Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 132/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J. L., T. R., M. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego Stowarzyszenia P. w likwidacji w W.
o przeniesienie odpowiedzialności za składki na członka zarządu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 kwietnia 2016 r.,
skarg kasacyjnych wnioskodawców […] od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 5
czerwca 2014 r.,
I. oddala skargi kasacyjne,
II. oddala wniosek pełnomocnika Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych o zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
Decyzjami z dnia 25 sierpnia 2006 r. (zmieniającymi decyzje z dnia 23
czerwca 2006 r. w zakresie okresu odpowiedzialności za składki i wysokości
2
zadłużenia) Zakład Ubezpieczeń Społecznych– działając na podstawie art. 83 ust.
1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz.U. Nr 137, poz. 887; dalej również jako: „ustawa systemowa”) oraz art. 107 § 1 i
§ 2 pkt 2 i 4, art. 108 § 1 i art. 116a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja
podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.; dalej jako: „Ordynacja podatkowa”) w
związku z art. 31 oraz art. 46 ustawy systemowej – stwierdził, że J. L., T. R., M. K. i
J. M. jako pełniący funkcje członków zarządu Stowarzyszenia P. są zobowiązani do
uregulowania należnych od Stowarzyszenia składek na: - ubezpieczenia społeczne
za okresy: 12/2002 - 02/2003 - 07/2003, 09/2003 - 12/2004 w kwocie głównej
229.557,52 zł plus odsetki na dzień 23 czerwca 2006 r. w wysokości 78.226 zł oraz
koszty egzekucyjne w kwocie 8.492,71 zł; - ubezpieczenie zdrowotne za okresy:
12/2002, 04/2003 - 07/2003, 09/2003 - 11/2003, 03/2004 - 04/2004, 07/2004 -
12/2004 w kwocie głównej 27.658,47 zł plus odsetki na dzień 23 czerwca 2006 r. w
wysokości 9.366 zł wraz z kosztami egzekucyjnymi w kwocie 1.228,80 zł; - Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okresy: 12/2002,
04/2003 - 07/2003, 09/2003 - 12/2004 w kwocie głównej - 17.110,01 zł plus odsetki
na dzień 23 czerwca 2006 r. w wysokości 5.507 zł oraz kosztami egzekucyjnymi w
kwocie - 564,90 zł.
Odwołania od tych decyzji złożyli: J. L., M. K., J. M. oraz T. R. Wyrokiem z
dnia 6 marca 2012 r., Sąd Okręgowy – Sąd Ubezpieczeń Społecznych w W. – po
ponownym rozpoznaniu sprawy – oddalił odwołania od wszystkich zaskarżonych
decyzji.
Wyrokiem z dnia 5 czerwca 2014 r., Sąd Apelacyjny, po rozpoznaniu apelacji
członków zarządu: w pkt I. uchylił zaskarżony wyrok w punkcie I w części
oddalającej odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń z dnia 23 czerwca 2006 r.,
wydanych w stosunku do M. K., J. M., J. L., T. R. i umorzył postępowanie w
zakresie żądania zapłaty należności składkowych na ubezpieczenia społeczne,
ubezpieczenia zdrowotne, na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych od 1 stycznia 2005 r.; w pkt II. oddalił apelacje w
pozostałym zakresie.
Sąd Apelacyjny – uzasadniając rozstrzygnięcie zawarte w pkt I. swojego
wyroku – wskazał, że organ rentowy w sprawie odpowiedzialności członków
3
zarządu stowarzyszenia wydał początkowo w dniu 23 czerwca 2006 r. cztery
decyzje, na podstawie których przeniósł odpowiedzialność za nieopłacone składki
przez Stowarzyszenie P. za okresy (z przerwami) od grudnia 2002 r. do maja 2006
r. Po wniesieniu przez odwołujących się odwołań od tych decyzji, organ rentowy
wydał kolejne decyzje w dniu 25 sierpnia 2006 r., a w nich stwierdził, że
odpowiedzialność odwołujących obejmuje tylko okres do grudnia 2004 r. Tym
samym po wniesieniu odwołania organ składkowy częściowo uwzględnił odwołania.
