Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 137/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z odwołania R. D.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w T.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 kwietnia 2016 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 grudnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z 28 marca 2014 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w T.
odmówił wnioskodawcy R. D. przyznania prawa do emerytury. Sąd Okręgowy w T.
2
wyrokiem z dnia 18 czerwca 2014 r., zmienił tę decyzję i przyznał wnioskodawcy
emeryturę od 27 lutego 2014 r.
Zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną wyrokiem Sąd Apelacyjny
oddalił apelację organu rentowego od wyroku Sądu pierwszej instancji. W
uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny uznał za trafne ustalenia Sądu pierwszej
instancji, że wnioskodawca legitymuje się wynoszącym co najmniej 15 lat stażem
pracy w warunkach szczególnych i spełnia przesłanki warunkujące przyznanie
emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych wynikające z art. 184 i art. 32
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440) oraz rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. z
1983 r. Nr 8, poz. 43 z późn. zm.), dalej jako „rozp. z 1983 r.”. Sąd Apelacyjny uznał
za prawidłowe ustalenia faktyczne oraz rozważania prawne Sądu pierwszej
instancji. Sporne w sprawie jest zakwalifikowanie przez Sądy obu instancji
zatrudnienia wnioskodawcy od 1 stycznia 1996 r. do 31 grudnia 1998 r. w
przedsiębiorstwie „Usługi Transportowe” K. P. w S. w pełnym wymiarze czasu
pracy w charakterze kierowcy – konwojenta, jako okresu pracy w szczególnych
warunkach. Zgodnie z ustaleniami przyjętymi w podstawie zaskarżonego wyroku,
wnioskodawca zajmował się w tym okresie rozwożeniem pieczywa i innych
produktów (cukier, mąka, woda mineralna, soki) do sklepów położonych na terenie
T. samochodem ciężarowym Star 28. Ładował towar na samochód ciężarowy,
następnie dostarczał go do sklepów i wyładowywał. Prace te wykonywał w
godzinach od 4 do 6 rano. W wypadku dostarczania pieczywa wnioskodawca
ładował do samochodu około 100-150 pojemników z pieczywem – z chlebem do 15
kilogramów wagi, z bułkami do 10 kilogramów. Wnioskodawca sam załadowywał
towar do samochodu i sam też towar ten wyładowywał, a następnie wnosił do
sklepów.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji prawidłowo
zakwalifikował czynności wykonywane przez wnioskodawcę jako odpowiadające
pracy w szczególnych warunkach ujętej w wykazie A dział VIII rozp. z 1983 r.
(„W transporcie i łączności”) poz. 1 „ciężkie prace załadunkowe i wyładunkowe oraz
3
przeładunek materiałów sypkich, pylistych, toksycznych, żrących lub parzących w
transporcie” i poz. 2 prace kierowców samochodów ciężarowych o dopuszczalnym
ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony. Sąd drugiej instancji uznał, że wykonywane
przez wnioskodawcę czynności załadunkowe i wyładunkowe mogą być uznane za
pracę w warunkach szczególnych ujętą w wykazie A dział VIII poz. 1. Zdaniem
Sądu, wykładnia gramatyczna przepisu tego przepisu wskazuje, że ustawodawca
wyodrębnił jako rodzaj pracy w szczególnych warunkach ciężkie prace
załadunkowe i wyładunkowe - w tym wypadku bez względu na to, co jest
przedmiotem załadunku i wyładunku, o ile prace te są „ciężkie”, co należałoby
rozumieć jako załadunek i wyładunek rzeczy o znacznej wadze, w uciążliwych dla
zdrowia warunkach. Oprócz tego ustawodawca wyodrębnił też „przeładunek
materiałów sypkich, pylistych, toksycznych, żrących lub parzących”, a w tym
wypadku czynnikiem wyróżniającym jest ściśle określony przez ustawodawcę
rodzaj przeładowywanych rzeczy. Zdaniem Sądu, wynika to ze sformułowania
użytego przez ustawodawcę w wykazie A dział VIII poz. 1 - „ciężkie prace
załadunkowe i wyładunkowe oraz przeładunek materiałów sypkich, pylistych,
toksycznych, żrących lub parzących w transporcie”, które wskazuje na intencję
oddzielenia prac załadunkowych i wyładunkowych od przeładunku ściśle
określonych materiałów. Gdyby - zdaniem Sądu drugiej instancji - intencją
ustawodawcy było w wypadku szeroko rozumianych prac załadunkowych
wprowadzenie czynnika wyróżniającego w postaci ściśle określonego przedmiotu
załadunku w odniesieniu do wszystkich takich prac, wówczas inaczej
przedstawiałyby się redakcja omawianego przepisu. Ustawodawca wskazałby
wówczas, np. na „prace załadunkowe, wyładunkowe i przeładunek materiałów
sypkich, pylistych, toksycznych, żrących lub parzących”.
