatrycznych (związanych z niepełnosprawnością intelektualną
i zaburzeniami psychicznymi), datę powstania tych zaburzeń, ich wpływ na
zdolność skarżącej do pracy i datę powstania niezdolności do pracy z tej przyczyny.
Kwestie dotyczące stanu zdrowia psychicznego skarżącej można zatem uznać za
ostatecznie wyjaśnione i rozstrzygnięte. Podobnej wnikliwości zabrakło, jeśli chodzi
o inne zaburzenia i schorzenia, zwłaszcza onkologiczne. Zawarty w apelacji
wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych onkologa, hepatologa i internisty
Sąd Apelacyjny ocenił jednym zdaniem. Stwierdził, że „dowód z opinii tych biegłych
został przeprowadzony przez Sąd Okręgowy a opinie te zostały w sposób
prawidłowy ocenione przez Sąd Okręgowy, natomiast apelujący nie uzasadnił
konieczności ponowienia zgłoszonego dowodu. Z opinii wymienionych biegłych
wynika, że ubezpieczona nie jest niezdolna do pracy.”
To prawda, z opinii biegłych onkologa (k. 26-27), specjalisty chorób
zakaźnych, epidemiologa i hepatologa (k. 28-30) oraz specjalisty chorób
wewnętrznych (k. 31-34) wynika, że z punktu widzenia dziedzin medycyny, które
wymienieni biegli reprezentują, skarżąca jest obecnie zdolna do pracy zarobkowej
(była zdolna do pracy w chwili sporządzania tych opinii). Jednocześnie z opinii tych
nie wynika jednoznacznie, czy z przyczyn onkologicznych, hepatologicznych lub
internistycznych skarżąca była lub nie była zdolna do pracy zarobkowej przed
ukończeniem 20. roku życia, a to ten okres był istotny z punktu widzenia jej
twierdzeń faktycznych oraz treści art. 58 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS. Z opinii tych nie wynika również, czy biegli zapoznali się z
dokumentami medycznymi, na które powołuje się skarżąca w apelacji i skardze
kasacyjnej, w szczególności dokumentacją medyczną z lat 1989-1992, i czy wzięli
ją pod uwagę, wydając swoje opinie. Żaden z wymienionych biegłych nie odniósł
się bowiem bezpośrednio do dwóch zaświadczeń lekarskich dotyczących B. O.,
których kserokopie znajdują się na k. 87 akt sądowych – zaświadczenia z 21
kwietnia 1989 r. o treści: „jest nie zdolna do pracy fizycznej przez okres 3 lat
(trzech) z powodu choroby” oraz zaświadczenia z 3 stycznia 1992 r. o treści:
16
„jest chora z powodu guza lewego sutka, nie jest zdolna do pracy”. Zaświadczenia
te powinny być przedmiotem oceny biegłych, jak się wydaje przede wszystkim
biegłego onkologa, skoro jedno z nich dotyczy zdiagnozowania guza lewego sutka.
Oczywiście, zaświadczenia te nie muszą dowodzić, że skarżąca była rzeczywiście
długotrwale niezdolna do pracy zarobkowej w latach 1989-1992, zwłaszcza że – jak
wynika z ustaleń Sądu Okręgowego – w trakcie nauki w ramach Ochotniczych
Hufców Pracy przyuczyła się do zawodu prządki i w zawodzie tym pracowała przez
ponad półtora roku (od 30 października 1989 r. do 30 listopada 1990 r. oraz od 28
stycznia 1991 r. do 26 czerwca 1991 r.), pobierając jednocześnie naukę.
Zaświadczenia te mogą zatem dotyczyć na przykład jedynie czasowej niezdolności
do pracy, uzasadniającej przyznanie świadczenia w postaci zasiłku chorobowego a
nie renty z tytułu niezdolności do pracy. Kwestia ta wymaga jednak zbadania jako
istotna dla rozstrzygnięcia sprawy, co może się odbyć wyłącznie w wyniku
przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego (biegłych) odpowiedniej specjalności
(por. w tym zakresie uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 11 kwietnia 2013 r.,
I UK 583/12, wydanego w tej samej sprawie). Z tych przyczyn uzasadnione
okazały się kasacyjne zarzuty naruszenia przepisów postępowania. Bez
prawidłowego ustalenia, czy i kiedy powstała niezdolność skarżącej do pracy z
innych przyczyn niż przyczyny związane z jej stanem psychicznym i
niepełnosprawnością intelektualną, w szczególności czy nastąpiło to ewentualnie
przed ukończeniem przez nią 20. roku życia, nie można mówić o prawidłowym
zastosowaniu prawa materialnego, w tym przypadku art. 57 i 58 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS.
Należy przypomnieć, że postępowanie przed organem rentowym jest
pierwszym etapem sprawy i po odwołaniu do sądu ubezpieczeń społecznych
stanowi część tego samego postępowania, zatem akta organu rentowego nie
stanowią odrębnego dowodu, lecz dokumentują dotychczasowy stan sprawy.
Po wniesieniu odwołania organ rentowy przekazuje akta sprawy sądowi (art. 4779
§ 2 k.p.c.). Nie dopuszcza się zatem dowodu z akt organu rentowego, gdyż nie są
to akta odrębnej sprawy. Nie jest więc konieczne indywidualne ujawnianie
poszczególnych dokumentów z tych akt. Nie zachodzi w tym przypadku sytuacja
prowadzenia w sprawie cywilnej dowodu z akt innej sprawy (por. wyrok Sądu
17
Najwyższego z 9 grudnia 2008 r., I UK 151/08, OSNP 2010 nr 11-12, poz. 146).
Dokumentacja medyczna zgromadzona w aktach rentowych ZUS jest częścią
materiału dowodowego sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych bez
konieczności dopuszczania dowodu z zawartych w tych aktach dokumentów.
Ponieważ zaświadczenia lekarskie, których kserokopie znajdują się na k. 87 akt
sądowych, są także w aktach rentowych ZUS, należało je uwzględnić przy
dokonywaniu ustaleń faktycznych i ocenie materiału dowodowego w postępowaniu
przed sądem.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy uwzględnił skargę kasacyjną i
orzekł na podstawie art. 39815
k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego
orzeczono na podstawie art. 108 § 2 k.p.c.
kc