Zgodnie z przepisem art. 47713
k.p.c. zmiana przez organ rentowy zaskarżonej
decyzji przed rozstrzygnięciem sprawy przez sąd – przez wydanie decyzji
uwzględniającej w całości lub w części żądanie strony – powoduje umorzenie
postępowania w całości lub w części. Sąd Okręgowy pomimo częściowego
uwzględnienia odwołań skarżących od decyzji wydanych w stosunku do nich 23
czerwca 2006 r. nie umorzył częściowo postępowania w sprawie i wobec tego Sąd
Apelacyjny na zasadzie art. 386 § 3 k.p.c. orzekł o tym w pkt I. swojego wyroku.
Według Sądu drugiej instancji apelacje odwołujących się w pozostałym
zakresie nie są uzasadnione. Powołując się na przepisy art. 116 oraz art. 116a
Ordynacji podatkowej oraz art. 31 i art. 32 ustawy systemowej Sąd Apelacyjny
uznał, że przez bezskuteczność egzekucji, o jakiej mowa w art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej, należy rozumieć taką sytuację, w której nie ma jakichkolwiek
wątpliwości, iż nie zachodzi żadna możliwość zaspokojenia egzekwowanej
wierzytelności z jakiejkolwiek części majątku spółki. Takiej pewności nie daje osąd
wierzyciela, że z uwagi na sytuację majątkową spółki egzekucja nie mogłaby dać
żadnych rezultatów, ani nawet przewidziana przepisami postępowania
egzekucyjnego możliwość złożenia przez wierzyciela wniosku o nakazanie
dłużnikowi wyjawienia majątku przed wszczęciem egzekucji, gdyż celem
postępowania o wyjawienie majątku nie jest zaspokojenie wierzyciela, czy
realizacja administracyjnego (sądowego) tytułu wykonawczego, lecz jedynie
wykrycie składników majątku zobowiązanego (dłużnika), do których w dalszej
kolejności może być skierowana egzekucja. Stan bezskuteczności egzekucji może
być stwierdzony również w toku egzekucji administracyjnej lub sądowej, czego
konsekwencją jest, zgodnie z art. 71 § 1 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym i
art. 913 § 1 k.p.c., możliwość zwrócenia się przez organ egzekucyjny (lub
4
wierzyciela w toku egzekucji sądowej) do sądu o nakazanie dłużnikowi wyjawienia
majątku. Bezskuteczność egzekucji rozumiana jako brak możliwości
przymusowego zaspokojenia wierzyciela publicznoprawnego w toku wszczętej i
przeprowadzonej przez organ egzekucyjny egzekucji skierowanej do majątku spółki
może być wykazana nie tylko na podstawie postanowienia o umorzeniu
postępowania egzekucyjnego, ale także w inny sposób. Egzekucja prowadzona
przez ZUS była skierowana do rachunku bankowego prowadzonego w Raiffeisen
Bank Polska S.A., ponieważ taki rachunek bankowy został wskazany przez
Prezesa Zarządu Stowarzyszenia w piśmie z dnia 12 grudnia 2003 r. dotyczącym
wyjawienia majątku (nieruchomości oraz niektórych innych praw majątkowych)
Stowarzyszenia. Wówczas Stowarzyszenie zwracało się o całkowite umorzenie
składek należnych do organu rentowego i to zarówno płaconych przez płatnika, jak
i ubezpieczonych podając, że nie posiada żadnych nieruchomości, prowadzi
zgodnie ze statutem działalność oświatową. (Wcześniej ubiegało się o układ
ratalny, ale nie doszło do jego zawarcia wobec stwierdzenia braku warunków do
jego zawarcia). Na tym rachunku nie było środków do wyegzekwowania należnych
kwot. W powyższym wyjawieniu majątku prezes Stowarzyszenia nie podał, żadnych
innych rachunków Stowarzyszenia zatajając, że Stowarzyszanie posiadało
rachunek bankowy w Banku Gospodarki Żywnościowej S.A. Skierowana, po
uzyskaniu przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych informacji o tym rachunku
bankowym, egzekucja była spóźniona, gdyż dłużnik kilka miesięcy wcześniej
(w maju 2005 r.) rachunek ten zlikwidował. Ponadto zaistniał zbieg tej egzekucji z
egzekucją prowadzoną przez Urząd Skarbowy i wniosek o łączną egzekucję został
zwrócony, gdyż dłużnik, jak podał poborca skarbowy, zmienił adres prowadzenia
działalności, nie powiadamiając o tym organu składkowego.