Organ rentowy zaskarżył w całości powyższy wyrok Sądu Apelacyjnego,
zarzucając mu w skardze kasacyjnej: (1) naruszenie przepisów prawa
materialnego, tj. - art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach w związku z
§ 2 ust. 1, § 4 ust. 1 i poz. 1 w wykazie A dział VIII rozp. z 1983 r. przez ich błędną
wykładnię i przyjęcie, że ubezpieczony w okresie od 1 stycznia 1996 r. do 31
grudnia 1998 r. wykonywał pracę w warunkach szczególnych, co doprowadziło do
uznania, że 1 stycznia 1999 r. legitymował się on ponad 15-letnim okresem pracy w
4
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze i w konsekwencji
nieuprawnionym przyznaniem emerytury w obniżonym wieku emerytalnym oraz (2)
przepisów postępowania, które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tj. art.
328 § 2 k.p.c., co wiąże się z tym, że treść uzasadnienia wyroku Sądu
Apelacyjnego uniemożliwia dokonanie oceny toku rozumowania Sądu, które
doprowadziło do wydania orzeczenia, gdyż Sąd nie odniósł się do tak istotnej
kwestii, jak zakwalifikowanie wykonywanych przez ubezpieczonego prac
polegających na załadunku i rozładunku artykułów spożywczych o wadze do 15 kg,
jako ciężkich prac załadunkowych i wyładunkowych w rozumieniu przepisu
zawartego w wykazie A dział VIII poz. 1 rozp. z 1983 r.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu oraz zasądzenie na rzecz organu
rentowego kosztów postępowania według norm przepisanych.
W odpowiedzi na skargę ubezpieczony wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej
i zasądzenie od organu rentowego na rzecz ubezpieczonego kosztów
postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona. Nietrafny jest jednak zarzut naruszenia art. 328 § 2
k.p.c., bo przepis ten może stanowić usprawiedliwioną podstawę kasacyjną wtedy,
gdy uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji nie ma wszystkich koniecznych
elementów lub gdy zawiera kardynalne braki, które uniemożliwiają kontrolę
kasacyjną. Chodzi o sytuację, gdy treść uzasadnienia orzeczenia uniemożliwia
dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania wyroku (orzeczenia
Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1997 r., I CKN 312/97; z dnia 19 lutego
2002 r., IV CKN 718/00; z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 656/01 i z dnia 22 maja
2003 r., II CKN 121/02, niepublikowane oraz z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN
792/98, OSNC 1999 nr 4, poz. 83; z dnia 9 marca 2006 r., I CSK 147/05, LEX nr
190753 i z dnia 9 lipca 2008 r., I PK 2/08, LEX nr 497691). Jak wskazał Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 28 listopada 2014 r., zarzut naruszenia art. 328 k.p.c.
