Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 2/15
UCHWAŁA
Dnia 8 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Karol Weitz (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Państwowego Gospodarstwa Leśnego
Lasy Państwowe Nadleśniczego Nadleśnictwa S. i Państwowego Gospodarstwa
Leśnego Lasy Państwowe Nadleśniczego Nadleśnictwa N.
przeciwko K. G., J. G. i H. S.
o zwrot korzyści,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 8 maja 2015 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 14 listopada 2014 r.,
"1) Czy wydanie osobie fizycznej przez organ administracji
państwowej zaświadczenia stwierdzającego uprawnienie do ubiegania
się o odszkodowanie za mienie nieruchome pozostawione na
terenach nie wchodzących w skład obecnego państwa polskiego (tzw.
mienie zabużańskie), stanowi przeniesienie na tę osobę innego prawa
majątkowego w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca
1990 r. o zwrocie korzyści uzyskanych niesłusznie kosztem Skarbu
Państwa lub innych państwowych osób prawnych (Dz.U. Nr 44, poz.
255)?
a w razie negatywnej odpowiedzi na to pytanie,
2) Czy niesłuszne uzyskanie korzyści z majątku Skarbu Państwa
lub innych państwowych osób prawnych, o jakim mowa w art. 1 ust. 1
ustawy powołanej w pkt. 1 musi być bezpośrednim skutkiem
czynności prawnej lub decyzji administracyjnej przenoszącej własność
lub inne prawo majątkowe na niepaństwowe osoby prawne lub osoby
fizyczne?"
2
podjął uchwałę:
Przepis art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 1990 r.
o zwrocie korzyści uzyskanych niesłusznie kosztem Skarbu
Państwa lub innych państwowych osób prawnych (Dz.U. Nr 44,
poz. 255 ze zm.) ma zastosowanie tylko wtedy, gdy do
niesłusznego uzyskania korzyści z majątku Skarbu Państwa
dochodzi bezpośrednio na mocy samej czynności prawnej lub
decyzji administracyjnej przenoszącej własność lub inne prawo
majątkowe.
3
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 20 stycznia 2014 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił dwa
powództwa wniesione przez Skarb Państwa – Państwowe Gospodarstwo Leśne –
Lasy Państwowe – Nadleśniczego Nadleśnictwa N. przeciwko K. G., J. G. i H. S. o
zwrot korzyści w kwotach, odpowiednio, 346.750 zł oraz 153.400 zł, na podstawie
art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 1990 r. o zwrocie korzyści uzyskanych
niesłusznie kosztem Skarbu Państwa lub innych państwowych osób prawnych (Dz.
U. Nr 44, poz. 255 ze zm., dalej jako ustawa z 1990 r.). Dochodzone kwoty
stanowią nieuzyskane przez Skarb Państwa ceny za sprzedane pozwanym
nieruchomości wskutek zaliczenia na ich poczet wartości mienia pozostawionego
przez spadkodawcę pozwanych poza obecnymi granicami Polski (tzw. mienie
zabużańskie).
Prawo pozwanych do odszkodowania za mienie zabużańskie stwierdzone
zostało wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w K. z dnia 22 czerwca 1989 r. (sygn.
akt … 278/89). Jego wysokość ustalono w zaświadczeniu Kierownika Urzędu
Rejonowego w K. z dnia 10 sierpnia 1998 r. (dalej jako zaświadczenie z 1998 r.) na
podstawie wyceny rzeczoznawcy na łączną kwotę 8 095 908 zł. W chwili wydania
zaświadczenia obowiązywały dawny art. 212 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (ówczesny tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r., Nr
46, poz. 543 ze zm., dalej jako u.g.n.) i rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13
stycznia 1998 r. w sprawie sposobu zaliczania wartości nieruchomości
pozostawionych za granicą na pokrycie ceny sprzedaży nieruchomości lub opłat za
użytkowanie wieczyste oraz sposobu ustalania wartości tych nieruchomości (Dz. U.
nr 9, poz. 32). W latach 1998-2003 pozwani nabyli od Skarbu Państwa dziewięć
nieruchomości zaliczając łącznie na poczet należnej z tego tytułu ceny kwotę około
5.000.000 zł, realizując tym samym uprawnienia określone w zaświadczeniu z 1998
r. Następnie większą cześć z tych nieruchomości sprzedali uzyskując od 10% do 25%
ceny nabycia.