W kontekście przedstawionych ustaleń – według Sądu drugiej instancji -
bezzasadny jest zarzut apelacji co do braku bezskuteczności egzekucji, ponieważ
podjęte przez ZUS czynności egzekucyjne dawały podstawy do uznania
bezskuteczności egzekucji. Pomimo, że skarżący twierdzili, że egzekucja zaległych
składek prowadzona w stosunku do ich płatnika Stowarzyszenia P. nie obejmowała
całego majątku dłużnika – żaden z nich nie wskazywał, z jakiego majątku
egzekucja ta nie była prowadzona.
5
Sąd drugiej instancji stwierdził, że organ składkowy wykazał pozytywne
przesłanki świadczące o możliwości przeniesienia odpowiedzialności za
nieopłacone składki przez Stowarzyszenie P. na członków jego zarządu. Sąd uznał,
że członek zarządu stowarzyszenia nieprowadzącego działalności gospodarczej
może uwolnić się od odpowiedzialności za zaległości składkowe przez wykazanie
braku winy w niewszczęciu postępowania likwidacyjnego stowarzyszenia (art. 116 §
1 pkt 1 lit. b w związku z art. 116a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa oraz w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych). W tym kontekście stwierdził, że zarząd
Stowarzyszenia mógł rozmaicie kreować swoje wewnętrzne relacje, jednak
organem był zarząd jako całość, a nie jego poszczególni członkowie, a zatem ten
statutowy organ powinien na bieżąco badać, czy nie zachodzą przesłanki do jego
likwidacji. W szczególności wszystkim członkom zarządu winien być znany stan
finansów stowarzyszenia i finansowanie jego zobowiązań. Problemy finansowe
Stowarzyszenia pojawiły się pod koniec roku szkolnego 2001/2002 i dotyczyły
wszystkich płatności począwszy od wyżywienia, wynagrodzenia, składek do
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i inne. Zwracano się do rodziców na
dofinansowanie zakupów potrzebnych przedmiotów. Jednak liczono na
podniesienie standardu szkół, zwiększenia liczby uczniów, aby zminimalizować
straty finansowe. We wrześniu 2003 r., gdy konto Stowarzyszenia zostało zajęte
przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (co także świadczy o prowadzonej wobec
niego egzekucji), doszło do spotkania wszystkich członków stowarzyszenia, na
którym rozmawiano o obniżce płac dla nauczycieli. Stowarzyszenie, a wcześniej już
Fundacja P. miały kłopoty finansowe ze względu na wysokość czynszu, radykalnie
podwyższonego. Stosownie do przepisu art. 84 ust. 3 ustawy z dnia 7 września
1991 r. o systemie oświaty (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze
zm.) - „Osoba prowadząca szkołę lub placówkę może ją zlikwidować z końcem roku
szkolnego. W tym przypadku osoba prowadząca szkołę lub placówkę jest
zobowiązana co najmniej na 6 miesięcy przed terminem likwidacji zawiadomić o
zamiarze i przyczynach likwidacji: rodziców uczniów, organ, o którym mowa w art.
82 ust. 1 i la, oraz gminę, na której terenie jest położona szkoła lub placówka”.
6
Oznacza to, że placówka dydaktyczna, w tym szkoła, może być zlikwidowana z
końcem roku szkolnego, a zatem z dniem 31 sierpnia danego roku.
W rozpoznawanej sprawie skuteczny wniosek o likwidację Stowarzyszenia
zgłoszono w lipcu 2006 r. Stowarzyszenie nie dokonało stosownych wyrejestrowań
pracowników z ubezpieczeń społecznych z końcem grudnia 2004 r., a uczyniło to
dopiero po wydaniu pierwszych zaskarżonych decyzji opisanych na wstępie w dniu
23 czerwca 2006 r. W konsekwencji nie można przyjąć, że we właściwym czasie
doszło do likwidacji Stowarzyszenia P., co powoduje brak jakiejkolwiek przesłanki
egzoneracyjnej, która powodowałaby uwolnienie się członków zarządu
Stowarzyszenia z odpowiedzialności wynikającej z zaskarżonych decyzji.
Powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego – w zakresie jego pkt II. – skargami
kasacyjnymi zaskarżyli: J. L. oraz M.K. i T. R.