może być skutecznie podniesiony w skardze kasacyjnej tylko wtedy, gdy
5
uzasadnienie zaskarżonego wyroku zostanie zredagowane w sposób
uniemożliwiający stwierdzenie, jakie ustalenia co do faktów i ocena prawna
zadecydowały o wyniku postępowania w sprawie, przez co niemożliwa będzie też
ocena trafności powołania się I przez skarżącego na inne podstawy kasacyjne
(I CSK 735/13). Tymczasem Sąd Apelacyjny zakwalifikował przenoszenie przez
wnioskodawcę towarów o wadze do 15 kg jako załadunek i wyładunek rzeczy o
znacznej wadze, w uciążliwych dla zdrowia warunkach, a więc ujętą w wykazie A
dział VIII poz. 1 rozp. z 1983 r. Pogląd Sądu został więc dostatecznie jasno
przedstawiony w uzasadnieniu, a to, że zdaniem skarżącego Sąd nie przedstawił
dostatecznie przekonujących argumentów na jego poparcie nie narusza art. 328 § 2
k.p.c.
Zasadnie natomiast skarżący zarzucił naruszenie art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy
o emeryturach i rentach w związku z § 2 ust. 1, § 4 ust. 1 i poz. 1 wykazu A dział
VIII rozp. z 1983 r., pomimo że wykładnia tych przepisów przedstawiona przez Sąd
Apelacyjny jest zasadniczo prawidłowa. W tej kwestii na wstępie warto
przypomnieć, że w wykazie A dział VIII poz. 1 wskazano jako prace w szczególnych
warunkach, których wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego
„Ciężkie prace załadunkowe i wyładunkowe oraz przeładunek materiałów sypkich,
pylistych, toksycznych, żrących lub parzących w transporcie”. Sąd Apelacyjny
przyjął, że wykładnia gramatyczna tego przepisu wskazuje, że ustawodawca
wyodrębnił jako rodzaj pracy w szczególnych warunkach ciężkie prace
załadunkowe i wyładunkowe, bez względu na to, co jest przedmiotem załadunku i
wyładunku, o ile prace te są „ciężkie”, co należałoby rozumieć jako załadunek i
wyładunek rzeczy o znacznej wadze, w uciążliwych dla zdrowia warunkach. Oprócz
tego ustawodawca wyodrębnił też „przeładunek materiałów sypkich, pylistych,
toksycznych, żrących lub parzących”, a w tym wypadku czynnikiem wyróżniającym
jest ściśle określony przez ustawodawcę rodzaj przeładowywanych rzeczy. Wbrew
twierdzeniu skarżącego, nie prowadzi to do kuriozalnego wniosku, że pracami w
szczególnych warunkach byłyby prace załadunkowe i wyładunkowe, a więc z
wyłączeniem przeładunku oraz prace polegające wyłącznie na przeładunku
materiałów sypkich, pylistych, toksycznych, żrących lub parzących, ale z
pominięciem załadunku i wyładunku tych substancji niebezpiecznych. Słowo
6
„przeładunek” oznacza bowiem przeładowanie lub przeładowywanie jakiegoś
towaru z jednego miejsca na drugie, np. ze statku do samochodów (Słownik języka
polskiego [red. M. Bańko], tom 4, PWN 2007, s. 266), obejmuje więc wyładowanie i
załadowanie. Nie można zatem sensownie mówić, jak tego chce skarżący, o
przeładunku z pominięciem załadunku i wyładunku. Niemniej jednak skarżący ma o
tyle rację, że dosłowna wykładnia rozważanego przepisu, gdyby jej wynikowi nadać
znaczenie przyjęte przez Sąd Apelacyjny, istotnie prowadzi do paradoksu,
polegającego na tym, że aby zakwalifikować prace przy materiałach sypkich,
pylistych, toksycznych, żrących lub parzących do prac w szczególnych warunkach,
których wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego, musiałyby one
obejmować zawsze łącznie załadunek i wyładunek, skoro czynności tylko łącznie
składają się na przeładunek. Tymczasem to, czy składa się na nie tylko wyładunek
albo załadunek, czy też występuje łącznie wyładunek i załadunek nie ma z
logicznego punktu widzenia wpływu na ich szkodliwość dla zdrowia.