Na skutek postępowania kontrolnego Najwyższej Izby Kontroli
zweryfikowano wartość mienia określoną w zaświadczeniu z 1998 r. i ustalono na
4
kwoty od 287 320 zł do 364 000 zł. W decyzji z dnia 25 sierpnia 2009 r. Minister
Skarbu Państwa na podstawie art. 156 § 2 i art. 158 § 2 k.p.a. oraz art. 9 i art. 20
ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytułu
pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej
(ówczesny Dz. U. Nr 169, poz. 1418 ze zm., poz. 1090, dalej jako ustawa z 2005 r.),
przyjąwszy, że zaświadczenie z 1998 r. wywołało nieodwracalne skutki prawne,
stwierdził, iż zostało ono wydane z rażącym naruszeniem prawa. Rzeczoznawca,
który sporządził opinię określającą wartość pozostawionego mienia, został skazany
za przestępstwo z art. 271 § 1 k.k., tj. za poświadczenie nieprawdy co do
okoliczności mających znaczenie prawne.
Oddalając powództwa Sąd Okręgowy uznał, że pozwani wprawdzie uzyskali
niesłusznie korzyść kosztem Skarbu Państwa, ale powiązał ten fakt z otrzymaniem
przez nich zaświadczenia z 1998 r. Zaliczenie na poczet nabycia nieruchomości
wartości mienia określonej w zaświadczeniu z 1998 r. według Sądu pierwszej
instancji pozbawione już było cechy niesłuszności, skoro pozwani korzyść odnieśli
wcześniej. W efekcie pomiędzy uzyskaniem korzyści a nabyciem mienia brak było
bezpośredniego związku.
Rozpoznając apelację od wyroku z dnia 20 stycznia 2014 r. Sąd Apelacyjny
powziął poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz w przedstawionym na
wstępie zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawiając do rozstrzygnięcia zagadnienia prawne Sąd drugiej instancji
wyszedł z założenia, że w pierwszej kolejności oceny wymaga to, czy
zaświadczenie potwierdzające uprawnienia, o których mowa była w art. 212 ust. 1
i 2 u.g.n., może być traktowane jako decyzja administracyjna przenosząca inne niż
własność prawo majątkowe i skutkująca niesłusznym uzyskaniem korzyści
z majątku Skarbu Państwa w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. w sytuacji,
w której zaświadczenie to zawiera rażąco zawyżone w stosunku do rzeczywistego
stanu określenie wartości nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami
Rzeczypospolitej Polskiej, a uprawniony organ – wobec wywołania przez to
5
zaświadczenie nieodwracalnych skutków prawnych – stwierdził, że zostało ono
wydane z naruszeniem prawa. Tylko na wypadek negatywnego rozstrzygnięcia
pierwszego zagadnienia prawnego Sąd Apelacyjny zapytał, czy niesłuszne
uzyskanie korzyści z majątku Skarbu Państwa lub innych państwowych osób
prawnych, o którym mowa w art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r., musi być bezpośrednim
skutkiem czynności prawnej lub decyzji administracyjnej przenoszącej własność lub
inne prawo majątkowe na niepaństwowe osoby prawne lub osoby fizyczne.
Stawiając to drugie pytanie Sąd Apelacyjny w istocie dążył do wyjaśnienia, czy
podstawą żądań przewidzianych w art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. może być
zdarzenie złożone, którego pierwszym członem byłoby – w okolicznościach sprawy
– wydanie zaświadczenia z 1998 r., nadające zdarzeniu piętno niesłuszności,
a drugim – pozostającym z nim w pośrednim związku – nabycie nieruchomości od
Skarbu Państwa powiązane z zaliczeniem na poczet ceny wartości pozostawionych
nieruchomości określonej w tym zaświadczeniu. Sąd Apelacyjny nie rozważył zaś,
czy – w okolicznościach sprawy – ocena dokonywana pod kątem zastosowania art.
1 ust. 1 ustawy z 1990 r. nie powinna skupić się na umowach sprzedaży przez
Skarb Państwa nieruchomości, w których na poczet ceny zaliczona została wartość
mienia zabużańskiego określona w wadliwym zaświadczeniu.