Skargi kasacyjne zostały oparte na pierwszej podstawie kasacyjnej
określonej w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
J.L. zarzucił błędną wykładnię:
1) art. 116 § 1 pkt 1 lit. b w związku z art. 116a Ordynacji podatkowej w
związku z art. 31 ustawy systemowej w związku z art. 5 ustawy – Prawo
upadłościowe i naprawcze przez przyjęcie, że brak prawnej możliwości zgłoszenia
wniosku o ogłoszenie upadłości (obiektywny brak zdolności upadłościowej) przez
podmiot nieprowadzący działalności gospodarczej nie stanowił okoliczności
wyłączającej odpowiedzialność członków zarządu takiego podmiotu przewidzianej
w art. 116 § 1 pkt 1 lit. b Ordynacji podatkowej, podczas gdy obiektywna
(wynikająca z obowiązującego prawa) niemożność skutecznego zgłoszenia
wniosku o ogłoszenie upadłości stanowi o braku winy członków zarządu w
niezłożeniu takiego wniosku o ogłoszenie upadłości i tym samym wyłącza
odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania takiego podmiotu wobec
organu rentowego;
2) art. 116 § 1 w związku z art. 116a Ordynacji podatkowej przez przyjęcie,
że prowadzenie przez ZUS w przedmiotowej sprawie egzekucji w jeden tylko
sposób (tj. z jednego tylko rachunki bankowego) stanowi o spełnieniu przesłanki, o
której mowa we wskazanych przepisach tj. bezskuteczność egzekucji i tym samym,
że możliwe stało się pociągnięcie do odpowiedzialności za zobowiązania osoby
7
prawnej nieprowadzącej działalności gospodarczej członków jej zarządu, podczas
gdy dla uznania bezskuteczności egzekucji z majątku osoby prawnej
nieprowadzącej działalności gospodarczej konieczne było przeprowadzenie
egzekucji wszelkimi dostępnymi sposobami, w tym przeprowadzenie egzekucji z
innych składników majątku takiej osoby prawnej.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w jego pkt II. i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji z
pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego, w tym kosztach zastępstwa adwokackiego, według norm
przepisanych.
W skardze kasacyjnej M. K. i T. R. zarzucono naruszenie:
- art. 116a w związku z art. 116 § 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej przez błędną
wykładnię i zastosowanie, polegającą na przyjęciu, że odpowiednie zastosowanie
art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej – w odniesieniu do innych osób prawnych niż
wymienione w art. 116 – prowadzi do niedopuszczalności stosowania przesłanki
wyłączenia odpowiedzialności z tytułu niezgłoszenia bez winy wniosku o ogłoszenie
upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości
(postępowania układowego) - w stosunku do tych osób prawnych, które nie
posiadają zdolności upadłościowej. W ocenie skarżącej błędna wykładnia polega
na tym, że Sąd nie uznał, że niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości podmiotu,
który nie posiada zdolności upadłościowej, nie oznacza niezgłoszenia wniosku o
ogłoszenie upadłości bez winy członka zarządu, a zatem błędnie przyjął,
że powyższe nie jest przesłanką zwalniającą z odpowiedzialności w rozumieniu
art. 116 § 1 ust. 1 lit. b w związku z art. 116 a Ordynacji podatkowej;
- niezastosowanie art. 8 ust. 2 Konstytucji RP w związku z art. 2 i art. 32
Konstytucji RP w związku z art. 70 ust. 3 Konstytucji RP oraz nieuznanie, że
przepisy art. 116 § 1 pkt 1 w związku z art. 116 a Ordynacji podatkowej w
odniesieniu do podmiotów, w tym stowarzyszeń prowadzących działalność, o której
mowa w art. 83a ust. 1 ustawy o systemie oświaty są niezgodne z Konstytucją;
- art. 2 i art. 32 Konstytucji RP. W ocenie skarżących dokonana przez Sąd
Apelacyjny interpretacja art. 116a w związku z art. 116 § 1 pkt 1 Ordynacji
podatkowej arbitralnie rozszerza zakres podmiotów odpowiedzialnych za
8
zobowiązania podatkowe osoby prawnej także na podmioty nieposiadające
zdolności upadłościowej, wobec czego skarżący zostali postawieni w sytuacji
gorszej niż osoby, które zarządzają innymi podmiotami;
- art. 217 Konstytucji RP przez dokonanie interpretacji przepisów art. 116a w
związku z art. 116 Ordynacji podatkowej w sposób rozszerzający i prowadzący do
obciążenia skarżących daniną publiczną w sytuacji, gdy obowiązek uiszczenia
takiej daniny nie wystąpiłby w razie zastosowanie prawidłowej wykładni tych
przepisów.
Skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego w
pkt II i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, bądź o
uchylenie w całości zapadłych w niniejszej sprawie wyroków Sądów obu instancji i
o przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji –
„w sytuacji, gdyby Sąd Najwyższy uznał za zasadną podstawę kasacyjną w postaci
naruszenia przepisów prawa materialnego przez jego błędną wykładnię lub
niewłaściwe zastosowanie lub uzna, że istnieje potrzeba uzupełnienia
postępowania w pierwszej instancji”; zasądzenie od organu rentowego na rzecz
skarżących kosztów postępowania kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa
procesowego wynagrodzenia pełnomocnika procesowego, w postępowaniu
kasacyjnym.
W odpowiedzi na skargi kasacyjne organ rentowy wniósł o „oddalenie skargi
kasacyjnej pełnomocnika skarżących” oraz o zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu
kasacyjnym, a także ewentualnie kosztów postępowania za obie instancje według
norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z dniem 1 stycznia 2003 r. w Ordynacji podatkowej dodano artykuł 116a,
który stanowi, że za zaległości podatkowe innych osób prawnych niż wymienione w
art. 116 odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie organów
zarządzających tymi osobami. Przepisy art. 116 stosuje się odpowiednio.
9
Zdaniem Sądu Najwyższego nie można podzielić zawartej w skargach
kasacyjnych generalnej tezy, iż stowarzyszenia nie mają zdolności upadłościowej.
Zgodnie z art. 34 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach
(obecny jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 1393) stowarzyszenie może prowadzić
działalność gospodarczą, według ogólnych zasad określonych w odrębnych
przepisach. Dochód z działalności gospodarczej stowarzyszenia służy realizacji
celów statutowych i nie może być przeznaczony do podziału między jego członków.
Art. 2 ust. 1 Prawa o stowarzyszeniach wskazuje, że stowarzyszenie jest
„zrzeszeniem o celach niezarobkowych”, co wyraża się także formułą: „not for
profit”, która wyklucza cele komercyjne działalności. Zdolność upadłościowa
stowarzyszenia została zaakceptowana w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia
19 czerwca 1996 r. (III CZP 66/96, LexisNexis nr 343673, OSNC 1996 nr 10, poz.
133). Upadłość ma zastosowanie do osób będących przedsiębiorcami, czyli - osób
fizycznych, prawnych, jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości
prawnej, które we własnym imieniu prowadzą działalność gospodarczą lub
zawodową (art. 5 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i
naprawcze; Dz.U. z 2003 r. Nr 60, poz. 535 ze zm.). Nie ma więc przeszkód
prawnych, aby stowarzyszenia prowadziły działalność gospodarczą, konsekwencją
czego jest również zdolność upadłościowa.
W aktualnym stanie prawnym art. 83a ustawy z dnia 7 września 1991 r. o
systemie oświaty (obecny jednolity tekst z 2015 r., poz. 2156 ze zm.) przesądza
przede wszystkim o wyłączeniu szkół i placówek z zakresu działalności
gospodarczej. Do nowelizacji z dniem 21 sierpnia 2004 r. artykuł ten przewidywał
jedynie niestosowanie do prowadzenia szkół „przepisów o działalności
gospodarczej”, co można było interpretować tylko jako wyłączenie stosowania
określonych przepisów prawa, jednak nie dawało to podstaw do twierdzenia, że
prowadzenie szkoły niepublicznej co do zasady nie było działalnością gospodarczą.
Skoro zatem działalność prowadzona w formie szkoły, placówki, zespołu szkół lub
placówek niepublicznych oraz innej formy wychowania przedszkolnego nie jest
obecnie działalnością gospodarczą, to tym samym zasad określonych w przepisach
ustawy o swobodzie działalności gospodarczej nie stosuje się do szkół i placówek
10
niepublicznych – np. wpisu osób fizycznych, prowadzących szkołę, do ewidencji
działalności gospodarczej.
Ponieważ stowarzyszenie, którego dotyczy skarga kasacyjna, ma zaległości
składkowe z lat 2002-2006, należało do niego stosować, ulegające częstym
zmianom, przepisy z tego okresu, czego jednak skargi kasacyjne nie uwzględniają,
co uniemożliwia pełne odniesienie się do powstających zagadnień.