Niebezpodstawna z punktu widzenia językowej analizy treści przepisu zawartego w
wykazie A dział VIII poz. 1 jest więc teza skarżącego, że prawodawcy chodzi w nim
o załadunek, wyładunek i przeładunek materiałów szczególnych, a nie wszelkich.
Jednocześnie jednak trafnie twierdzi Sąd Apelacyjny, że taki sens tego przepisu
zostałby lepiej wyrażony np. przez zdanie „prace załadunkowe, wyładunkowe i
przeładunek materiałów sypkich, pylistych, toksycznych, żrących lub parzących”.
Istotnie, leksykalne rozróżnienie obydwu członów rozważanego przepisu,
oddzielonych łącznikiem „oraz” może uzasadniać tezę, że chodzi w nim o dwa
rodzaje prac w szczególnych warunkach. Powyższe rozważania prowadzą do
wniosku, że językowa wykładnia przepisu zawartego w poz. 1 wykazu A dział VIII
rozp. z 1983 r. nie daje jednoznacznego rezultatu. Bliższa jego ogólnemu
językowemu sensowi, nasuwającemu się w pierwszej kolejności po przeczytaniu
tego przepisu, jest jednak, zdaniem Sądu Najwyższego, wykładnia przyjęta przez
Sąd Apelacyjny, z tym zastrzeżeniem, że zbędnie i nieprecyzyjnie Sąd dodał,
że ciężkie prace załadunkowe i wyładunkowe muszą być wykonywane
„w uciążliwych dla zdrowia warunkach”. Samo bowiem umieszczenie tych prac w
dziale VIII wykazu A rozp. z 1983 r. wskazuje, że są to prace w szczególnych
warunkach, a zatem zgodnie z definicją z art. 53 ust. 2 in initio ustawy z dnia 14
7
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. z
1982 r. Nr 40, poz. 267) w związku z art. 184 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach,
prace o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości
lub wymagające wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia. Za wskazanym kierunkiem wykładni
przemawiają też względy celowościowe. Stała praca przy załadunku, wyładunku,
czy przeładunku materiałów sypkich, pylistych, toksycznych, żrących lub parzących
nie musi być ciężka, aby była znacznie szkodliwa dla zdrowia i w znacznym stopniu
uciążliwa. Natomiast prace załadunkowe i wyładunkowe (i przeładunkowe) można
uznać za prace o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu
uciążliwości, gdy są ciężkie. W świetle powyższych uwag należy przyjąć, że przepis
wykazu A działu VIII poz. 1 rozp. z 1983 r. (rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, Dz.U. z 1983 Nr 8,
poz. 43) wskazujący jako prace w szczególnych warunkach w transporcie, których
wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego „ciężkie prace
załadunkowe i wyładunkowe oraz przeładunek materiałów sypkich, pylistych,
toksycznych, żrących lub parzących w transporcie” określa dwa rodzaje prac w
szczególnych warunkach: 1) ciężkie prace załadunkowe, wyładunkowe i
przeładunkowe, 2) załadunek, wyładunek i przeładunek materiałów sypkich,
pylistych, toksycznych, żrących lub parzących. W rezultacie w wyżej wskazanym
zakresie wykładnię przyjętą przez Sąd drugiej instancji należy uznać za w
zasadniczym stopniu prawidłową.
Przyczyną uchylenia zaskarżonego wyroku, pomimo dokonania przez Sąd
wykładni pozwalającej na prawidłowe rozstrzygnięcie sprawy, jest błędne
zastosowanie rozważanego wykazu A działu VIII poz. 1 rozp. z 1983 r. w
odniesieniu pojęcia ciężkości prac. Sąd uznał bowiem, że załadunek i wyładunek
materiałów o wadze do 10 i 15 kilogramów przez dwie godziny na dobę łącznie z
przejazdami mieści się w pojęciu ciężkich pracach załadunkowych i wyładunkowych
w ustalonym wyżej rozumieniu przepisu zawartego w wykazie A dział VIII poz. 1
rozp. z 1983 r., nie przedstawiając żadnej argumentacji wspierającej takie
przekonanie.
8
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.
eb