W ocenie Sądu Najwyższego kluczowe znaczenie w okolicznościach sprawy
ma wykładnia art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. pod kątem tego, czy jego zastosowanie
uwarunkowane jest tym, aby do niesłusznego uzyskania korzyści z majątku Skarbu
Państwa (lub innej państwowej osoby prawnej, co w stanie faktycznym sprawy nie
ma znaczenia i zostanie pominięte) doszło bezpośrednio na mocy samej czynności
prawnej bądź też decyzji administracyjnej przenoszącej własność lub inne prawo
majątkowe. Rozstrzygnięcie tej kwestii przesądzi o tym, czy jako zdarzenie objęte
zakresem art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. rozważać można – w niniejszej sprawie –
wydanie zaświadczenia potwierdzającego uprawnienia, o których mowa była w art.
212 ust. 1 i 2 u.g.n., oraz czy i jakie znaczenie może mieć fakt, że w zaświadczeniu
tym rażąco zawyżono wartość pozostawionych nieruchomości, zaliczoną na poczet
ceny sprzedaży przez Skarb Państwa nieruchomości.
6
Literalna wykładnia art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r., jakkolwiek nie użyto w nim
określenia „bezpośrednio”, przemawia wprost za tym, że może mieć on
zastosowanie tylko do takich czynności prawnych lub decyzji administracyjnych,
które, przenosząc własność lub inne prawo majątkowe, skutkują uzyskaniem
korzyści z majątku Skarbu Państwa, powodując ubytek (stratę) w tym majątku.
Przepis art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. wskazuje, że chodzi w nim o niesłuszne
uzyskanie korzyści z majątku Skarbu Państwa mocą („wskutek”) samej czynności
prawnej lub decyzji administracyjnej przenoszącej własność lub inne prawo
majątkowe. Niesłusznie uzyskaną korzyścią ma być zatem własność lub inne prawo
majątkowe – ewentualnie część ich wartości majątkowej – przeniesione przez
czynność prawną lub decyzję administracyjną. Inna interpretacja czyniłaby
niezrozumiałym wymaganie, aby chodziło o czynność prawną lub decyzję
administracyjną przenoszącą własność lub inne prawo majątkowe. Za
wystarczające można by wtedy uznać sformułowanie, że chodzi o czynność prawną
lub decyzję administracyjną, wskutek której doszło do uzyskania – przez określone
podmioty – niesłusznej korzyści z majątku Skarbu Państwa.
Pogląd, że w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 1990 r. chodzi o niesłuszne
uzyskanie korzyści mocą samej czynności prawnej lub decyzji administracyjnej
przenoszącej własność lub inne prawo majątkowe, potwierdza również wynikające
z tego przepisu wymaganie, aby korzyść ta była uzyskana „z majątku”, a nie tylko
„kosztem” Skarbu Państwa. Wymaganie to wskazuje wprost na to, że w grę
wchodzi tu bezpośrednie przesunięcie majątkowe – wskutek czynności prawnej lub
decyzji administracyjnej przenoszącej własność lub inne prawo majątkowe –
z majątku Skarby Państwa do majątku osoby uzyskującej korzyść, którego
następstwem jest rzeczywisty ubytek w istniejących już składnikach majątku Skarbu
Państwa (por. w związku z tym na tle art. 405 k.c. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
20 lipca 2007 r., I CSK 105/07, nie publ.). Dlatego judykatura uznaje, że korzyści,
o których mowa w art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r., to jedynie korzyści uzyskane
bezpośrednio wskutek czynności prawnej, tj. uzyskane mocą skutków prawnych
czynności prawnej lub decyzji administracyjnej, a nie korzyści uzyskane
przykładowo w rezultacie nieprawidłowego wykonania umowy (por. wyrok Sądu
7
Najwyższego z dnia 23 czerwca 2010 r., II CSK 659/09, OSNC-ZD 2010, nr 4,
poz. 121).
Istotne znaczenie w rozpatrywanym kontekście ma przyjęty w odniesieniu do
czynności prawnej w orzecznictwie pogląd, że art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. może
mieć zastosowanie tylko w przypadku, w którym wskazana w tym przepisie
czynność prawna była ważna. Stanowisko to wynika bowiem między innymi
z założenia, że czynność prawa nieważna nie wywiera zamierzonego skutku
prawnego, w związku z czym – w kontekście art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. – nie
wchodzi w ogóle w rachubę uzyskanie wskutek takiej czynności prawnej
jakiejkolwiek, w tym również niesłusznej, korzyści z majątku Skarbu Państwa (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2010 r., II CSK 659/09, OSNC-ZD
2010, nr 4, poz. 121). Założenie to jest zaś z kolei jedynie wtedy trafne, gdy się
zarazem przyjmie, że zastosowanie art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. warunkowane jest
tym, aby do niesłusznego uzyskania korzyści z majątku Skarbu Państwa doszło
bezpośrednio na mocy samej czynności prawnej przenoszącej własność lub inne
prawo majątkowe.