Ustawa o systemie oświaty nawiązuje do przepisów definiujących
działalność gospodarczą określonych w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie
działalności gospodarczej (obecny jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 584, ze
zm.), natomiast Prawo upadłościowe kwestię zdolności upadłościowej koreluje z
definicją przedsiębiorcy, zawartą w art. 431
k.c., co nie jest jednoznaczne z oceną,
że również stowarzyszenia prowadzące szkoły pozbawiane są zdolności
upadłościowej. W konsekwencji nie można wykluczyć stosowania do członków
zarządów takich stowarzyszeń, przez art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, odpowiednio zasad przewidzianych w art. 116 Ordynacji podatkowej.
Kwestia ta wymagała oceny sądowej w postępowaniu upadłościowym.
Skargi kasacyjne nie negują, że członkowie zarządu Stowarzyszenia nie
podjęli prób złożenia wniosku o upadłość, a wniosek o likwidację Stowarzyszenia
został złożony dopiero ponad rok od faktycznej rezygnacji z prowadzenia szkoły.
Z uwagi na szczególny rodzaj działalności i związanych z tym obowiązków
oświatowych, podstawowe znaczenie dla funkcjonowania Stowarzyszenia miały
przepisy oświatowe. Nie zwalniało to jednak członków zarządu tego podmiotu od
stosowania powszechnie obowiązujących przepisów dotyczących ubezpieczenia
społecznego nauczycieli i pozostałych pracowników szkoły. Podkreślić przy tym
należy, że skargi kasacyjne nie kwestionują tego, że stowarzyszenie było
płatnikiem składek objętych decyzjami ZUS, między innymi na ubezpieczenie
społeczne.
Jeśli środki finansowe otrzymywane z budżety gminy na prowadzenie szkoły
nie wystarczały na opłacenie wynagrodzeń nauczycielskich oraz związanych z nimi
składek m.in. na ubezpieczenie społeczne, szkoła i zarząd stowarzyszenia mieli
obowiązek niezwłocznego negocjowania tych wynagrodzeń, znalezienia innych
dochodów lub zlikwidowania szkoły i stowarzyszenia z końcem roku szkolnego
11
wraz z wyrejestrowaniem nauczycieli z ubezpieczenia w Zakładzie Ubezpieczeń
Społecznych. Z ustaleń zaskarżonego wyroku wynika, że takich działań
dotyczących ubezpieczenia społecznego nie podjęto. Bezczynność członków
zarządu stowarzyszenia była więc przez nich zawiniona i w konsekwencji powoduje
przeniesienie na nich odpowiedzialności za opłacane przez stowarzyszenie składki
na ubezpieczenie społeczne pracowników szkoły i pozostałe składki z nimi
związane.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 listopada 2012 r., I UK 229/12, OSNP
2013 nr 19-20, poz. 237, wskazał, że jeżeli przedmiot sprawy obejmuje
zobowiązania z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia
zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
na podstawie art. 31 ustawy z 13 dnia października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych, do należności z tytułu składek mają odpowiednie zastosowanie
wymienione w nim przepisy Ordynacji podatkowej, w tym art. 116 i art. 116a.
W uzasadnieniu projektu ustawy zmieniającej (Sejm RP IV kadencji, druk nr 414)
podniesiono, że członkowie zarządu takich osób prawnych jak fundacje,
stowarzyszenia, zrzeszenia, spółdzielnie winni ponosić odpowiedzialność na
„zasadach identycznych” jak członkowie zarządów spółek handlowych.
Zaznaczono, że „status członka zarządu fundacji jest podobny do statusu członka
zarządu sp. z o.o. lub S.A.”. Trzeba jednak zauważyć, że podobieństwo (które
zostało zaakcentowane w uzasadnieniu projektu ustawy zmieniającej) nie
występuje w jednakowym stopniu we wszystkich osobach prawnych, do których
wprowadzony przepis ma zastosowanie. Powstaje bowiem problem stosowania
zasad odpowiedzialności członków zarządu spółek handlowych do członków
zarządu osób prawnych, które nie mają zdolności upadłościowej i układowej.
Zdolność upadłościowa została powiązana ze spełnieniem kryteriów uznania
danego podmiotu za przedsiębiorcę (art. 5 ust. 1 Prawa upadłościowego). W myśl
art. 5 ust. 2 tego Prawa za przedsiębiorcę uważało się między innymi, osobę
prawną prowadzącą we własnym imieniu działalność gospodarczą. Wprawdzie
art. 34 Prawa o stowarzyszeniach dopuszcza prowadzenie przez stowarzyszenie
działalności gospodarczej, jednak sama prawna możliwość prowadzenia
działalności gospodarczej nie przesądza o prowadzeniu działalności przez
12
konkretne stowarzyszenie. Gdyby okazało się, że działalność stowarzyszenia była
działalnością gospodarczą w rozumieniu art. 5 ust. 2 Prawa upadłościowego,
zastosowanie do odwołujących się art. 116 Ordynacji podatkowej przez odesłania z
art. 116a i art. 31 ustawy systemowej nie nastręczałoby trudności. Gdyby jednakże
okazało się, że działalność stowarzyszenia nie mogła być uznana za działalność
gospodarczą, chociaż nie jest sporne, że było ono płatnikiem składek
(pracodawcą), powstałby problem ze stosowaniem zasad uwolnienia się od
odpowiedzialności wymienionych w art. 116 Ordynacji, a w szczególności
niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości (niewszczęcia postępowania
układowego) bez winy skarżących. Sąd Najwyższy rozpoznający skargę kasacyjną
w cytowanej wyroku doszedł do przekonania, że odpowiednie (przez odesłanie z
art. 116a Ordynacji i art. 31 ustawy systemowej) stosowanie przepisu art. 116
Ordynacji podatkowej w zakresie omawianej przesłanki uwolnienia się od
odpowiedzialności za zaległości składkowe członków zarządu stowarzyszenia
nieposiadającego zdolności upadłościowej (układowej) winno polegać na
rozważeniu podstaw podjęcia przez te osoby działań w kierunku likwidacji
stowarzyszenia, które nie reguluje swych zobowiązań publicznoprawnych (składek
ubezpieczeniowych). Sąd Najwyższy uznał za pozbawione dostatecznego
uzasadnienia prawnego i aksjologicznego stanowisko o uwolnieniu członków
zarządu takich stowarzyszeń za zobowiązania publicznoprawne. Przede wszystkim
nie wprowadzono żadnego zróżnicowania osób prawnych w art. 116a Ordynacji
podatkowej. Nie ma też uzasadnienia wniosek o sankcjonowaniu dopuszczenia do
powstania zaległości składkowych i niemożności ich uregulowania wobec braku
środków i majątku tylko tym, że obciążają one osobę prawną działającą bez zysku.
Gdy osoba taka zatrudnia pracowników, członkowie jej zarządu winni liczyć się z
konsekwencjami tego w postaci obowiązków płatnika składek. Brak zysku osoby
prawnej nie uwalnia od tych obowiązków. Z drugiej strony, skoro członkowie
zarządu osób prawnych mających zdolność upadłościową (układową) mogą
uwolnić się od akcesoryjnej, solidarnej odpowiedzialności za zaległości składkowe
wykazując brak zawinienia w złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości lub
niewszczęciu postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (układowego)
trzeba rozważyć, jakie możliwości mają członkowie zarządu stowarzyszenia
13
pozbawionego zdolności upadłościowej (układowej) w zakresie zapobieżenia
niezaspokojeniu wierzyciela należności składkowych. Taką możliwość stwarza
likwidacja stowarzyszenia przeprowadzona w odpowiednim czasie, pozwalającym
na choćby częściowe uregulowanie długu składkowego. Zaspokojenie wierzycieli
jest jednym z celów postępowania likwidacyjnego stowarzyszenia (por. P. Suski:
Stowarzyszenia i fundacje, Warszawa 2011, s. 302).
Sąd Najwyższy, w obecnym składzie, uznał, że członkowie organu
zarządzającego (zarządu) stowarzyszenia, które wyłącznie prowadzi szkołę, aby
uwolnić się od odpowiedzialności określonej w art. 116a w związku z art. 116 § 1
Ordynacji podatkowej muszą wykazać przesłanki egzoneracyjne określone w
art. 116 pkt § 1 pkt 1 i 2 tej ustawy. W przypadku rezygnacji ze złożenia wniosku o
upadłość stowarzyszenia, odpowiednie stosowanie art. 116 Ordynacji podatkowej
do członków zarządów stowarzyszeń (art. 116a Ordynacji) w zakresie
odpowiedzialności za zaległości składkowe na podstawie art. 31 ustawy
systemowej polega na takiej modyfikacji przesłanki egzoneracyjnej z art. 116 § 1
pkt 1 lit. b, która pozwala na wykazanie braku winy w niewszczęciu postępowania
likwidacyjnego stowarzyszenia.