Pogląd, że w art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. chodzi wyłącznie o niesłuszne
uzyskanie korzyści z majątku Skarbu Państwa mocą samej czynności prawnej lub
decyzji administracyjnej przenoszącej własność lub inne prawo majątkowe,
oznacza, iż podstawą przewidzianych w tym przepisie żądań nie może być
zdarzenie złożone, którego pierwszym członem – nadającym mu piętno
niesłuszności – byłoby wydanie wadliwego zaświadczenia, potwierdzającego
uprawnienia, o których była mowa w art. 212 ust. 1 i 2 u.g.n., a drugim –
pozostającym z nim w związku pośrednim – nabycie nieruchomości Skarbu
Państwa powiązane z zaliczeniem na poczet ceny wartości mienia zabużańskiego
określonej w takim zaświadczeniu. Eliminuje to więc – w okolicznościach sprawy –
z kręgu zdarzeń, do których mógłby ewentualnie mieć zastosowanie art. 1 ust. 1
ustawy z 1990 r., to, które polegało na uzyskaniu przez pozwanych zaświadczenia
z 1998 r. Ubocznie można więc dodatkowo wskazać, że przedmiotowe
zaświadczenie – nawet, gdyby potraktować je w kontekście art. 20 ustawy z 2005 r.
– jako objęte pojęciem decyzji administracyjnej w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy
8
z 1990 r., jako takie nie mogłoby spełnić warunku uzyskania korzyści z majątku
Skarbu Państwa. Jego wystawienie, nawet wadliwe, z rażącym zawyżeniem
wartości pozostawionych nieruchomości, nie oznacza bowiem uzyskania korzyści
z majątku Skarbu Państwa ze względu na brak bezpośredniego ubytku w tym
majątku wskutek tego wystawienia.
W niniejszej sprawie zastosowanie art. 1 ust. 1 ustawy z 1990 r. – w przyjętej
interpretacji – rozważać można natomiast w odniesieniu do umów sprzedaży, które
Skarb Państwa zawarł z pozwanymi i w ramach których uzgodniono, że na poczet
ceny zaliczona zostanie wartość pozostawionych nieruchomości określona w treści
zaświadczenia z 1998 r. Piętno niesłuszności korzyściom uzyskanym przez
nabywcę nieruchomości może nadawać to, że pokrył on cenę nabywanych
nieruchomości – na mocy umowy – niesłusznie wykreowaną zaświadczeniem
zawyżoną wartością mienia zabużańskiego. Wynika to z tego, że osoba pozornie –
w świetle zaświadczenia – uprawniona w rzeczywistości uzyskuje nienależną jej
korzyść majątkową; uzyskuje rekompensatę w zakresie rażąco wykraczającym
poza stratę związaną z faktem pozostawienia nieruchomości. Niesłuszną korzyścią
jest jednak w tym wypadku nie suma pieniężna odpowiadająca części ceny, na
poczet której zaliczono niesłusznie zawyżoną wartość mienia zabużańskiego, lecz
tylko suma pieniężna odpowiadająca wartości nabytych nieruchomości w zakresie,
w którym zrównoważyła ją zawyżona wartość tego mienia. Skutkiem umowy
sprzedaży nieruchomości zawartej w takich warunkach jest strata wyrażająca się
w zmniejszeniu aktywów Skarby Państwa, gdyż wyjście z nich składnika
majątkowego (nieruchomości) o określonej wartości nie jest równoważone
uzyskaniem korzyści odpowiadającej tej wartości. Jest to bezpośredni skutek
umowy, wynikający z uzgodnienia zapłaty części ceny wadliwym „pieniądzem
zabużańskim”, a nie z nieprawidłowego jej wykonania. W efekcie umowa taka jest
czynnością prawną, przenoszącą własność nieruchomości, wskutek której dochodzi
do uzyskania niesłusznej korzyści z majątku Skarbu Państwa w rozumieniu art. 1
ust. 1 ustawy z 1990 r.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.
9