Odwołujący się nie wykazali, że w okresie prowadzenia szkoły bez swojej
winy nie podjęli dostępnych im kroków prowadzących do złożenia wniosku o
upadłość lub likwidację Stowarzyszenia. Nie można zatem uznać, że została
spełniona przesłanka uwolnienia ich od odpowiedzialności za zaległości składkowe.
Ponieważ Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku w sposób nie naruszający
prawa dokonał subsumcji art. 31 ustawy systemowej w związku z art. 116a
Ordynacji podatkowej, a zadłużenie z tytułu składek powstało na skutek
bezczynności skarżących, a nie – wadliwych (nadmiernie surowych dla członków
zarządu stowarzyszeń) unormowań prawnych, bezzasadne są wskazane w skardze
kasacyjnej zarzuty naruszenia przez niezastosowanie art. 8 ust. 2 Konstytucji RP w
związku z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP w związku z art. 70 ust. 3 Konstytucji RP.
Zdaniem Sądu Najwyższego nie są uzasadnione sugestie skarg kasacyjnych, że
przepisy art. 116 § 1 pkt 1 w związku z art. 116 a Ordynacji podatkowej w
odniesieniu do podmiotów, w tym stowarzyszeń prowadzących działalność, o której
mowa w art. 83a ust. 1 ustawy o systemie oświaty są niezgodne z Konstytucją.
14
Nie można się zgodzić ze skarżącymi, że dokonana przez Sąd Apelacyjny
interpretacja art. 116a w związku z art. 116 § 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej
arbitralnie rozszerza zakres podmiotów odpowiedzialnych za zobowiązania
podatkowe osoby prawnej także na podmioty nieposiadające zdolności
upadłościowej, wobec czego skarżący zostali postawieni w sytuacji gorszej niż
osoby, które zarządzają innymi podmiotami, co miałoby naruszać art. 2 i art. 32
Konstytucji RP lub art. 217 Konstytucji RP. W ocenie Sądu Najwyższego intencją
ustawodawcy było bowiem zrównanie odpowiedzialności za składki wszystkich
podmiotów zatrudniających pracowników i będących płatnikami składek.
Zdaniem Sądu Najwyższego nie doszło także do naruszenia art. 116 § 1 w
związku z art. 116a Ordynacji podatkowej przez przyjęcie, że prowadzenie przez
ZUS w przedmiotowej sprawie egzekucji w jeden tylko sposób (tj. z jednego tylko
rachunki bankowego) stanowi o spełnieniu przesłanki, o której mowa we
wskazanych przepisach, tj. bezskuteczność egzekucji i tym samym, że możliwe
stało się pociągnięcie do odpowiedzialności za zobowiązania osoby prawnej
nieprowadzącej działalności gospodarczej członków jej zarządu, podczas gdy dla
uznania bezskuteczności egzekucji z majątku osoby prawnej nieprowadzącej
działalności gospodarczej konieczne było przeprowadzenie egzekucji wszelkimi
dostępnymi sposobami, w tym przeprowadzenie egzekucji z innych składników
majątku takiej osoby prawnej.
Z przytoczonych wyżej szczegółowych ustaleń zaskarżonego wyroku wynika
bowiem, że tylko na skutek zatajenia przez członków zarządu drugiego konta
bankowego, organ rentowy nie prowadził z niego egzekucji. Członkowie zarządu
Stowarzyszenia nie wskazali też innego źródła, z którego możliwe byłoby
zaspokojenie wszystkich wierzytelności składkowych.
Ponieważ wskazane w skargach kasacyjnych podstawy okazały się
bezzasadne, dlatego Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. skargi te oddalił.
Odnośnie do kosztów postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy uznał, że
wniosek pełnomocnika ZUS, złożony w odpowiedzi na „skargę kasacyjną”, nie
może być uwzględniony stosownie do art. 98 § 1 k.p.c. z uwagi na jego
podstawowe braki konstrukcyjne. Mimo, że zostały wniesione dwie skargi
kasacyjne, pełnomocnik ZUS domagał się oddalenia „skargi kasacyjnej”, nie
15
precyzując, którą ma na myśli. Również nie zostało określone, od którego członka
zarządu domaga się zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, mimo, że decyzjami
ZUS było objętych czterech członków zarządu i zaskarżony wyrok dotyczył czterech
osób, a wniesione dwie skargi kasacyjne dotyczyły trzech skarżących.
kc